ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (90)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τρίτη, 22 Ιουνίου 2021

                                         Jacob Burckhard

                                               ΤΟΜΟΣ 2^ος

 Ι.ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΟΥΣ – 34

     Θα αφήσουμε τώρα κατά μέρος την παράπλευρη περιγραφή τών τριετηρίων, για να επιστρέψουμε στην κυρίαρχη μορφή αυτών τών εορτασμών, τον ίδιον τον Διόνυσο.

     Θα πρέπει να αναγνωρίσουμε στην Αρχαιότητα την ύπαρξη ενός θρησκευτικού τελετουργικού όταν εόρταζε τον θεό τής φυσικής τέρψης, που δεν θα θεωρείτο, σε άλλες πλέον εποχές, θρησκευτικό, ή θα ήταν και ανεπίτρεπτο. Στον βαθμό που οι εκδηλώσεις ήταν δημόσιες, υπήρχε, ακόμη και κατά τούς νυκτερινούς εορτασμούς, κάποιο μέτρο·  οι μυστικές όμως εκδηλώσεις που συνδέονταν, στα πλαίσια μιας ήδη ανεξέλικτης θρησκείας, με τη λατρεία αυτού τού θεού, αντιμετωπίστηκαν, ακόμη και στην αρχαία εποχή, με καχυποψία. Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε, αν οι βακχικοί θίασοι, που εμφανίζονται στην Αθήνα την εποχή τού Πελοποννησιακού Πολέμου, ήταν συγκροτημένοι στη βάση μιας πραγματικά έγκυρης μύησης, ή αν αποτελούσαν κέντρα αμφίβολων απολαύσεων, παράνομων συναθροίσεων ή και συνωμοσιών. Οι οπαδοί τού Σαβάζιου, μιας ασιατικής συνοδευτικής μορφής τού Διόνυσου, τιμούσαν τη γέννηση και τη μεταμόρφωση του θεού τους μυστικά, σε νυχτερινές συναντήσεις, για να μη σκανδαλίζουν. Τέτοιου τύπου απόκρυφες λατρείες μπορεί να μετέβαλαν συχνά τη μορφή τους, έως ότου να καταλήξουν στα κακόφημα ιταλικά Βακχανάλια, εναντίον τών οποίων (186 π. Χ.) στράφηκε με ιδιαίτερη αυστηρότητα η ρωμαϊκή Σύγκλητος.

     Η ρωμαϊκή εξουσία θα πρέπει να είχε βασικά επισημάνει προ πολλού ένα τέτοιο ενδεχόμενο, επειδή όλα τα πρόσφατα εγκλήματα είχαν κοινή προέλευση· η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες νίκες κατά τής Καρχηδόνας και των βασιλέων Φιλίππου και Αντιόχου, με σημαντικές επιπτώσεις στον ρωμαϊκό ορίζοντα. Ένας όμιλος λοιπόν εγκληματιών επιδόθηκε στο διάστημα αυτό, υπό το πρόσχημα μιας ανώδυνης λατρείας και την κάλυψη ενός μυστικού τελετουργικού, εκτός από ανεξέλεγκτες ακολασίες, και σε κάθε είδους απάτες, παραχαράξεις, νοθείες και φόνους, έχοντας επιβάλει ένα καθεστώς τρομοκρατίας. Περισσότεροι από τούς μισούς οπαδούς (που λέγεται πως ξεπερνούσαν τις 7000) εκτελέστηκαν το έτος εκείνο, και τα Βακχανάλια απαγορεύτηκαν σε όλη την ιταλική χερσόνησο. Ας επιστρέψουμε ωστόσο τώρα, ύστερα απ’ αυτό το αποτρόπαιο δείγμα νόθευσης του θρησκευτικού στοιχείου, στην Ελλάδα, και σε μια προγενέστερη εποχή.

