ΠΑΥΛΟΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ - ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ (40)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 9 Σεπτεμβρίου 2022

ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ

ΠΑΥΛΟΣ (ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ)

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

Μέρος Τρίτο

TOMEΣ ΣΤΗΝ ΠΑΥΛΕΙΑ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ

Κεφάλαιο 13

Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΛΟΓΕΙΑΣ ΠΡΟΣ ΤΙΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

13.3. Η ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΗ ΜΕΡΙΜΝΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΦΤΩΧΟΥΣ ΣΤΟ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΥ ΠΑΥΛΟΥ

Πέρα από τους δυο αυτούς επίσημα καθιερωμένους θεσμούς του σύγχρονου με τον Παύλο Ιουδαϊσμού, υπάρχουν και άλλες γενικότερες εκδηλώσεις μέριμνας προς τους φτωχούς. Παρά το γεγονός ότι η σχετική με την «πτώχεια» ορολογία προσδιόριζε και θρησκευτικές καταστάσεις ευσέβειας και ολοκληρωτικής αφοσίωσης στον Θεό32, «πτωχοί» στον προ-χριστιανικό Ιουδαϊσμό ήταν αναμφίβολα μια κοινωνική ομάδα, την οποία χαρακτήριζε η οικονομική εξαθλίωση. Είναι γεγονός αναντίρρητο πως το

ενδιαφέρον του ιουδαϊκού λαού για τους «πτωχούς», με την οικονομική σημασία του όρου, αποδεικνύεται από τις αναρίθμητες αναφορές στα αγιογραφικά κείμενα. Οι συγγραφείς των κειμένων της Π.Δ. κατέβαλλαν υπεράνθρωπες προσπάθειες να εξαλείψουν το φαινόμενο της φτώχειας και να πετύχουν δικαιότερη κατανομή των υλικών αγαθών για τον περιούσιο λαό του Θεού. Ο κοινωνικός χαρακτήρας της Π.Δ. έχει παρουσιαστεί με περισσή σαφήνεια και πειστικότητα από τον αείμνηστο Π. Ι. Μπρατσιώτη33. Ιδιαίτερα στο Δευτερονόμιο, η κοινωνική ευαισθησία του οποίου είναι εντονότερη σε σχέση προς τις λοιπές πηγές της Πεντατεύχου34, προβάλλεται με έμφαση η επιταγή: οὐκ ἔσται ἐν σοί ἐνδεής (Δευτ 15,4)35. Έτσι, από νωρίς συναντούμε προτροπές για υπεύθυνη και αυθόρμητη αντιμετώπιση των αναγκών των φτωχών36, κυρίως – όχι όμως αποκλειστικά – σε ατομικό επίπεδο37. Παρόλα αυτά, υπάρχουν και αρκετές ενδείξεις για κάποια τάση νομοθετικής ρύθμισης38 με την καθιέρωση φιλάνθρωπων θεσμών, όπως το σαββατικό έτος, το ιωβηλαίο κ.ά.39 Πέρα από όλα αυτά, το ενδιαφέρον της Π.Δ. για τους φτωχούς εκδηλώνεται αρνητικά και με την καταδίκη κάθε είδους καταπίεσης και εκμετάλλευσης40.

Στο μεταγενέστερο όμως Ιουδαϊσμό παρουσιάζεται μια τάση σύνδεσης της ελεημοσύνης41 με τη θεϊκή ανταπόδοση, έτσι ώστε να χάνεται η βαθύτερη σημασία του γενικότερου κοινωνικού ενδιαφέροντος για την κατά το δυνατόν εξάλειψη του φαινομένου της φτώχειας. Έτσι, συναντούμε όλο και πιο συχνά εκφράσεις, όπως η προτροπή του γερο-Τωβία στον γιο του: Μή ἀποστρέψεις τό πρόσωπόν σου ἀπό παντός πτωχοῦ καί οὐ μή ἀποστραφῇ τό πρόσωπον τοῦ Θεοῦ (Τωβ 4,7). Επίσης στις Παροιμίες διαβάζουμε την κλασική διατύπωση δανίζει θεῷ ὁ ἐλεῶν πτωχόν (19,17),

που εκφράζει σαφέστατα την αντίληψη της ανταπόδοσης42. Είναι ενδεικτική ακόμη η αντίληψη του ραββινικού Ιουδαϊσμού, όπως αυτή εκφράζεται στην πεποίθηση του ραββίνου Akiba, ότι ο Θεός δεν εξαλείφει τη φτώχεια από τον κόσμο για να μπορέσουν οι άνθρωποι να σωθούν με την ελεημοσύνη από την κόλαση43.

Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία για το θέμα μας, είναι η ανάπτυξη στις κατά τόπους ιουδαϊκές κοινότητες συγκεκριμένων φιλόπτωχων θεσμών κατά την περίοδο της ιεραποστολικής δραστηριότητας του αποστόλου Παύλου44. Ένας από αυτούς ήταν ο ἑβδομαδιαῖος ἔρανος για την περίθαλψη και διατροφή των φτωχών της κάθε κοινότητας. Δυο κοινοτικοί υπάλληλοι διοργάνωναν κάθε εβδομάδα ένα είδος εράνου, εισπράττοντας από κάθε ευκατάστατη οικογένεια ένα είδος φόρου45. Από το προϊόν αυτού του εράνου όλα τα άπορα άτομα, που ζούσαν μέσα στα όρια της κοινότητας, έπαιρναν κάθε Παρασκευή ένα ποσό με το οποίο εξασφάλιζαν δυο γεύματα τη μέρα. Ένας δεύτερος θεσμός, που μπορεί να σχετιστεί με τη λογεία, είναι η μέριμνα πρός τούς φτωχούς ταξιδιῶτες. Σύμφωνα με την ιουδαϊκή παράδοση, τρεις κοινοτικοί υπάλληλοι γύριζαν με ένα δίσκο καθημερινά από σπίτι σε σπίτι και συνέλεγαν υποχρεωτικές δωρεές από τα παραγόμενα προϊόντα. Τα προϊόντα αυτού του εράνου διαθέτονταν στους διερχόμενους από την κοινότητα ταξιδιώτες για την κάλυψη δύο κανονικών γευμάτων. Αν μάλιστα κάποιοι έπρεπε να διανυκτερεύσουν ή αν μεσολαβούσε Σάββατο, οι ταξιδιώτες αυτοί, που τις πιο πολλές φορές ήταν περιπλανώμενοι επαίτες, εξασφάλιζαν και την επιπλέον διατροφή. Παράλληλα, η κοινότητα μεριμνούσε σε τέτοιες περιπτώσεις και για την προσφορά του απαραίτητου σχετικού ρουχισμού τόσο για τους ντόπιους, όσο και για τους διερχόμενους φτωχούς. Το αίσθημα της ανάγκης γενικότερης μέριμνας για τους φτωχούς46, σε συνδυασμό με τον ευρύτερο συσχετισμό φτώχειας-ευσέβειας, είχε σαν αποτέλεσμα πολλοί να επιθυμούν να φτωχεύσουν εθελοντικά, σκορπώντας αλόγιστα τα υπάρχοντά τους σε έργα ελεημοσύνης. Η τάση αυτή είχε εξελιχθεί την εποχή του Παύλου σε αρκετά επικίνδυνο θεσμό, αφού με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκαν στρατιές επαγγελματιών φτωχών. Γι' αυτό και οι ιουδαϊκές θρησκευτικές αρχές αναγκάστηκαν να ορίσουν ως ανώτατο όριο ελεημοσύνης το 1/5 του ετήσιου εισοδήματος των Ιουδαίων47.

Και στον εθνικό κόσμο συναντούμε εκδηλώσεις φιλανθρωπίας48. Πέρα από την ύπαρξη στην Αθήνα βωμού με την ονομασία «ἐλέου βωμός»49, υπήρχε μπορούμε να πούμε σε ανεπτυγμένο βαθμό το ατομικό αισθητήριο της φιλανθρωπίας50. Είναι γνωστό ότι στην αρχαία Ελλάδα το καθεστώς της δουλείας είχε σαν συνέπεια την ύπαρξη μόνιμης κατάστασης ένδειας, που πολλές φορές μάλιστα επεκτεινόταν και στις τάξεις των πολιτών. Για την αντιμετώπιση του επικίνδυνου για τις πολιτειακές και κοινωνικές ισορροπίες κοινωνικού αυτού φαινομένου, παίρνονταν κατά καιρούς διάφορα κατασταλτικά μέτρα, όπως η σεισάχθεια, η διανομή σταριού με βάση καταλόγους φτωχών από τις κρατικές αποθήκες – που βέβαια γέμιζαν από τους φόρους, που επέβαλλε η πολιτεία στους πλούσιους γαιοκτήμονες – η επιδότηση απόρων γεωργών, η υποστήριξη αναπήρων και θυμάτων πολέμου κλπ.. Η περισσότερο ενδιαφέρουσα περίπτωση για το υπό εξέταση θέμα είναι η ύπαρξη των λεγόμενων «ἐράνων», δηλαδή η συγκρότηση ενώσεων αμοιβαίας βοήθειας για όσους είχαν ανάγκη51.

