Κβαντική φυσική και διαλεκτικός υλισμός (7)

Συνέχεια από Πέμπτη 20 Αυγούστου 2020

Ο επαναπροσανατολισμός της σοβιετικής κριτικής

Από το βιβλίο «Φιλοσοφία και θετικές επιστήμες στην Σοβιετική Ένωση», εκδόσεις Rowohlt, 1958

του Gustav A. Wetter

Μάζα και Ενέργεια

Δημιουργία ζεύγους

Οι «φυσικοί ιδεαλιστές», εκτός από το παρατηρούμενο έλλειμμα μάζας κατά τις διαδικασίες μετατροπών μέσα στον πυρήνα, ασχολούνται και με την μεταβολή ενός ζεύγους ηλεκτρονίου-ποζιτρονίου σε δυο γάμμα-φωτόνια. Μετά την ανακάλυψη του ποζιτρονίου (το θετικά φορτισμένο ηλεκτρόνιο, το αντί-ηλεκτρόνιο δηλαδή) το 1932, είχε γίνει σαφές, πως η σύγκρουση των δυο αυτών σωματιδίων (ηλεκτρ.-ποζιτρ.) καταλήγει με την εξαφάνιση τους και μετατροπή τους σε δυο γάμμα-φωτόνια. Ο Wislobokow  διαπιστώνει, πως ούτε και σε αυτήν την περίπτωση μπορούμε να μιλήσουμε για μεταβολή της μάζας σε ενέργεια, αφού και το φωτόνιο έχει μάζα. Κατά την μεταβολή αυτή, του ζεύγους σωματιδίων σε σε φωτόνια, διατηρούνται ποσοτικά τόσο η μάζα όσο και η ενέργεια, που διαμοιράζονται εξίσου στα δυο φωτόνια. Το ίδιο ισχύει και για την αντίστροφη διαδικασία, κατά την οποία ένα γάμμα-φωτόνιο το οποίο περνά σε μικρή απόσταση από ένα βαρύ πυρήνα, μετατρέπεται σε ζεύγος ηλεκτρονίου-ποζιτρονίου. Μια παρόμοια μετατροπή του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου σε ύλη λαμβάνει σύμφωνα με τον Wislobokow  χώρα, κατά την επιτάχυνση ηλεκτρικά φορτισμένων σωματιδίων μέσα στο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο (πχ., ενός ηλεκτρονίου μέσα στον επιταχυντή σωματιδίων, στο λεγόμενο σύγχροντρο): ένα τέτοιο σωματίδιο υφίσταται επιτάχυνση, και αναλόγως της αύξησης της κινητικής ενέργειας του, αυξάνεται και η «κινητική του μάζα». Και τα δυο όμως αυξάνονται με ταυτόχρονη μείωση των ανάλογων παραγόντων του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου.

Παρουσιάσαμε την στάση της σοβιετικής φιλοσοφίας πάνω στο ερώτημα της μετατρεψιμότητας της ύλης σε ενέργεια βασιζόμενοι κυρίως στο έργο του Wislobokow. Η τοποθέτηση αυτή φαίνεται πως είναι κυρίαρχη στην Σοβιετική Ένωση. Προς στήριξη της άποψης αυτής, ο Wislobokow  αναφέρει μια σειρά ονομάτων, μεταξύ των οποίων βρίσκονται και μερικές αυθεντίες: όπως για παράδειγμα S.I. Wawilow, πρόεδρος της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών, που είχε πεθάνει το 1951. Από την άλλη κατηγορεί ορισμένους σοβιετικούς φυσικούς, ότι αποδέχονται την ταυτότητα μάζας και ενέργειας, την μετατρεψιμότητα της μάζας σε ενέργεια, την αντίληψη πως η ενέργεια είναι ουσία...τον φιλόσοφο A.A. Maksimow  κατηγορεί πως προωθεί των «ενεργητισμό», αφού επεκτείνει την έννοια της ενέργειας πέρα από αυτήν της μάζας, όταν γράφει: «Η έννοια της ενέργειας δεν περιλαμβάνει μόνο την έννοια της κίνησης, αλλά και την έννοια της ύλης (η οποία βάσει της φυσικής ορίζεται ως μάζα, φορτίο,...)».