     Είναι βέβαιο ότι η ορφική θρησκεία, που εμφανίστηκε τον 6^ον  π.Χ. αιώνα στην Ελλάδα, περιλάμβανε αληθινές μυστικές τελετές. Μια εκλεκτική συγγένεια τη συνέδεε, κατά τον αινιγματικό λόγο τού Ηρόδοτου, με τη διονυσιακή λατρεία: «Τις ονομάζουν ορφικές και βακχικές τελετές, είναι όμως στην πραγματικότητα αιγυπτιακής και πυθαγόρειας προέλευσης», και από εκεί η ορφική θρησκεία είχε παραλάβει τη θεωρία τουλάχιστον της μετεμψύχωσης, που είχε διεισδύσει εκείνη την εποχή, ως ανατολική επιρροή, με διάφορους τρόπους στον ελληνικό κόσμο. Η ορφική διδασκαλία είχε πάντως ξεκινήσει με μια παραχάραξη, οικειοποιούμενη βίαια τους μεγαλύτερους μυθικούς αοιδούς, με αποτέλεσμα ο Ορφέας να θεωρείται ως ο προπάτορας, αργότερα από τούς Έλληνες, όλων τών μυήσεων και όλων εν γένει τών μυστηρίων. Την ορφική διδασκαλία στήριξε και μια αποδιδόμενη στον Ορφέα γραμματεία, ξεκινώντας από τα έργα τού γνωστού παραχαράκτη Ονομάκριτου, ο οποίος υπήρξε και ο εμπνευστής, πιθανότατα, ολόκληρης τής ορφικής παράδοσης.

     Πρόκειται για μιαν αξιοθαύμαστη ασφαλώς προσπάθεια εισβολής μιας δογματικής και συστηματικής θρησκείας στη συγκροτούμενη αποκλειστικά από έναν συνδυασμό θείων μορφών και λατρείας ελληνική ευλάβεια. Η οποία θα έπρεπε να υιοθετήσει επίσης στοιχεία τής λαϊκής πίστης, προκειμένου να εμφανιστεί ως εκφραστής της. Η ορφική λατρεία δεν πρέπει να συνάντησε, από πρακτική άποψη, δυσκολίες, καθώς κάθε Έλληνας μπορούσε να εκτελεί θυσίες· η δυσκολία τού εγχειρήματος εμφανίστηκε, όταν χρειάστηκε να προτείνει κάτι εντελώς ασυνήθιστο για τους Έλληνες: μια συγκροτημένη θεωρία, που δεν αξίωνε μόνο την ευλάβεια, αλλά και την επιμελή ακρόαση και μελέτη. Στόχος που επιτεύχθηκε με την προσφορά μιας πολλά υποσχόμενης προοπτικής· το μόνο που έλειπε ωστόσο εξαρχής ήταν μια σημαντική προσωπικότητα, ικανή για ριζικές ανατροπές. Η μετεμψύχωση εμφανίστηκε ως κάτι το μεγαλοπρεπές στους ανθρώπους τής εποχής τού Πυθαγόρα, σαν μια επίσημη θεωρία, σχετιζόμενη με έναν αληθινά ασκητικό βίο και μιαν ευρεία επιστημονική ενασχόληση· στους ορφικούς εμφανίζεται  αναμεμειγμένη αντιθέτως με μια μάλλον φαινομενικά παρά πραγματικά βαθυστόχαστη κοσμογονία, με αλλόκοτες τελετές και δόλιες δραστηριότητες, που απέβλεπαν στην εξαπάτηση των Ελλήνων. Ο «ορφεοτελεστής» απευθυνόταν κυρίως σε εξαιρετικά ανήσυχες για την μετά θάνατον μοίρα τους ψυχές, και η μετεμψύχωση θα μπορούσε να θεωρηθεί εδώ ως η πρακτική εφαρμογή κάποιας μορφής επιτιμίου, ένα είδος δηλ. άσκησης, κάτι που ήταν ωστόσο αδιανόητο για τον εκ φύσεως αμετανόητο και απαισιόδοξο ελληνικό λαό, που πίστευε ότι τα πράγματα είναι έτσι και αλλιώς πολύ δύσκολα σ’ αυτόν ήδη τον κόσμο. Η ορφική λατρεία ήταν πάντως μια  λατρεία κατ’ ουσίαν τού Διονύσου, με μια κάπως ιδιότυπη ερμηνεία, που ήθελε τον Διόνυσο  ως βασικό εκπρόσωπο του Κάτω Κόσμου, από τον οποίον και ανέμενε τον εξαγνισμό τής ψυχής και την τελική μακαριότητα ο άνθρωπος.

