SUMPHILOSOPHEIN (1)

SUMPHILOSOPHEIN 

H ζωή στην Ακαδημία του Πλάτωνος.

Του Enrico Berti.

     

Εισαγωγή.

          Είναι εκείνο το οποίο για τον καθένα συνιστά την ύπαρξη (τήν παρουσία του), αυτό για το οποίο (οι άνθρωποι) επιθυμούν να ζούν, είναι ακριβώς αυτό στο οποίο θέλουν να διατρέχουν τον χρόνο τους με τους φίλους. Γι’αυτό είναι αυτός που πίνει μαζί, άλλοι παίζουν τα ζάρια, άλλοι γυμνάζονται μαζί ή πάνε στο κυνήγι ή φιλοσοφούν μαζί (sumphilosophousin). Και όλοι περνούν τις μέρες τους κάνοντας εκείνο το πράγμα που αγαπούν πάνω από κάθε άλλο, ανάμεσα σε εκείνα που συνιστούν μία ζωή. [Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 117 α 1-7].

          Γράφοντας αυτά τα λόγια ο Αριστοτέλης δεν μπορεί να είχε ξεχάσει τα είκοσι χρόνια που πέρασε στην Ακαδημία του Πλάτωνος, όπου είχε την ποιο μεγάλη ευκαιρία όλης του τής ζωής, να κάνει φιλοσοφία μαζί με τους φίλους (sumphilosophein). Και αυτός ίδρυσε μία σχολή, το Λύκειο, αλλά διέτρεξε εκεί μόλις έντεκα χρόνια (334-323 π.Χ.), στην ηλικία μετά τα 50- στην οποία δεν γεννιούνται πλέον μεγάλες φιλίες, ή τουλάχιστον φιλίες που μπορούν να συγκριθούν με εκείνες της εφηβείας. Στην Ακαδημία είχε εισέλθει 17 χρονών και παρέμεινε μέχρι τα 37, δηλαδή μέχρι τον θάνατο του Πλάτωνος και οι φίλοι στους οποίους αναφέρεται δεν μπορούσαν παρά να είναι ο Πλάτων και οι άλλοι μαθητές του, τους οποίους ονομάζει φίλους (φίλοι άνδρες) ήδη στην αρχή των Ηθικών Νικομάχειων, στο διάσημο χωρίο στο οποίο, έχοντας την πρόθεση να ασκήσει κριτική στην ιδέα τού Αγαθού τού Πλάτωνος, δηλώνει “δεδομένου ότι είμαστε φιλόσοφοι, παρότι όλοι μας είναι αγαπητοί [η αλήθεια και οι φίλοι], είναι ιερό πράγμα να προτιμήσουμε την αλήθεια” (Ηθ. Νικ. 1096 α 12-16), πολύ άσχημα μεταφρασμένο στα Λατινικά μέ amicus plato, sed magis amica veritas!

          Αυτή είναι η πρώτη φορά που το ρήμα sumphilosophein εμφανίζεται στην αρχαία Ελληνική γραμματεία και εμφανίζεται για να δείξει τήν αριστοτελική σύλληψη εκείνου στο οποίο για τον καθένα συνίσταται η ύπαρξη, “αυτό για το οποίο οι άνθρωποι επιθυμούν να ζουν”, δηλαδή για την ευτυχία. Η μέγιστη ευτυχία, λοιπόν για τους φιλοσόφους δεν είναι μόνον το “φιλοσοφείν”, αλλά να φιλοσοφούν μαζί μέ (sun) τούς φίλους, ένα πράγμα του οποίου απέκτησε εμπειρία ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία όπου “περνούσαν οι μέρες” κάνοντας το πράγμα που αγαπούσαν” πάνω από κάθε άλλο πράγμα ανάμεσα σε όσα συνιστούν μία ζωή”. Την ζωή στην Ακαδημία ακριβώς, είναι η πρόθεσίς μας να επανασυστήσουμε, ή καλύτερα εκείνο το μέρος τής ζωής στην Ακαδημία το οποίο ήταν αφιερωμένο στο φιλοσοφείν μαζί, δηλαδή τις συζητήσεις, τις διαφωνίες, τις κοινές αναζητήσεις.

          Τί γινόταν στην Ακαδημία τού Πλάτωνος; Ποιος υπήρχε; Για τί πράγμα γινόταν συζήτηση; Ποιες ιδέες γεννήθηκαν; Και πώς γεννήθηκαν; Ποια αξία απέκτησε λοιπόν αυτή η σχολή, η πρώτη αληθινή σχολή τής φιλοσοφίας, η οποία ιδρύθηκε και διευθύνθηκε από έναν φιλόσοφο τού μεγέθους τού Πλάτωνος και η οποία είχε στις τάξεις της για είκοσι χρόνια τον επίσης διάσημο μαθητή του, τον Αριστοτέλη”, “τον δάσκαλο αυτών που γνωρίζουν”.

          Θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σ’αυτές τις ερωτήσεις βασιζόμενοι στις λιγοστές ιστορικές πληροφορίες προερχόμενες από την αρχαιότητα, αλλά πάνω απ’όλα στα διατιθέμενα έργα όσων μετείχαν σ’αυτή την εκπληκτική εμπειρία, τόσο στους διαλόγους τού Πλάτωνος ή τις διατριβές τού Αριστοτέλη, όσο και στα αποσπάσματα και των δύο αυτών πρωταγωνιστών και των άλλων φιλοσόφων που στάθηκαν δίπλα τους στα σαράντα χρόνια που πέρασαν ανάμεσα στην ίδρυση τής σχολής και τον θάνατο τού Πλάτωνος!