Το φιλοσοφικό συμπέρασμα

Το φιλοσοφικό συμπέρασμα στο οποίο φτάνει ο Wislobokow, που αφορά τις διαδικασίες στον πυρήνα και την μετατροπή του ζεύγους ηλεκτρονίου-ποζιτρονίου σε φωτόνια, είναι το εξής: σε όλες τις διαδικασίες δεν έχουμε «εξαφάνιση» της ύλης, αλλά μεταμόρφωση του «υλικού» σε «φως», τα στοιχειώδη σωματίδια των οποίων διαφέρουν ποιοτικά, και κατά την  μετάβαση του ενός στο άλλο συντελείται ένα «διαλεκτικό άλμα». Κατά την διαδικασία αυτή η μάζα και η ενέργεια του ενός μετατρέπεται σε μάζα και ενέργεια του άλλου. «Τα σημαντικότερα κατορθώματα της σύγχρονης φυσικής καταρρίπτουν για μια ακόμα φορά τις φαντασιώσεις των ιδεαλιστών περί ύπαρξης άυλης κίνησης και επιβεβαιώνουν αναμφισβήτητα την ορθότητα των θέσεων του διαλεκτικού υλισμού στο σύνολο του(!), και με τον τρόπο αυτό την πρόταση περί της άρρηκτης σχέσης κίνησης και ύλης.»

Αυτή η άρρηκτη σχέση μεταξύ ύλης και κίνησης είναι σύμφωνα με τους σοβιετικούς φιλοσόφους η ουσία της εξίσωσης του Einstein E=mc². Η εξίσωση δεν σημαίνει την μετατρεψιμότητα της μάζας και ενέργειας. Ο Wislobokow απορρίπτει επίσης την έκφραση «αντιστοιχία» ύλης και ενέργειας. Αντίστοιχες είναι οι διάφορες μορφές ενέργειας, οι οποίες μπορούν να μετατραπούν η μια στην άλλη. Η χρήση της έκφρασης αυτής (αντιστοιχία) για τον χαρακτηρισμό της σχέσης μεταξύ μάζας και ενέργειας, θα οδηγούσε πολύ εύκολα στην ιδέα της αμοιβαίας μετατρεψιμότητας αυτών των δυο. Το νόημα του τύπου αυτού είναι το εξής : «κάθε υλικό αντικείμενο, το οποίο κατέχει μάζα αυτής ή εκείνης της φύσεως, κατέχει αναγκαστικά και το αντίστοιχο είδος ενέργειας. Για τον λόγο αυτό, οι σοβιετικοί φιλόσοφοι θεωρούν την φυσική αυτή αρχή ως απόδειξη της θέσης του διαλεκτικού υλισμού περί αυτοκίνησης, σύμφωνα με την οποία δεν υφίσταται κίνηση χωρίς ύλη. Για τον λόγο αυτό, κάθε κίνηση, ακόμα και της άψυχης φύσης πρέπει να θεωρηθεί αυτοκίνηση.

Αλλά και η τοποθέτηση του διαλεκτικού υλισμού περί αιωνιότητας του κόσμου βρίσκει την επιβεβαίωση της από την αντίληψη της φυσικής περί μάζας και ενέργειας. Ο νόμος διατήρησης της μάζας και ο νόμος διατήρησης της ενέργειας, που με την αρχή της αδράνειας της ενέργειας (E=mc²) ενώνονται σε ένα νόμο διατήρησης, θεωρήθηκαν ήδη από τον Engels ως απόδειξη της αιωνιότητας του κόσμου. Ο Engels έβλεπε στον νόμο διατήρησης της ενέργειας  την απόδειξη πως το σύμπαν δεν είναι δυνατόν να καταστραφεί ούτε να δημιουργηθεί, δηλαδή υπάρχει αιώνια. Για τον λόγο αυτό, ο Λένιν έβλεπε στον ίδιο νόμο «την εδραίωση των αρχών του υλισμού». Θα ασχοληθούμε με το ερώτημα αυτό στο κεφάλαιο περί κοσμολογίας και κοσμογονίας.

Και οι άλλες αντιλήψεις του διαλεκτικού υλισμού βρίσκουν την επιβεβαίωση τους στην σύγχρονη ατομική φυσική: το γεγονός της υλικής ενότητας του κόσμου επιδεικνύεται στην αμοιβαία μετατρεψιμότητα των στοιχειωδών σωματιδίων και χημικών στοιχείων. Ο Kedrow θεωρεί πως η άπειρη και αστείρευτη φύση των αμοιβαίων μεταβάσεων των στοιχειωδών σωματιδίων, η οποία προϋποθέτει την άπειρη και αστείρευτη φύση κάθε σωματιδίου, μεταξύ αυτών και του ηλεκτρονίου, επιβεβαιώνει την τοποθέτηση του Λένιν περί της «αστείρευτης φύσης του ηλεκτρονίου». Ο Kedrow  βλέπει την έκφραση αυτής της «αστείρευτης φύσης» ακόμα και στο νέφος ηλεκτρονίων (το γεγονός δηλαδή πως το ηλεκτρόνιο κατά την περιστροφή του γύρω από τον πυρήνα δεν περιγράφει πάντα την ίδια τροχιά) και στο σπιν.

