Δευτέρα 31 Αυγούστου 2020

ΤΑΜΙΩΛΑΚΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ - Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟ (20)

Συνέχεια από Κυριακή, 30 Αυγούστου 2020

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ.

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΗΣ, ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ


2) Φύση και χαρακτηρισμός τού Αντιχρίστου

α) Η φύση τού Αντιχρίστου

Ο Αντίχριστος ως πραγματικό πρόσωπο που θα ενεργήσει στην ιστορία, θα έχει και μια συγκεκριμένη φύση. Το ερώτημα που, αυτόματα, γεννάται είναι, ποιά, ακριβώς, θα είναι η φύση του.
Η αθλιότητα των χαρακτηριστικών, με τα οποία περιγράφεται ο Αντίχριστος αλλά και η στενή σχέση του προς τον ίδιο τον Σατανά, προκάλεσαν ένα προβληματισμό γύρω απ’ τον ακριβή προσδιορισμό της φύσεως που θα έχει, τελικά, ο Αντίχριστος, ένα ερώτημα, σχετικά με το αν θα είναι διάβολος ή άνθρωπος ή κάτι άλλο. Αυτό οδήγησε τους Πατέρες στη διασαφήνιση και αυτού του ζητήματος.
Ο ιερός Χρυσόστομος απαντά στο ερώτημα, αν ο Αντίχριστος θα είναι ο ίδιος ο Σατανάς, με κατηγορικό τροπο: « Οὐδαμώς »681, σημειώνει. Στο ερώτημα αν ο Σατανάς ενσαρκωθεί και γίνει άνθρωπος κατ’ αναλογίαν προς την ενανθρώπηση του Κυρίου οι Άγιοι Ιωάννης ο Δαμασκηνός και Εφραίμ ο Σύρος απαντούν, επίσης, αρνητικά. « Μή γένοιτο », σημειώνει χαρακτηριστικά ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός682. Ο Αντίχριστος δεν θα έχει κάποια άλλη παρά την ανθρώπινη φύση. « Ἄνθρωπός ἐστι τήν φύσιν », γράφει ο Θεοδώρητος Κύρου683. Η ζωγραφική παράδοση τής Ορθόδοξης Εκκλησίας επιβεβαιώνει αυτήν την θέση684.
Η αγιογραφική βάση, στην οποία βασίστηκε η διδασκαλία για την ανθρώπινη φύση του Αντιχρίστου, είναι τα χωρία 7,8 του βιβλίου του Δανιήλ685 και 2,3 της Β΄ προς Θεσσαλονικείς686. Στο Δαν. 7,8, ο Αντίχριστος ως « μικρόν κέρας » εμφανίζεται να έχει οφθαλμούς ανθρώπου. Στο 2,3 της Β΄ προς Θεσσαλονικείς ο Παύλος, ρητά, ονομάζει τον Αντίχριστο άνθρωπο, καθώς αναφέρεται σ’ αυτόν με τον χαρακτηρισμό « ο άνθρωπος της ανομίας »687.
Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία ο συγγραφεύς τoυ Περί Συντελείας διαφοροποιείται πάνω στο θέμα της φύσης του Αντιχρίστου απ’ την κοινή γραμμή των Πατέρων. Η άποψή του παρουσιάζει ενδιαφέρον. Αυτός συμφωνεί με τους υπόλοιπους Εκκλησιαστικούς συγγραφείς ότι ο Αντίχριστος θα έλθει ως άνθρωπος, « εν σχήματι σαρκός », και τονίζει ότι ο διάβολος δεν θα προσλάβει την ανθρώπινη φύση, δεν θα ενανθρωπήσει κατά το πρότυπο της υποστατικής ένωσης των δύο φύσεων στο πρόσωπο του Χριστού. « Πώς γάρ ἥν οὐκ ἐποίησεν ἀλλά καί πολεμεῖ καθ’ ἑκάστην ταύτην – τήν ανθρωπίνην σάρκα – φορέσειεν; »688, ερωτά.
Διαφοροποιούμενος, όμως, στη συνέχεια απ’ την άποψη των Πατέρων που θέλει το διάβολο να ενοικεί σε πραγματικό άνθρωπο και να ενεργεί μέσω αυτού, δέχεται κάτι διαφορετικό. Ισχυρίζεται πως ο διάβολος θα αναλάβει την ανθρώπινη μορφή « εν δοκήσει
». Ο Αντίχριστος θα εμφανίζεται ως άνθρωπος χωρίς να είναι στην ουσία τέτοιος. Η ανθρώπινη μορφή με την οποία θα εμφανίζεται θα είναι μια « φανταστική ουσία » σαρκός. Θα τεχθεί, όπως ακριβώς ένα πνεύμα, αλλά θα εμφανίζεται ως άνθρωπος , ως « σαρξ ». Ο Αντίχριστος  δεν θα διανοίξει μήτρα γυναικός ούτε θα αναλάβει  πραγματική σάρκα,ανθρώπινο σώμα. Η γέννησή του δεν θα είναι αληθινή, πραγματική, « ἀπλανής », όπως του Χριστού, αλλά ψευδής, « ἐν δοκήσει και ἐν πλάνη »689.
Αυτή η άποψη, εκτός απ’ το ότι στερείται αγιογραφικής βάσης, είναι αντίθετη προς την κοινή Πατερική θέση ότι ο Αντίχριστος θα είναι άνθρωπος. Η κακότητα του Αντιχρίστου δεν προϋποθέτει σατανική φύση690. Θα οφείλεται, όμως, σε σατανική ενέργεια. Το ζήτημα της σχέσης Σατανά – Αντιχρίστου θα αναλύσουμε στην επόμενη ενότητα.