          Αλλά πριν από κάθε άλλη πηγή είναι αναγκαίο να επικαλεσθούμε, για να δώσουμε μία ιδέα της ατμόσφαιρας που βασίλευε στην σχολή του Πλάτωνος, τίς λέξεις με τις οποίες πιθανόν ο ίδιος ο δάσκαλος την ανακαλούσε: Αυτή η δική μου δεν είναι μία επιστήμη σαν τις άλλες: αυτή δεν είναι δυνατόν με κανένα τρόπο να μεταδοθεί, αλλά σαν φλόγα ανάβει από φωτιά που πηδάει, γεννιέται ξαφνικά στην ψυχή μετά από μία μεγάλη περίοδο συζητήσεων στο θέμα και μία ζωή βιωμένη εν κοινωνία και στην συνέχεια τρέφεται από τον εαυτό της! [έβδομη επιστολή, 341 c-d].

          Η μεγάλη περίοδος συζητήσεων στο θέμα, που μία ζωή κοινή κατέστησε δυνατή, είναι ακριβώς η έκφραση όσων συνέβαιναν στην Ακαδημία και ήταν η συνθήκη από την οποία γεννήθηκαν όχι τόσο η φιλοσοφία τού ιδίου τού Πλάτωνος, η οποία τουλάχιστον στην αρχή υπήρξε η συνθήκη που κατέστησε εφικτή την ανάδυση τής σχολής, όσο την περαιτέρω ανάπτυξή της και τις φιλοσοφίες των μαθητών του, όχι μόνον των λιγότερο γνωστών, όπως ο Σπεύσιππος και ο Ξενοκράτης αλλά και του μεγάλου Αριστοτέλη, όπως επίσης και των πιο σημαντικών επιστημονικών θεωριών, μαθηματικών, γεωμετρικών και αστρονομικών της αρχαιότητος, οι οποίες διατυπώθηκαν από τον Εύδοξο της Κνίδου, τον Ηρακλείδη τον Ποντικό, τον Φίλιππο του Οπούντε, τον Θεόφραστο και τον Κάλλιππο της Κιζίκου.

          Ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσονταν αυτές οι συζητήσεις αναφέρεται ξανά με την ίδια ευκαιρία από τον Πλάτωνα, με την 7^η επιστολή, η οποία είναι ένα είδος αυτοβιογραφίας γραμμένη από τον ίδιο λίγα χρόνια πριν τον θάνατό του ή όπως κάποιος ισχυρίζεται, μία βιογραφία του γραμμένη από κάποιον μαθητή πολύ κοντινό του.

          Μαζί μαθαίνονται αυτά τα πράγματα, και η αλήθεια και το ψεύδος όλης τής ουσίας, μετά από πολύ χρόνο και πολύ κόπο, όπως είπα προηγουμένως. Τότε κοπιαστικά, ενόσω κάθε στοιχείο (ονόματα, ορισμοί, οπτικές εικόνες και αντιλήψεις) μέσα από φιλικούς ελέγχους και με ερωτήσεις και απαντήσεις γινόμενες χωρίς αντιπαλότητα, τρίβεται με τους άλλους, συμβαίνει η διαίσθηση και η νόηση του καθενός να λάμπουν, σε όποιον κάνει όλες τις προσπάθειες που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος. (7^η επιστολή, 344 b-c).

          Έτσι λοιπόν, ερωτήσεις, απαντήσεις, φιλικοί έλεγχοι. Μοιάζει στην αρχή κάθε συζήτησης να έθετε ο Πλάτων ένα πρόβλημα και καλούσε τούς φίλους του να προτείνουν κάποιες λύσεις. (υποθέσεις). Στην συνέχεια αφού κάθε προτεινόμενη υπόθεση περνούσε από αυστηρό έλεγχο μέσω ερωτήσεων, απαντήσεων και αναιρέσεων, δηλαδή μειώσεων σε αντίφαση, έτσι ώστε η απάντηση που θα αποδεικνύετο η πιο ισχυρή και άντεχε όλους τους ελέγχους, μπορούσε να υπολογισθεί, τουλάχιστον πρόχειρα, σαν αληθινή.

          Σ’αυτή τη μέθοδο είχε αναφερθεί ήδη ο Πλάτων στην Πολιτεία, στον πιο διάσημο διάλογό του, όπου είχε ορίσει τον “διαλεκτικό”-διότι γι’αυτόν διαλεκτικός ήταν ο φιλόσοφος, διότι η υπέρτατη επιστήμη, δηλαδή η φιλοσοφία του, ονομαζόταν “διαλεκτική”- δείχνοντας διά τής αποφατικής οδού, δηλαδή σαν μή-διαλεκτικό, μέ τούς εξής όρους: όποιον, όπως στην μάχη, περνώντας από όλους τούς ελέγχους και προσπαθώντας να αναιρέσει όχι σύμφωνα με την γνώμη αλλά σύμφωνα με την πραγματικότητα, δεν κατορθώνει όμως να υπερβεί όλα αυτά τα εμπόδια με κατάλληλη επιχειρηματολογία! (Πολιτεία, VII, 534 C).

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.