Αν αφήσουμε κατά μέρος αυτές τις «επιβεβαιώσεις» του διαλεκτικού υλισμού, που δεν χρήζουν και μεγάλης συζήτησης (περί του αποφασιστικού ερωτήματος, εάν εκτός από την ύλη υπάρχουν και μη υλικές πραγματικότητες, δεν λένε απολύτως τίποτα), βλέπουμε πως ο κύριος σκοπός της σοβιετικής φιλοσοφίας στον τομέα της ατομικής φυσικής είναι η εύρεση της απόδειξης για την αυτοκίνηση της ύλης. Δεν έχουμε καμιά δυσκολία να αποδώσουμε ακόμα και στην άψυχη ύλη μια αυτοκίνηση, με την έννοια που το έκαναν οι σοβιετικοί φιλόσοφοι, να αποδεχθούμε δηλαδή πως κάθε κίνηση (κάθε συμβεβηκός) προϋποθέτει ένα ουσιαστικό υποκείμενο και πως από την άλλη το υλικό ουσιαστικό Είναι φέρει μέσα του εκείνες τις δυνάμεις, οι οποίες συντηρούν την διαδικασία του φυσικού γίγνεσθαι. Από φιλοσοφικής άποψης θεωρούμε σημαντικό να επισημάνουμε, πως ένα ερώτημα δεν έχει ακόμα τεθεί: αν η ύλη, με αυτές τις δυνάμεις που βρίσκονται μέσα της, υπάρχει εξ αιτίας του εαυτού της, δηλαδή αν έχει μέσα της τον λόγο της ύπαρξης της, ή εάν το Είναι της προέρχεται από μια πράξη δημιουργίας.

Οι σοβιετικοί φιλόσοφοι πιστεύουν όμως, πως από την αποδοχή της «αυτοκίνησης» της ύλης, με την έννοια του άρρηκτου δεσμού ύλης και κίνησης, προκύπτει αναγκαστικά και η αποδοχή του υλισμού. Ο Wislobokow γράφει στην εισαγωγή του έργου του: «Οι ιδεαλιστές θεωρούσαν και θεωρούν την κίνηση ως ανεξάρτητη της ύλης. Θεωρούν πως υπάρχουν μόνο αισθήσεις, αντιλήψεις και έννοιες, αποκομμένες από την ύλη, πως αυτά βρίσκονται σε κίνηση και δεν σταμάτησαν ποτέ την προσπάθεια να ανατρέψουν την αντίληψη περί υλικότητας της κίνησης. Έτσι για παράδειγμα, ένας εκπρόσωπος του μοντέρνου ιδεαλισμού, ο Ιησουίτης Gustav Wetter, στο βιβλίο του «Ο διαλεκτικός υλισμός. Η ιστορία του και το σύστημα του στην Σοβιετική Ένωση», ισχυρίζεται πως η θέση του διαλεκτικού υλισμού περί του άρρηκτου δεσμού ύλης και κίνησης, έχει απλώς ειπωθεί, αλλά δεν έχει αποδειχθεί. Και πως η θέση αυτή υποτίθεται δεν στέκει ούτε από φιλοσοφικής ούτε από επιστημονικής απόψεως». Η σκέψη η οποία βρίσκεται στην βάση αυτής της τοποθέτησης, αλλά και ολόκληρου του γραπτού του Wislobokow, είναι η εξής: η κίνηση δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ουσιαστικό υπόστρωμα. Ένα τέτοιο υπόστρωμα μπορεί να είναι μόνο η μάζα, δηλαδή ύλη. Επομένως, κάθε κίνηση, κάθε γεγονός, είναι δεμένο με την ύλη. Επομένως δεν μπορεί να υπάρχει άλλη πραγματικότητα εκτός από την ύλη, και με τον τρόπο αυτό αποδεικνύεται ο φιλοσοφικός υλισμός.