Κατά την περίοδο της ρωμαϊκής επικυριαρχίας, και πιο συγκεκριμένα την εποχή της εξάπλωσης του χριστιανισμού, παρατηρήθηκε γενικότερη οικονομική και κοινωνική αναταραχή52. Παρόλα όμως τα κάποια ευεργετικά μέτρα που πάρθηκαν από τον Τραϊανό και τον Αδριανό, τα κοινωνικά προβλήματα (αποτέλεσμα της έντονης διαμάχης πατρικίων και πληβείων πριν από τον Αύγουστο, και της αλματώδους αύξησης της τάξης των δούλων53) και οι ανισότητες της οικονομίας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δεν γεφυρώθηκαν54. Έτσι, η ανάγκη αποτροπής γενικότερων κοινωνικών αναταραχών55, που θα διέλυαν συθέμελα τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, έγινε αφορμή ώστε η πολιτεία να δημιουργήσει ένα υποτυπώδες καθεστώς επιδότησης και διανομών βασικών τροφίμων σε όλους τους φτωχούς και άνεργους. Άλλωστε, η ρωμαϊκή πολιτεία επέτρεπε τη λειτουργία ενώσεων (Collegia), θρησκευτικών και επαγγελματικών, με την προϋπόθεση ότι η λειτουργία τους δεν θα έθετε σε κίνδυνο το καθεστώς. Έργο των επαγγελματικών κυρίως ενώσεων, που περιλάμβαναν αμέτρητες λέσχες, ήταν η υποτυπώδης κοινωνική μέριμνα, όπως π.χ. η εξασφάλιση στα μέλη τους μιας αξιοπρεπούς κηδείας. (Πρβλ. τα collegia tenuiorum, δηλ. τις ενώσεις των φτωχών)56. Πολύ εύστοχα o H. Bolkestein υποστήριξε πως η βαθμιαία υποβάθμιση στον προχριστιανικό εθνικό κόσμο της φιλανθρωπίας σε caritas και οργανωμένα προγράμματα περίθαλψης

ήταν αποτέλεσμα των ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών της εποχής και κυρίως της οικονομικής εξαθλίωσης των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων57. Γι’ αυτό, ως συνέπεια των παραπάνω παραγόντων παρατηρήθηκε μια μετάβαση από τη φιλανθρωπία, που ουσιαστικά βασίζεται στην ισότητα όλων των πολιτών και την κοινωνική δικαιοσύνη, στη φιλοπτωχία58· κι αυτό είχε τεράστιες επιπτώσεις στην παραπέρα κοινωνική και πνευματική εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Από την παραπάνω σύντομη εξέταση των παράλληλων θεσμών και εκδηλώσεων του εθνικού κόσμου είναι φανερό πως δεν έχουμε αρκετά διαφωτιστικά στοιχεία για τη διερεύνηση του θέματος της λογείας.

ΜΙΑ ΑΝΟΥΣΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΦΙΛΟΔΟΞΕΙ ΝΑ ΑΠΟΚΑΘΗΛΩΣΕΙ ΤΟΝ ΑΠΟΣΤΟΛΟ ΠΑΥΛΟ ΣΥΜΠΑΡΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ. ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΔΕ ΝΑ ΕΠΙΤΕΥΧΘΕΙ Η ΠΑΡΑΝΟΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ Η ΑΝΑΦΟΡΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΣΤΟΝ ΑΓΝΩΣΤΟ ΘΕΟ Ή ΣΤΗΝ ΔΕΥΤΕΡΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΟΧΙ ΣΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ Ο ΘΕΟΣ ΣΩΤΗΡ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ ΓΝΩΣΤΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ. ΜΕ ΜΙΑ ΠΑΡΑΛΛΗΛΗ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΑΝΤΙΚΑΘΙΣΤΑ ΠΛΕΟΝ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΚΑΘΟΤΙ ΕΚΧΥΝΟΜΕΝΟ ΕΙΣ ΠΑΣΑΝ ΣΑΡΚΑΝ ΕΝΕΡΓΕΙ ΚΑΙ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ.