β) Η σχέση τού Αντιχρίστου προς τον Σατανά

Η σχέση τού Σατανά προς τον Αντίχριστο θα είναι μια ειδική σχέση ένωσης και συνάφειας. Οι Πατέρες χρησιμοποιούν μια ποικιλία εκφράσεων και λεκτικών επιλογών προκειμένου να περιγράψουν αυτή τη σχέση.
Κατά τον Ειρηναίο, στον Αντίχριστο θα « συρρεύσει και θα συγκλεισθεί – ή συγκλυδωνιστεί- » κάθε αποστατική δύναμη, ολόκληρη η δύναμη της αποστασίας691. Για τους Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο και Θεοδώρητο Κύρου ο Αντίχριστος θα αποτελέσει τον αποδέκτη, τον φορέα, που θα δεχθεί μέσα του ολόκληρη την ενέργεια του Σατανά692. Κατά τους Αγίους Ιωάννη τον Δαμασκηνό, Θεόδωρο Στουδίτη και Φώτιο Κωνσταντινουπόλεως, ο Αντίχριστος θα είναι το « οικητήριο » του Σατανά, το πρόσωπο εκείνο στο οποίο θα « ενοικήσει » ο ίδιος ο διάβολος για να ενεργεί μέσω αυτού693.
Έτσι, ο Αντίχριστος θα καταστεί ένα « ενεργούμενο » του Σατανά694, ένα όργανο δια του οποίου θα ενεργεί « αυτοπροσώπως » ο ίδιος ο διάβολος695. Όλη η παρουσία του Αντιχρίστου θα συμβεί « κατ’ενέργειαν » του Σατανά. Ο Αντίχριστος θα δρά κατ’ ενέργειαν του πονηρού πνεύματος ή μάλλον θα « ενεργείται » από αυτό696. Αυτή η διδασκαλία επαναλαμβάνεται, συχνά, στην Ορθόδοξη Παράδοση697.

γ) Η μοναδικότητα τής σχέσης μεταξύ Αντιχρίστου και Σατανά στήν ανθρώπινη ιστορία