Η απόδειξη αυτή όμως ισχύει μόνο τότε, όταν ξεκινά κανείς από την τοποθέτηση του υλισμού και χωρίς καμιά αντίδραση αποδέχεται πως μόνο τα υλικά πράγματα μπορούν να είναι το υπόστρωμα της κίνησης (με την πλατιά έννοια της μεταβολής). Είναι όμως αμφίβολο, εάν ένα γεγονός το οποίο ξεπερνά τις υλικές δυνάμεις (όπως θα δούμε στο κεφάλαιο περί ψυχολογίας, ο διαλεκτικός υλισμός αναγνωρίζει τον πνευματικό, δηλαδή διαφορετικό από τις φυσικοχημικές διαδικασίες, χαρακτήρα της δραστηριότητας του ανθρώπινου συνειδητού) μπορεί να έχει την ύλη ως υπόστρωμα. Αν δε θέλουμε να έρθουμε σε ασυμφωνία με την αρχή της αιτιότητας, πρέπει να απορρίψουμε την δυνατότητα αυτή.

Ο αγώνας εναντίον του «φιλοσοφικού ιδεαλισμού» τον οποίο διεξάγουν οι σοβιετικοί φιλόσοφοι, στρέφεται στην περίπτωση αυτή εναντίον μιας αντίληψης, η οποία είναι προβληματική και για την μη-υλιστική φιλοσοφία. Την αφορμή έδωσαν μερικοί φυσικοί, που από δεδομένα της φυσικής έβγαλαν πολύ αμφίβολα φιλοσοφικά συμπεράσματα. Αν πιστεύει κανείς, πως η μεταβολή της μάζας (ύλης) σε ενέργεια σημαίνει «εξαΰλωση», τότε έχουμε να κάνουμε με μια πολύ ανακριβή χρήση της γλώσσας. Η έκφραση «εξαΰλωση» βασίζεται στο γεγονός, πως στην χρήση της γλώσσας στον χώρο της φυσικής, τα σωματίδια που έχουν μάζα αδράνειας χαρακτηρίζονται ως «υλικά» σωματίδια. Από αυτό όμως δεν προκύπτει, πως από φιλοσοφικής άποψης, τα κβάντα φωτός δεν ανήκουν στον χώρο του υλικού. Και αν η ενέργεια χαρακτηρίζεται ως «θεϊκή θέληση στην πράξη», στην έκφραση αυτή βρίσκεται μια πολύ υλιστική έννοια του Θεού. Το πάθος λοιπόν, με το οποίο οι σοβιετικοί φιλόσοφοι αγωνίζονται εναντίον της ερμηνείας της εξίσωσης E=mc², ως μετατροπής της ύλης σε ενέργεια, είναι εν μέρει αδικαιολόγητο. Η ερμηνεία αυτή πρέπει να απορριφθεί και από την μη-υλιστική φιλοσοφία.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ 

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ

ΠΛΑΤΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ, Αρχιμανδρίτου Ζαχαρία Έσσεξ.

Κράτα τόν Νού σου στόν Άδη καί μήν απελπίζεσαι. Σελ 131.

«Ο Γέροντας πίστευε ότι ο λόγος πού δόθηκε στόν Άγιο Σιλουανό ήταν Λόγος τής πρόνοιας τού Θεού. Αποσκοπούσε στό νά αντισταθμίσει πνευματικά τόν κίνδυνο τής ολοκληρωτικής καταστροφής, πού εμπερικλείει η επιστημονική ανακάλυψη τού Αϊνστάϊν. Τά δύο αυτά γεγονότα συμπίπτουν σχεδόν χρονικά. Μέ άλλα λόγια η πρόνοια τού Θεού έδωσε στόν Αϊνστάϊν τόν τύπο η ύλη-μάζα μπορεί νά μεταμορφωθεί σέ ενέργεια αλλά είναι αυτονόητο ότι υπάρχει ο κίνδυνος ολοτελούς καταστροφής τού σύμπαντος. Ταυτόχρονα ο Θεός έδωσε στόν Σιλουανό αυτό τόν Λόγο πού αντισταθμίζει αυτόν τόν κίνδυνο καί φόβο. Δηλαδή ένας άνθρωπος πού είναι έτοιμος νά τοποθετηθεί στήν οδό τού Κυρίου, η οποία κατευθύνεται πρός τά κάτω, δέν μπορεί νά επηρεασθεί ούτε κάν από ένα τέτοιο μοιραίο γεγονός.»

Αμέθυστος