Σημειώσεις
32. Πρβλ. F. Hauck-E. Bammel, «πτωχός, πτωχεία κ.λπ.», ThWNT τομ. VI 885-915, σελ. 888 εξ, όπου και εκτενής βιβλιογραφία· επίσης Σ. Αγουρίδη, Η επί του Όρους Ομιλία (1975) σελ. 39εξ.
33. Η κοινωνική σημασία της Παλαιάς διαθήκης (19522).
34. Στο ίδιο, σελ. 33εξ· επίσης Δ. Δόϊκου, «Εἷς Θεός, εἷς λαός, μία ἀποκάλυψις», Γρηγόριος ο Παλαμάς 57 (1974) 393-404· και 58 (1975) 3-14.
35. Στον παλαιστινιακό χριστιανισμό των πρώτων χρόνων η επιταγή αυτή φαίνεται ότι απέβη κυρίαρχο ιδανικό· πρβλ. Πραξ 4,32εξ.
36. Πρβλ. Ιώβ 22,6εξ· 31,16εξ κ.ά.
37. Βλ. H. L. Strack-P. Billerbeck, “Die altjüdische Privatwohltätigkeit”, Kommentar τομ. IV 536-58.
38. Βλ. Εξ 23,10εξ· 23,22. Δευτ 14,28εξ· 24,19εξ· Ρουθ 2,2εξ κ.ά..
39. Βλ. και Π. Ι. Μπρατσιώτη, Η κοινωνική σημασία της Παλαιάς Διαθήκης, σελ. 28εξ.
40. Βλ. Εξ 21,2εξ· Λευ 25,10εξ· Δευτ 15,2· 7εξ· 23,19εξ· 24,6εξ· Ησ 5,8εξ· 10,1εξ· Ιερ 5,26εξ. κ.ά..
41. Πρέπει να σημειώσουμε πως ο όρος «ἐλεημοσύνη», δεν απαντά ούτε στην κλασική γραμματεία· μόνον αργότερα, έπειτα από ανατολική ελληνιστική επίδραση, μπήκε στο ελληνικό λεξιλόγιο· βλ. Η. Bolkestein, Wohltätigkeit und Armpflege im vorchristlichen Altertum (1937) σελ. 146.
42. Πρβλ. και Ιώβ 12,9 ἐλεημοσύνη ἐκ θανάτου ῥύσεται καί αὐτή ἀποκαθαριεῖ πᾶσαν ἁμαρτίαν πρβλ. και Παρ 21,21 κ.ά.
43. Στο Β. Ι. Ιωαννίδη, Τό Εὐαγγέλιον καί τό κοινωνικόν πρόβλημα (1957) σελ. 49-50 από το Baba Bathra 11α και Sabbath 32α.
44. Περισσότερες λεπτομέριες στο Η. L. Strack-P. Billerbeck, Kommentar τομ. II 643εξ. Επίσης K. F. Nickle, The Collection, σελ. 93εξ.
45. Κατά τον K. F. Nickle, στο ίδιο, σελ. 94 υπ. 154 οι υπάλληλοι είχαν το δικαίωμα να απαιτούν τις δωρεές.
46. Κατά τον W. Bousset Die Religion des Judentums im neutesta-mentlichen Zeitalter (1902) σελ. 161εξ το ενδιαφέρον των Ιουδαίων για αγαθοεργίες αποτελεί την ουσιαστικότερη συγκεκριμένη θετική έκφραση της ιουδαϊκής ηθικής.
47. H. L. Strack-P. Billerbeck, “Die altjüdische Privatwohltähgkeit”, σελ. 457.
48. Πρβλ. Πραξ 28,2: οἱ τε βάρβαροι παρεῖχαν οὐ τήν τυχοῦσαν φιλανθρωπίαν ἡμῖν.
49. Κατά τον Παυσανία, σ' αυτό το βωμό μόνο «τιμᾶς ἑλλήνων νέμουσιν Ἀθηναῖοι» (Περιήγησις Ἑλλάδος 1,17,1).
50. Για τις εκδηλώσεις φιλανθρωπίας στους άλλους ανατολικούς λαούς βλ. μεταξύ άλλων Β. Ι. Ιωαννίδη, Το Ευαγγέλιον, σελ. 47εξ· Ε. Θεοδώρου, «Φιλανθρωπία», ΘΗΕ τομ. XI 1037εξ· στο 1038εξ.
51. Βλ. περισσότερα στο A. R. Hands, Charities and Social Aid in Greece and Rome (1968).
52. Σ. Χ. Αγουρίδη, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης (1980) σελ. 86.
53. Το 14 μ.Χ. σε πληθυσμό 70 περίπου εκατομμυρίων μόνο 5 εκ. ήταν ρωμαίοι πολίτες (στο ίδιο, σελ. 91).
54. Στο ίδιο σελ. 86.
55. Η επανάσταση των δούλων υπό τον Σπάρτακο είναι χαρακτηριστική περίπτωση.
56 Βλ. M. Rostovrzeff, Ρωμαϊκή Ιστορία (ελλ. μετ. 1984) σελ. 284.
57. Η. Bolkestein Wohltätigkeit, σελ. 483εξ· πρβλ. επίσης G. Uhlorn, Die christliche Liebestätigkeit in der alten Kirche (1882)· και Ε. Vogt, Soziales Leben in der Ersten Kirche (1911).
58. H. Bolkestein, Wohltätigkeit, σελ. 484-πρβλ. επίσης F. G. Maier, Die Verwandlung der Mittelmeerwelt (1968) σελ. 97εξ.