Η περίπτωση του Αντιχρίστου δεν θα έχει το προηγούμενό της στην ανθρώπινη ιστορία. Μέχρι την εποχή της έλευσής του κανείς άνθρωπος δεν θα έχει φτάσει σε τέτοιο βαθμό ένωσης και συνάφειας προς τον Σατανά, όπως ο Αντίχριστος. Οι Πατέρες κάνουν μια σαφή διάκριση μεταξύ της σχέσης του Σατανά προς τους ποικίλους αντιχρίστους και της αντίστοιχης σχέσης του Σατανά προς τον Αντίχριστο. Η πρώτη έχει σχετική έννοια, δύναμη, ενέργεια και ποιότητα ενώ η δεύτερη απόλυτη.
Προκειμένου να καταστήσουν σαφή την τεράστια διαφορά μεταξύ της παρουσίας του Αντιχρίστου των εσχάτων και της δράσης των ποικίλων αντιχρίστων της ιστορίας οι Πατέρες προβαίνουν σε μια πολύ χαρακτηριστική αντιπαραβολή. Η διαφορά μεταξύ Αντιχρίστου και αντιχρίστων θα είναι αντίστοιχη και ανάλογη της διαφοράς μεταξύ του Χριστού και των διαφόρων προφητών και αγίων Του. Oι προφήτες, οι απόστολοι, οι Άγιοι και οι λοιποί πνευματοφόροι άνδρες έλαβαν « μερική » μόνο χάρη, και είχαν το « θεοφορείν » μόνο κατά θεία έμπνευση και έλλαμψη, ενώ στον Χριστό κατοίκησε « πᾶν  τό πλήρωμα τῆς θεότητος »698. Αντίστοιχα, όπως σημειώνει ο Θεοδώρητος, ο  διάβολος σε κανέναν απ’ τους υπόλοιπους ανθρώπους, όσους έπεισε να γίνουν συνεργάτες του, δεν απεκάλυψε όλες τις ιδέες της κακίας του, ενώ στην περίπτωση του Αντιχρίστου, αφού ο ίδιος ο Διάβολος συναφθεί καθ΄ολοκληρίαν προς αυτόν, θα επιδείξει μέσω αυτού όλα τα μηχανεύματα και τις μεθοδεύσεις της πονηρίας του699.
Η σχέση του Σατανά προς τον Αντίχριστο θα είναι τέτοια, ώστε να θεωρείται πως δια του Αντιχρίστου θα ενεργεί « αυτοπροσώπως » ο ίδιος ο Σατανάς. Κατά τον Άγιο Κύριλλο Ιεροσολύμων, μέχρι την εποχή του Αντιχρίστου, ο διάβολος συνήθιζε να ενεργεί μόνο μέσω των υπηρετών του. Στην εποχή των εσχάτων, όμως, θα ενεργεί ο ίδιος, αυτοπροσώπως, μέσω του Αντιχρίστου700.
Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να τονιστεί πως και όλες οι εκφράσεις που χρησιμοποιούν οι Πατέρες για να περιγράψουν τη σχέση μεταξύ Σατανά και Αντιχρίστου δεικνύουν στενότατη σύνδεση και απόλυτο βαθμό ένωσης των δύο προσώπων. Ο Αντίχριστος θα δεχθεί μέσα του « πᾶσαν τήν σατανικήν ἐνέργειαν », « πᾶσαν τήν δύναμιν τῆς ἀποστασίας »701. Η επιλογή των συγκεκριμένων φράσεων και, ειδικά, της αντωνυμίας « πᾶς », οπωσδήποτε, δεν είναι τυχαία. Δηλώνει την αναντίρρητη πραγματικότητα της αναπόσπαστης σύνδεσης μεταξύ Σατανά και Αντιχρίστου, που, αν και δεν θα είναι υποστατική, όπως έχει, ήδη, δειχθεί σε προηγούμενη ενότητα, πάντως δεν θα έχει το προηγούμενό της στην ανθρώπινη ιστορία.
Τέλος, την απόλυτη ένωση των δύο αυτών προσώπων καταδεικνύει και η πρακτική των Πατέρων να αποδίδουν στον Αντίχριστο χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν ως επί το πλείστον τον διάβολο, όπως Δράκων702, αντικείμενος703, η και διάβολος704, ή να αναφέρονται στον Αντίχριστο και το διάβολο σαν να πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Έτσι, παρατηρούμε σε πατερικά κείμενα συχνή εναλλαγή υποκειμένων μεταξύ  Σατανά  και  Αντιχρίστου  σα  να  πρόκειται  για  το  ίδιο  πρόσωπο.  Εκεί  που αναφέρονται στη διαχρονική δράση του διαβόλου, ξαφνικά, αρχίζουν να μιλούν για τη δράση του Αντιχρίστου στα έσχατα, και αντίστροφα705. Η ένωση, λοιπόν, των δυο προσώπων, Σατανά και Αντιχρίστου, θα είναι μοναδική στην ανθρώπινη ιστορία.
Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι ο άνθρωπος, που θα επιλεγεί απ’ τον διάβολο για να δεχθεί μέσα του όλη τη σατανική ενέργεια και να παίξει το ρόλο του Αντιχρίστου , σίγουρα, δεν θα είναι κάποιος τυχαίος. Θα είναι τέτοιος άνθρωπος, ώστε να δύναται να δεχθεί μέσα του ολόκληρη την ενέργεια του σατανά706. Θα είναι « επάξιον όργανον της αυτού πονηρίας και κακουργίας »707. Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, μάλιστα, θεωρεί πως η αιτία, για την οποία ο Θεός θα παραχωρήσει να κατοικήσει μέσα στον Αντίχριστο ο διάβολος, θα είναι η διεστραμμένη προαίρεση του Αντιχρίστου. « Προειδώς γάρ ὁ Θεός τό ἄτοπον τῆς μελλούσης αὐτοῦ προαιρέσεως  παραχωρεῖ ἐνοικῆσαι ἐν αὐτῷ τον Διάβολον »708, γράφει ο ιερός Δαμασκηνός.
Η ένωση Σατανά-Αντιχρίστου τονίζεται και στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία. Κατά τον Αρέθα, όπως ο Χριστός είναι με την θεανδρική Του υπόσταση « εικών » του αοράτου Θεού709, έτσι και ο Αντίχριστος με την ορατή του υπόσταση θα αποτελέσει το ορατό ίνδαλμα και την θεατή εικόνα του κατ’ ουσίαν αοράτου διαβόλου710. Γι’ αυτό και χαρακτηρίζεται και ως εικόνα του Σατανά. Οι μεν αντίχριστοι λαμβάνουν κατά σχετικό μόνο βαθμό την ενέργεια του Σατανά, σε αντίθεση με τον Αντίχριστο που θα την δεχθεί κατά απόλυτο. Στον Αντίχριστο θα προστεθεί ολόκληρο το « πλήρωμα » της σατανικής ουσιώσεως περισσότερο απ’ ότι στους ποικίλους μάντεις, οιωνοσκόπους, και την « λοιπήν ἀπατηλήν συμμορίαν »711.
Υπάρχει μια πραγματική « κοινωνία » των δύο προσώπων που εκφράζεται με μια λεκτική κοινωνία, μια κοινωνία ονομάτων. Πρόκειται για « κοινωνία » όχι μόνο στις πράξεις, αλλά και στα ονόματα. Τόσο ο Διάβολος, όσο και ο Αντίχριστος, ονομάζονται θηρία, όπως θηριώδεις είναι οι πράξεις τους. Η πραγματική κοινωνία των δύο προσώπων, λοιπόν, δηλώνεται από μια κοινωνία ονομάτων –και τα δύο πρόσωπα ονομάζονται θηρία– αλλά, όπως θα δούμε στη συνέχεια, και από μια κοινωνία εμφάνισης712.
Πράγματι, η στενότατη σχέση και κοινωνία μεταξύ του Σατανά και του Αντιχρίστου δεικνύεται και απ’ την καταπληκτική ομοιότητα του σχήματος και της μορφής με την οποία παριστώνται στην Αποκάλυψη του Ιωάννη. Ο μεν διάβολος εμφανίζεται ως δράκων με επτά κεφαλές, ισάριθμα διαδήματα και δέκα κέρατα, ο δε Αντίχριστος παρουσιάζεται ως θηρίο με επτά κεφαλές, δέκα κέρατα και επί των κεράτων ισάριθμα διαδήματα. Ο όμοιος τρόπος παρουσίασης των δύο αυτών προσώπων δηλώνει και υπογραμμίζει την ομοιότητα των διαθέσεών τους. Η επιθυμία και η ενέργεια αμφοτέρων θα αποβλέπουν στην απώλεια των θυμάτων της πονηρίας τους713.