     Θα πρέπει να αναφερθούμε εδώ εν συντομία και στις αντιλήψεις τών Ελλήνων για τον άλλον κόσμο, καθώς αυτές συνυφαίνονται με ορισμένα μυστήρια, που θα μας απασχολήσουν στη συνέχεια. Οι νεκροί χρειάζονταν τους δικούς τους θεούς, διότι οι άνωθεν θεοί, οι θεοί τού Ολύμπου, αποστρέφονταν, παρότι «είχαν σε μεγάλη εκτίμηση τους τεθνεώτες», τον νεκρό και κυρίως το πτώμα· όχι ασφαλώς από ασπλαχνία ή αναισθησία, αλλά επειδή θεωρείτο ότι «δεν τους αρμόζει» να παραβρίσκονται στον θάνατο των ανθρώπων, ή επειδή δεν είχαν «κανένα δικαίωμα» πάνω στους νεκρούς, οι οποίοι βρίσκονταν στην αποκλειστική αρμοδιότητα των «χθόνιων θεών», απ’ τους οποίους ένας άνθρωπος, ο Κρέων, επιδίωξε κάποτε εσφαλμένα να  στερήσει το πτώμα τού Πολυνείκη. Η πεποίθηση μάλιστα αυτή εκφράστηκε στην καθημερινή, για παράδειγμα, ζωή με την απαγόρευση εισόδου τών ετοιμοθάνατων στους ναούς τού Ασκληπιού.

     Οι Έλληνες δεν διέθεταν κάποια σημαντική θεωρία σχετικά με τη μετά θάνατον ζωή· ίσως η αναφορά της 11^ης ραψωδίας τής Οδύσσειας στη γνωστή σκιώδη ύπαρξη των ψυχών υπό την προστασία τής Περσεφόνης να επηρέασε για μεγάλο χρονικό διάστημα σημαντική μερίδα τού πληθυσμού, ενώ υπήρχε επιπλέον και η αντίληψη ότι ο νεκρός εξακολουθούσε να ζει μέσα στον τάφο του. Η ελληνική φαντασία δημιούργησε όμως, υπό την επίδραση αντιλήψεων γειτονικών λαών, όπως οι Αιγύπτιοι, για τον άλλον κόσμο, νέες μυθικές παραδόσεις, τις οποίες περισσότερο εικάζουμε παρά γνωρίζουμε· ενώ αγνοούμε και τον τόπο και τον χρόνο επίσης  τής συγκρότησης της λατρείας τών χθόνιων θεών. Είναι όμως φανερό, ότι υπήρξε εξαρχής ένας δεσμός ή ένας παραλληλισμός ανάμεσα σε δύο πράγματα: τον σπόρο τού σιταριού ή τη ρίζα ενός φυτού κάτω από τη γη, εκεί όπου ανανεώνεται το φυτικό βασίλειο, και την επιβίωση ή την αναβίωση του νεκρού μέσα από το μνήμα. Σ’ αυτό το διπλό νόημα της γονιμότητας της γης και της διατήρησης των ψυχών αντιστοιχούν εκείνες οι θεότητες, που διαθέτουν ολύμπια αφ’ ενός υπόσταση, αποκτώντας ωστόσο και χθόνια χαρακτηριστικά, όπως είναι η Δήμητρα, η Μητέρα Γη, και η θυγατέρα της Κόρη ή Περσεφόνη, μια τρομακτική, κυρία άλλοτε των ψυχών, που εθεωρείτο ότι στερήθηκε τώρα το άνθος τής νεότητάς της από τον Άδη, καθώς και ο Αόρατος ή Πλούτων (ο θεός όλων τών καρπών τής γης)· σ’ αυτή την πρωτόγονη ασφαλώς ομάδα τών θεών προστέθηκαν αργότερα, χάρη σε μια δυσνόητη για μας πρόσμειξη, ο Διόνυσος, που καθίσταται, με τα πάθη και τους περιοδικούς θανάτους, μια συνοδευτική εικόνα τής Κόρης, και τελικά ο Ερμής, ο οποίος θεωρήθηκε, με την ιδιότητά του ως αγγελιοφόρου,  μεσολαβητής ανάμεσα στους δύο κόσμους, υπήρξε όμως πιθανότατα και ένας χθόνιος, αρχικά, θεός τής γονιμότητας. Η κατακλείδα τού περίφημου μύθου επισφραγίζεται από την προσταγή τού Δία: η Περσεφόνη θα ανεβαίνει στο εξής κάθε άνοιξη στη μητέρα της, και θα επιστρέφει το φθινόπωρο στον σύζυγό της, ή θα διαφεύγει με τον αιωνίως νεαρό απαγωγέα της, διαμορφώνοντας και τις βασικές, κατ’ αυτόν τον τρόπο, σκηνές τού ιερού δράματος, που παρουσιαζόταν στις μεγάλες γιορτές αυτών τών θεοτήτων.