δ) Χαρακτηρισμός τού Αντιχρίστου

Ο χαρακτηρισμός και η παρουσίαση της προσωπικότητας τού Αντιχρίστου δεν είναι ευχερής εργασία και, οπωσδήποτε, δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί μέσα σ’ ένα μόνο κεφάλαιο. Η προσωπικότητα του Αντιχρίστου σκιαγραφείται μέσα από:
1) Tο όνομά του. Στην περίπτωση του Αντιχρίστου, το όνομά του δηλώνει το χαρακτήρα του, η κλήση του δείχνει την προσωπικότητά του. Στην ενότητα του πρώτου μέρους, όπου γίνεται αναφορά στην έννοια του ονόματος « Αντίχριστος », δώσαμε εν συντομία και το στίγμα της προσωπικότητας και του ποιού του. Όπως, χαρακτηριστικά, γράφει ο ανώνυμος συγγραφεύς του έργου « Διάλογος προς Ιουδαίον », ο Αντίχριστος « ἀντίχριστός ἐστι καί ὀνομάζεται »714. Αλλά και οι χαρακτηρισμοί « άνθρωπος της αμαρτίας » και « υιός της απωλείας » δείχνουν ότι και ο ίδιος θα προξενήσει αλλά και άλλους θα παρακινήσει να ενεργήσουν πολλά δεινά και ότι θα οδηγήσει τον εαυτό του στην απώλεια715.
2) Την παρουσίαση της προσωπικότητας και της δράσης των προτυπώσεών του, των διαφόρων αντιχρίστων της Ιστορίας. Παρατηρώντας κανείς το ποιόν του αντιτύπου λαμβάνει μια σχετική ιδέα για το πρωτότυπο, σχηματίζει μια κάποια, έστω και μερική, αντίληψη περί του ποιού του αρχετύπου.
3) Την υπογράμμιση της σατανικότητας του Αντιχρίστου, και της σχέσης του προς το Σατανά. Ο Αντίχριστος και ο Σατανάς θα είναι σαν ένα πρόσωπο. Κατά συνέπεια, ούτε λίγο ούτε πολύ, ο χαρακτηρισμός του Διαβόλου θα μπορούσε να είναι και χαρακτηρισμός του Αντιχρίστου.
4) Την παρουσίαση της δράσης του. Κάθε άνθρωπος χαρακτηρίζεται απ’ τις πράξεις του. Και σύμφωνα με τον αψευδή λόγο του Κυρίου, « ἕκαστον δένδρον ἐκ τοῦ ἰδίου καρποῦ γινώσκεται »716. Η περίπτωση του Αντιχρίστου δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Παράλληλα προς την προφητική εξιστόρηση των γεγονότων του βίου του και την εκτύλιξη της δράσης του, θα αποκαλύπτεται, σταδιακά, στον αναγνώστη
η  ποιότητα  της  προσωπικότητάς  του.  Επομένως,  υπ’  αυτήν  την  έννοια,  ολόκληρη  η εργασία, και, ειδικά, το δεύτερο και το τρίτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους της, αποτελεί στην ουσία μια σκιαγράφηση της προσωπικότητας του Αντιχρίστου.
Ωστόσο, για λόγους, καθαρά, μεθοδολογικούς, δεν θα μπορούσαμε παρά να εξετάσουμε και σε μια ξεχωριστή ενότητα το θέμα του χαρακτηρισμού του Αντιχρίστου. Λόγω της ευρύτητας του θέματος και της αναφοράς σχετικών στοιχείων σε διάφορα σημεία αυτής της εργασίας, επιλέξαμε να το κάνουμε μ’ έναν, μάλλον, ασυνήθιστο τρόπο. Με την ενδεικτική παράθεση κάποιων χαρακτηρισμών που χρησιμοποιούν η Αγία Γραφή και οι Πατέρες για το πρόσωπο του Αντιχρίστου:
« ὅφις ἐφ᾿ ὁδοῦ »717,
« βδέλυγμα τῆς ερημώσεως »718,
«ἀντικείμενος καί ὑπεραιρόμενος», « ἄνθρωπος τῆς ἀνομίας », « Υἱός τῆς ἀπωλείας »719,
 « κοσμοπλανής »720,
« ἄνομος »721,
« ἄθεσμος »722,
« ἀποστάτης »723,
« ἄδικος »724,
« φονεύς »725,
« ληστής »726,
« ἀνακεφαλαίωσις πάσης ἀδικίας καί παντός δόλου »727,
« ἀναιδής καί πολεμοτρόφος καί τύραννος »728,
« πνεῦμα πλανήσεως »729,
« δεινόν θηρίον, δράκων μέγας ἀνθρώποις δυσκαταγώνιστος, ἕτοιμος εἰς τό καταπιεῖν »730,
« πλάνος »731,
« θεομάχος »732,
« δράκων » 733,
« παμμίαρος »734,
« θεομάχος »735,
« πονηρός καί δόλιος »736,
« ἀναίσχυντος ὄφις »737,
« ἐχθρός »738,
« ἄθλιος » 739,
« τύραννος »740,
« μιαρός »741,
« πλῆρες ἰοῦ θηρίον, ἀνήρ δυνάστης »742
« ὁ τῶν ἀνθρώπων ἀλάστωρ »743,
« ὁ ἀντίθεος δαίμων » 744,
« ὁ τοῦ ψεύδους τεχνίτης »745,
« ὁ τῆς θείας προσηγορίας ληστής »746,
« τρισάθλιος άνθρωπος »747.
Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία συναντώνται οι ίδιοι ή ανάλογοι χαρακτηρισμοί. Αναφέρουμε μερικούς από αυτούς:
« ψεύστης καί ἄνομος »748,
« λυμεών »749,
« ἀκρότης τοῦ κακού », « κατά διάμετρον ἐναντίος τοῦ Θεοῦ », « υἱός τοῦ πονηροῦ δαίμονος καί σατανᾶ καί διαβόλου »750,
« τό ἀπηνές καί ψυχοφθόρον θηρίον »751,
« λυμεών » 752,
« ψευδόχριστος »753,
« ἀπατεών »754,

« ἀποστάτης »755,
« μυσαρός άνθρωπος »756.


Σημειώσεις
681. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ομιλία Γ΄, Β΄, P.G. 62, 482 και Ε.Π.Ε. 23, σελ. 54, « Tις δε οὗτός ἐστιν; ἄρα ὁ Σατανᾶς; Oὐδαμῶς ». Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. Οικουμενίου, Ε.Α.,  VIII, σελ. 190-1, « οὐ μην ἐστίν ὁ διάβολος… ».
682. Ιωάννου Δαμασκηνού, Περί Αντιχρίστου, σελ. 442, « οὐκ αὐτός τοίνυν ὁ διάβολος γίνεται ἄνθρωπος κατά την τοῦ Κυρίου ἐνανθρώπησιν – μή γένοιτο – ». Βλ. και Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 119, « οὐχ οὗτος δέ σαρκοῦται », και Συναξάριον Κυριακής της Απόκρεω, σελ. 32, « Πλήν οὐκ αὐτός ὁ Διάβολος εἰς σάρκα μεταστοιχειωθήσεται, ὡς ὁ ἐκ Δαμασκοῦ, φησίν Ἰωάννης ἀλλ’ ἄνθρωπος ἐκ πορνείας γεννηθείς, πᾶσαν τήν τοῦ Σατανᾶ ἐνέργειαν ὑποδέξεται ».
683. Θεοδωρήτου Κύρου, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, P.G. 83, 664. Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. και Οικουμενίου Τρίκκης, Ε.Α., VI, σελ. 165-166 και Αρέθα Καισαρείας, Λ, σελ. 343, « οὐ γάρ ἐξ ἄλλης φύσεως ἐγερθήσεται ὁ ἀλιτήριος οὗτος, ἀλλ’ ἐκ τῆς ἡμετέρας και ἀνθρωπίνης οὐσίας ».
684. Βλ. Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, Εκδόσεις Αντώνη Σταμούλη, Ανατύπωση απ’ την εν Πετρουπόλει έκδοση του 1909, σελ. 136 και 139. Βλ. σχετικά και Προβατάκη Θωμά, ο.π., σελ. 202-203. Βλ. και  το σχετικό εικονογραφικό θέμα απ’ τον προνάρθηκα του καθολικού της Ι.Μ. Ξηροποτάμου Αγίου Όρους στο έργο του Προβατάκη Θωμά, ο.π., εικ. 172 και 173.
685. Βλ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Εις τον Δανιήλ, Ομιλία Ζ΄, P.G. 56, 230 και Ε.Π.Ε. 8, σελ. 634, « εἰ δε  ὁφθαλμοί ἀνθρώπου, μη θαυμάσης, και γάρ τοιαῦτα φθέγγεται. Ἄνθρωπός ἐστι, φησί » και Ιερωνύμου, Εις τον Δανιήλ, 667-668, P.L. 25, 531.
686. Β΄ Θεσσαλονικείς, 2,3, « ὁ ἄνθρωπος τῆς ἀνομίας ». Βλ. και Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ομιλία Γ΄, Β΄, P.G. 62, 482 και Ε.Π.Ε. 23, σελ. 54, Θεοδωρήτου Κύρου « Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, P.G. 83, 529, « ἄνθρωπον δε αὐτόν ἁμαρτίας και ὑιόν ἀπωλείας ἐκάλεσε, και την ὁρωμένην φύσιν ἐπιδεικνύς, και την παντοδαπήν τῆς ἁμαρτίας ἀποκαλύπτων ἐνέργειαν », και Ιερωνύμου, Εις τον Δανιήλ, 667-668, P.L. 25, 531, « Ας μην ακολουθήσουμε την γνώμη κάποιων σχολιαστών και υποθέσουμε πως αυτός – ο Αντίχριστος – θα είναι είτε ο Διάβολος είτε κάποιος δαίμονας, αλλά, μάλλον, ένας που θα ανήκει στην ανθρώπινη φυλή, στον οποίο ο Σατανάς ολοκληρωτικά θα κατοικήσει σε ανθρώπινη μορφή » . Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. και Αρέθα, Ε.Α., Λ, σελ. 343, « ἄνθρωπος γάρ ἔσται κατ’ ἐνέργειαν τοῦ Σατανᾶ » και σελ. 379 « ἄνθρωπος γάρ και αὐτός κατ’ ἐνέργειαν τοῦ Σατανᾶ ὡς και Παύλῳ τῶ θείῳ δοκεῖ ». Δεν είναι άσκοπο να αναφερθεί πως και στο Απ. 13,18 αναφέρεται ρητά ότι το 666 « ἀριθμός ἀνθρώπου ἐστίν ». Για την ανθρώπινη φύση του Αντιχρίστου βλέπε και McGinn Bernard, Antichrist: Two thousands years of the human fascination with evil, New York San Francisco, Harper, 1994, σελ. 1-7. 
687. Για την ανθρώπινη φύση του Αντιχρίστου βλέπε και McGinn Bernard, Antichrist: Two thousands years of the human fascination with evil, New York San Francisco, Harper, 1994, σελ. 1-7.
688. Περί Συντελείας, ΧΧΙΙ, σελ. 284.
689. Περί Συντελείας, ΧΧΙΙ,σελ. 284.
690. Σχετικά με την ανθρώπινη φύση του Αντιχρίστου βλ. και McGinn Bernard, Antichrist: Two thousands years of the human fascination with evil, New York San Francisco, Harper, 1994, σελ. 1-7.