     Είναι σαφές ότι ο Έλληνας ήταν ελεύθερος να επιλέξει τον τρόπο που θα τιμούσε αυτές τις θεότητες· στην επιθανάτια κλίνη μνημονευόταν ασφαλώς, αποκλειστικά ο ψυχοπομπός Ερμής. Όπου υπήρχαν ναοί τών χθόνιων θεών, εκεί βρισκόταν οπωσδήποτε και ένας ιερέας που εκτελούσε τις τελετές. Τα πάντα εξαρτώντο από το μέγεθος της ελπίδας ή τού φόβου που έτρεφε το άτομο απέναντι στον άλλο κόσμο, αλλά και από την ευσέβεια απέναντι στους νεκρούς συγγενείς. Συνέβαινε πάντως οι χθόνιοι θεοί να υπενθυμίζουν μέσα από τα όνειρα το χρέος τής επίσκεψης στους ναούς τους. Στις επικλήσεις απέναντι στις «ιερές, χθόνιες δυνάμεις» συμμετείχε και η ποίηση, και συνέβη κάποτε να υποδείξει πως οι ίδιες αυτές δυνάμεις καλούσαν τούς ετοιμοθάνατους ανθρώπους. Προς το τέλος τής τραγωδίας Οιδίπους επί Κολωνώ, μετά τη μελαγχολική παράκληση του χορού προς τους άρχοντες του κόσμου τών σκιών να υποδεχτούν ειρηνικά και ανώδυνα τον μάρτυρα, ο αγγελιοφόρος ανακοινώνει το τέλος του: στο «χάλκινο κατώφλι» αναπαύθηκε ο Οιδίπους, ανάμεσα στις θυγατέρες του που θρηνούσαν· «τότε ακούστηκε ξαφνικά μια φωνή να τον καλεί με το όνομά του, με τέτοιαν ένταση, που ορθώθηκαν ολωνών οι τρίχες από τη φρίκη· Ένας θεός τον καλούσε πιεστικά: «Τί περιμένεις λοιπόν, Οιδίποδα ; Πολύ καθυστέρησες να ξεκινήσεις!». Ενώ στην Αντιγόνη ο Σοφοκλής αποκαλύπτει τις σκέψεις μιας μυημένης στον θάνατο κόρης, που γνωρίζει ότι τώρα πλέον θα είναι περισσότερο αρεστή στους χθόνιους θεούς από ό,τι στον κόσμο, είναι δε βέβαιη για την εύνοια αυτών τών θεών, μεταξύ τών οποίων συγκαταλέγεται και η Δίκη, που γνωρίζει την ακριβή αιτία τής απελπισίας της. Μάταια χλευάζει ο Κρέων τον γυιό του: « Μόνον εκείνη σκέπτεσαι!» Για να απαντήσει ο Αίμων, ότι: «Όχι! Γιατί σκέπτομαι κι εσένα, κι εμένα, και τους θεούς τού κάτω κόσμου!». Η Αντιγόνη προετοιμάζεται όμως να αντικρίσει και πάλι όσους έχει ήδη δεχτεί ο Ποσειδώνας, τον πατέρα, τη μητέρα και τον αδελφό της, και είναι σίγουρη ότι θα πρόκειται για μιαν ευφρόσυνη συνάντηση. Πουθενά άλλου δεν θα γνωρίσει κανείς καλύτερα τους «θεούς τού κάτω κόσμου» απ’ ό,τι στις δύο αυτές τραγωδίες. Μία πάντως από τις ευγενέστερες γυναικείες μορφές τής ελληνικής πλαστικής τέχνης, η Κνίδια Δήμητρα, προέρχεται κι αυτή από ένα ιερό τών χθόνιων θεοτήτων.

(συνεχίζεται)