691. Βλ. Ειρηναίου, Έλεγχος, 29,2, σελ. 367, « Καί διά τοῦτο εἰς τό θηρίον τό ἐρχόμενον ἀνακεφαλαίωσις γίνεται πάσης ἀδικίας καί παντός δόλου, ἵνα ἐν αυτῷ συρρεύσασα καί συγκλυδωνισθεῖσα ( συγκλεισθεῖσα ) πᾶσα δύναμις ἀποστατική εἰς τήν κάμινον βληθῇ τοῦ πυρός ». Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία ο Αρέθας γράφει πως με τον Αντίχριστο θα ενωθεί ολόκληρο το « πλήρωμα της σατανικής ουσιώσεως ». Βλ. Αρέθα Καισαρείας, Ε.Α., ΜΣΤ΄, σελ. 410, « Οὕτω και τῶ Ἀντιχρίστω πᾶν το πλήρωμα τῆς σατανικῆς οὐσιώσεως προσγεννήσεται, πλέον μάντεων και προδεικτῶν και τῆς τοιαύτης ἀπατηλῆς συμμορίας ».
692. Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ομιλία Γ΄, Β΄, P.G. 62, 482 και Ε.Π.Ε. 23, σελ. 54, « Άλλ᾿ ἄνθρωπός τις πᾶσαν αὐτοῦ δεχόμενος την ἐνέργειαν », και Θεοδωρήτου Κύρου, Ερμηνεία εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, P.G. 83, 664 και Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, P.G. 83, σελ. 532.
693. Βλ. Ιωάννου του Δαμασκηνού, Περί Αντιχρίστου, σελ. 442, « παραχωρεῖ ἐνοικῆσαι ἐν αὐτῶ τόν διάβολον » βλέπε και Θεοδώρου του Στουδίτου « Ευπρεπιανώ καί των συν αυτώ », P.G. 99, 1036 D, « ἐφ᾿  ὅν κατοικήσει »  και Φωτίου, Εις το κατά Ιωάννην, Η΄, Johannes-Kommentare aus der griechischen kirche, Berlin, 1966, σελ. 59 και Ε.Π.Ε. 14, σελ. 149-150.
694. Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Β΄, Η΄, P.G. 82, 665 C, « Διδάσκει δέ ὁ Θείος Ἀπόστολος, ὑπό τίνος οὗτος ἐνεργούμενος ταῦτα πάντα ἐργάσεται », Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εξήγησις εις την Β΄ προς θεσσαλονικείς, ΙΑ, P.G. 124, 1345, « ‘Ενέργειαν δέ πλάνης, τά ἔργα φησίν Ἀντιχρίστου, ἅ ποιεῖ εἰς τό πλανῆσαι. ἤ καί αὐτόν τοῦτον οὕτως ὠνόμασεν, ἐνεργούμενον ὑπό τοῦ Σατανᾶ, διά τό πλανῆσαι πολλούς ».
695. Βλ. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις ΙΕ΄, ΙΔ΄, P.G. 33, 888, και Ε.Π.Ε. 2, σελ. 138-141, « Καί τίς ἐστιν  οὗτος, ἤ ἐκ ποίας ἐνεργείας; Ἑρμήνευσον, ὦ Παῦλε. « οὗ ἐστι », φησίν, « ἡ παρουσία κατ᾿ ἐνέργειαν τοῦ Σατανᾶ, ἐν πάση δυνάμει καί σημείοις καί τέρασι ψεύδους »• τοῦτο αἰνιττόμενος, ὅτι ὁ Σατανᾶς ὀργάνω κέχρηται ἐκείνω, αὐτοπροσώπως δι᾿ αὐτοῦ ἐνεργῶν ».
696. Βλ. Θεοδωρήτου, Ερμηνεία εις τήν ΄Β προς Θεσσαλονικείς, Β΄, Η΄, P.G. 82, 665C, « Διδάσκει δέ ὁ θείος Ἀπόστολος ὑπό τίνος οὗτος ἐνεργούμενος ταῦτα πάντα ἐργάσεται », και Θεοφυλάκτου, Εξήγησις εις την Β προς Θεσσαλονικείς, Θ, P.G. 124, 1344 C, « Τίς ἐστίν οὕτος, διδάσκει ἡμᾶς, ὅτι ἄνθρωπος ἔχων τόν Σατανᾶν ἐν ἑαυτῶ, δι᾿ αὐτοῦ ἐνεργοῦντα », και ΙΑ, 1345, « ‘Ενέργειαν δέ πλάνης ».
697. Βλ. Φωτίου, Εις το κατά Ιωάννην, Η΄, Johannes-Kommentare aus der griechischen kirche, Berlin, 1966, σελ. 59 και
Ε.Π.Ε. 14, σελ. 149-150, « τοιοῦτον παῖδα φῦναι ὅλην χωρῆσαι δυνάμενον την ἐνέργειαν τοῦ Σατανᾶ » και « ἄλλοι δε φασίν οἰκειότερον οἶμαι, ὅτι ὁ ἀντίχριστος, ὅταν μέλλη ἔρχεσθαι, ὅς ἐστι και διάβολος, ἀνθρώπινον ὄργανον ἄξιον τῆς αὐτοῦ κακουργίας εὑρών δι’ αὐτοῦ πράξει, ἄπερ ἄν καί συγχωρηθείη τερατεύσασθαι … ὅλην χωρῆσαι δυνάμενον τήν ἐνέργειαν τοῦ Σατανᾶ… ἐξ οὗ ἄν ἀποτεχθείη ὁ διάβολος, ἤτοι ὁ ἄνθρωπος ἐν ᾧ πᾶσαν αὐτοῦ τήν ἐνέργειαν κενώσει καί ἐν αὐτῷ κατοικήσει ὁ διάβολος », και Συναξάριον Κυριακής της Απόκρεω, σελ. 32. Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. και Ιωάννου Καντακουζηνού, Κατά Ιουδαίων, Λόγος Η΄, σελ. 212.
698. Β΄ Θεσσαλονικείς, 2,10-11.
699. Βλ. Θεοδωρήτου Κύρου , Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, Ε΄, ΚΓ΄, P.G. 83, 532, « Καθάπερ γάρ ὁ μονογενής τοῦ Θεοῦ Υἱός, τοῖς μέν ἁγίοις προφήταις, καί τοῖς ἱεροῖς ἀποστόλοις, καί μέντοι καί τοῖς ἅλλοις ἁγίοις, διένειμε τοῦ πανΑγίου Πνεύματος τά χαρίσματα, ἐνανθρωπήσας δέ οὐ μερικήν τινα τῇ ληφθείση φύσει δέδωκε χάριν, ἀλλά πᾶν τό πλήρωμα τῆς θεότητος, κατά τον Ἀπόστολον, ηὐδόκησεν ἐν αὐτῶ κατοικῆσαι. Οὕτως ὃ διάβολος, τοῖς μέν ἄλλοις ἀνθρώποις, ὅσοις ἔπεισεν ἐργάτας γενέσθαι πονηρίας, οὐ πάσας ἐντέθεικε τάς τῆς κακίας ἰδέας, τούτω δέ ὅλος αὐτός συναφθείς, τάς παντοδαπάς αὐτοῦ τῆς πονηρίας δι᾿ αὐτοῦ μηχανάς ἐπιδείξει ».
700. Βλ. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις ΙΕ΄, P.G. 33, 888 και Ε.Π.Ε. 2, σελ. 140-1, « ὀργάνω κέχρηται ἐκείνω, αὐτοπροσώπως δι’ αυτόῦ ἐνεργῶν ».
701. Βλέπε στις προηγούμενες παραπομπές αυτής και της προηγούμενης ενότητας.
702. Βλ. Εφραίμ Σύρου, Λόγος εις την συντέλειαν, σελ. 111, « λαλήσω ἐν ὀδύναις περί τοῦ δεινοῦ και ἀναιδεστάτου Δράκοντος », σελ. 112 « ὅταν ἐπιτελῶνται σημεῖα και τέρατα ὑπ’ αὐτοῦ τοῦ Δράκοντος », κ.α., και Ρωμανού, Εις την Β΄ Παρουσίαν, σελ. 269 « λόγους δε λαλήσει κατά τοῦ ὐψίστου ὁ δράκων ὁ ἀνήμερος ». Αξίζει να σημειωθεί πως στην Ορθόδοξη παράδοση συναντάμε συχνά την εμφάνιση του διαβόλου με την μορφή του δράκοντος. Βλ. σχετικά π.χ. στον βίο της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Μαρίνης και στον βίο του Αγίου Σίμωνος του Μυροβλύτου. Βλ. σχετικά και Προβατάκη Θωμά, ο διάβολος εις την Βυζαντινήν τέχνην, Συμβολή εις την έρευναν της Ορθοδόξου Ζωγραφικής και γλυπτικής, Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 167-234. Αντίθετα, σε ειδωλολατρικές θρησκείες, όπως π.χ. στην Ιαπωνική Θρησκεία, ο δράκος λατρεύεται ως Θεός. Αυτή η αντίθεση φέρνει στο νου τον λόγο του Δαβίδ « οἱ θεοί τῶν εθνῶν δαιμόνια » ( Ψαλμοί, 95,5 ).
703. Βλ. Ρωμανού, Εις την Β΄ Παρουσίαν, Η΄, σελ. 269, « ὁ τοῖς καλοῖς ἀντικείμενος ».
704. Βλ. Ρωμανού, Εις την Β΄ Παρουσίαν, Η΄, σελ. 269, « ἵνα δε οὕτως ὀφθήσεται ὁ κατάρατος και ἀλάστωρ διάβολος ».
705. Βλ. Φωτίου, Εις το κατά Ιωάννην, Η΄, Johannes-Kommentare aus der griechischen kirche, Berlin, 1966, σελ. 59 και Ε.Π.Ε. 14, σελ. 149-150, « ἄλλοι δε φασίν οἰκειότερον οἶμαι, ὅτι ὁ ἀντίχριστος, ὅταν μέλλη ἔρχεσθαι, ὅς ἐστι και διάβολος, ἀνθρώπινον ὄργανον ἄξιον τῆς αὐτοῦ κακουργίας εὑρών δι’ αὐτοῦ πράξει … ἐξ οὗ ἄν ἀποτεχθείη ὁ διάβολος, ἤτοι ὁ ἄνθρωπος ἐν ᾧ πᾶσαν αὐτοῦ τήν ἐνέργειαν κενώσει καί ἐν αὐτῷ κατοικήσει ὁ διάβολος ». Βλ. και Εφραίμ, Λόγος εις την Παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 111.112.116.123-4.
706.  Βλ. Φωτίου, ο.π., « τοιοῦτον παῖδα φῦναι ὅλην χωρῆσαι δυνάμενον τήν ἐνέργειαν τοῦ Σατανᾶ »  και « ἄλλοι  δε  φασίν  οἰκειότερον  οἶμαι,  ὅτι  ὁ  ἀντίχριστος,  ὅταν  μέλλη  ἔρχεσθαι,  ὅς  ἐστι  και διάβολος, ἀνθρώπινον ὄργανον ἄξιον τῆς αὐτοῦ κακουργίας εὑρών δι’ αὐτοῦ πράξει … ».
707. Θεοδωρήτου Κύρου, Εις τον Δανιήλ, Ζ΄, ΚΣΤ΄, P.G. 81, 1433, « Οὕτω και ὁ διάβολος ἄξιον ὄργανον τῆς αὐτοῦ πονηρίας λαβών … ». Βλ., επίσης, Ρωμανού, Εις την Β΄ Παρουσίαν, σελ. 268, « τῆς αὐτοῦ πονηρίας ἐπάξιον ὄργανον ἀναλήψεται σώματος » και Φωτίου Κωνσταντινουπόλεως, Εις το κατά Ιωάννην, Johannes- Kommentare aus der griechischen kirche, Berlin, 1966, σελ. 59 και Ε.Π.Ε. 14, σελ. 149-150, « ὀ τοιοῦτος τρισάθλιος ἄνθρωπος, ἐν ῶ οἰκήσει ὁ διάβολος, και ὅς χρηματίσει ἀντίχριστος ».
708. Ιωάννου Δαμασκηνού, Περί Αντιχρίστου, σελ. 442.
709. Σχετικά με την Θεολογία της Εκκλησίας μας για τον Χριστό ως εικόνα του Θεού Πατρός βλ. Δημητρίου Τσελεγγίδη, Η Θεολογία της εικόνας και η ανθρωπολογική σημασία της, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη 1984,
σελ. 24-31.
710. Βλ. Αρέθα, Ε.Α., ΜΣΤ΄, σελ. 410, « εἰκόνα δε τοῦ θηρίου τον Ἀντίχριστον λέγει, τουτέστιν τοῦ διαβόλου » και ΝΘ΄, σελ. 467, « ὠς γαρ Ἰησοῦς Χριστός και Θεός εἰκών τοῦ Θεοῦ ἀοράτου διά τῆς αὐτοῦ θεανδρικῆς ὑποστάσεως χρηματίζει, οὕτως και ὁ ἀντί τοῦ κατ’ οὐσίαν ἀοράτου διαβόλου κατ’ ἐνέργειαν τῆ ὁρατῆ * * ὑποστάσει χρηματίσει ».
711. Αρέθα Καισαρείας, Ε.Α., ΜΣΤ΄, σελ.. 410. Βλ. και Όσιος Ανδρέας ο δια Χριστόν σαλός, Ι.Μ. Παρακλήτου, σελ. 213.
712. Βλ. Ανδρέα Καισαρείας, Ε.Α., ΞΑ΄, σελ. 412, « ὅτι δε κοινωνοῦσιν ἀλλήλοις ὁ διάβολος και ὁ Ἀντίχριστος και ὁ ψευδοπροφήτης, ὥσπερ ταῖς πράξεσιν, οὕτω και τοῖς ὀνόμασι, δῆλον και ἐξ ὧν θηρίον ἕκαστος προσαγορεύεται ». Σ’ αυτό το σημείο δεν είναι άσκοπο να αναφέρουμε πως η λέξη « Σατανάς » σημαίνει « αντικείμενος » ενώ και ο Αντίχριστος ονομάζεται απ’ τον Παύλο στο Β΄ Θεσσαλονικείς, 2,4 ως ο « αντικείμενος και υπεραιρόμενος … ».
713. Βλ. Ανδρέα Καισαρείας, Ε.Α., ΞΑ΄, σελ. 412, « και ἐκ τοῦ τον δράκοντα δε, δηλαδή τον Σατανά, ἐπτά κεφαλάς και δέκα κέρατα συν τοσούτοις διαδήμασι ἐπιφερόμενον. Και το ἐκ τῆς θαλάσσης ἀναβαίνον θηρίον, δηλαδή τον Ἀντίχριστον, τῶ ὁμοίω φανῆναι σχήματι, την αὐτήν προσμαρτυρεῖ τούτοις βουλήν τε και ενέργειαν προς την τῶν ἀπατωμένων ἀπώλειαν ».
714. Διάλογος προς Ιουδαίον, ( e cod vatop 236 ), Turnhout 1994, σελ. 13.
715. Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ομιλία Γ΄, Β΄, P.G. 62, 482.
716. Λκ. 6,44 και Μθ. 12,33.
717. Γεν. 49,16.
718 Δαν. 9,27. Και Μθ. 24,15 και τα παράλληλα.
719. Β Θεσ/νικείς 2,3-4.
720. Διδαχή των δώδεκα Αποστόλων, XVI, Β.Ε.Π.Ε.Σ. 2, σελ. 220. Βλ. και Διαταγαί Αποστόλων, Ζ΄, ΧΧΧΙΙ, Β.Ε.Π.Ε.Σ. 2, σελ. 127.
721.  Ειρηναίου, Έλεγχος, V, 25,1, σελ. 309.
722.  Ειρηναίου, Έλεγχος, V, 25,1, σελ. 309.
723.  Ειρηναίου, Έλεγχος, V, 25,1, σελ. 309.
724.  Ειρηναίου, Έλεγχος, V, 25,1, σελ. 309.
725.  Ειρηναίου, Έλεγχος, V, 25,1, σελ. 309.
726. Ειρηναίου , Έλεγχος, V, 25,1, σελ. 309.
727. Ειρηναίου V, 29,2, σελ. 366-7.
728. Ιππολύτου, Εις τον Δανιήλ Δ΄, IL, σελ. 104.
729. Ιππολύτου, Εις τον Δανιήλ,, IL, σελ. 105 ( απ’ το Ιερεμία 4,11 ).
730. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις ΙΕ΄, ΙΕ΄, P.G. 33, 892 και Ε.Π.Ε. 2, σελ. 142.
731. Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 125.
732. Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 125.
733. Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 125. 
734. Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 114. 
735. Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 116. 
736. Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 116. 
737. Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 119. 
738. Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 119. 
739. Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 124. 
740. Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 125. 741 Εφραίμ, Λόγος εις την παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 125.
742. Γρηγορίου Θεολόγου, Ορισμοί πρόχειροι, Ποίημα ΛΔ΄, Ε.Π.Ε. 9, σελ. 446.
743. Θεοδωρήτου, Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, Ε΄, ΚΓ΄, P.G. 83, 525 B. 744 Θεοδωρήτου, Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, Ε΄, ΚΓ΄, P.G. 83, 525 B. 745 Θεοδωρήτου, Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, Ε΄, ΚΓ΄, P.G. 83, 525 D. 746 Θεοδωρήτου, Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, Ε΄, ΚΓ΄, P.G. 83, 525.
747. Φωτίου, Εις το κατά Ιωάννην, Η΄, Johannes-Kommentare aus der griechischen kirche, Berlin, 1966, σελ. 59 και Ε.Π.Ε. 14, σελ. 149-150.
748. Περί Συντελείας, ΧΧV, σελ. 285.
749. Οικουμενίου , VII, σελ. 174.
750. Ωριγένους, « Κατά Κέλσου », ς XLV, ΒΕΠΕΣ 10, σελ. 94.
751. Οικουμενίου, Ε.Α., VIII, σελ. 197.
752. Ανδρέα, Ε.Α., ΜΣΤ΄, σελ. 360.
753. Ανδρέα, Ε.Α., ΟΒ΄, 453.
754. Ανδρέα, Ε.Α., ΜΣΤ΄, σελ. 360.
755. Ανδρέα, Ε.Α., ΜΣΤ΄, σελ. 360.
756. Ιωάννου Καντακουζηνού, Κατά Ιουδαίων, Η΄, σελ. 212. Βλ. και Γεωργίου Φραντζή, Χρονικόν Μέγα, Β΄, ΙΒ΄, P.G. 156, 779 ή Ψευδοσφραντζή, « Χρονικόν », 2.2, Georgios Sphrantzes, Memorii 1401-1477, Bucharest 1966, σελ. 312-3.



Δεν υπάρχουν σχόλια: