Emma Yung : Η ANIMA ΣΑΝ ΣΤΟΙΧΕΙΑΚΗ ΥΠΑΡΞΗ
Ο Raymond, θετός γυιος του κόμη του Poitiers, σκότωσε τον κόμη σ’ ένα κυνηγετικό ατύχημα, και μετά έφυγε στο δάσος θλιμμένος απαρηγόρητα. Εκεί σ’ ένα ξέφωτο συνάντησε τρεις όμορφες κοπέλλες καθισμένες δίπλα σε μια πηγή, και μια απ’ αυτές ήταν η Melusine. Της είπε τον πόνο του κι αυτή του έδωσε μια καλή συμβουλή, οπότε αυτός την ερωτεύθηκε και της ζήτησε να τον παντρευθή. Αυτή συμφώνησε με έναν όρο, ότι θα της επέτρεπε να περνάη κάθε Σάββατο σε τέλεια απομόνωση, που αυτός δεν θα παραβίαζε ποτέ. Αυτός το δέχθηκε και έζησαν ευτυχισμένοι μαζί για πολλά χρόνια. Η νεράιδα τού γέννησε μερικούς γιους, που όμως όλοι τους είχαν κάτι το αφύσικο και τερατώδες επάνω τους. Έβαλε επίσης και της έχτισαν ένα θαυμάσιο κάστρο, και το ονόμασε Lusignian. Κάποτε ένα Σάββατο, ανήσυχος από φήμες που είχαν φθάσει σ’ αυτόν σχετικά με τη γυναίκα του, ο Raymond την κατασκόπευσε, και βρίσκοντάς την στο λουτρό είδε με τρόμο ότι είχε ουρά ψαριού, ή θαλάσσιου ερπετού. Στην αρχή αυτή η ανακάλυψη δεν φάνηκε να έχη ιδιαίτερη σημασία, αλλά λίγο αργότερα ήρθε η είδηση ότι ένας απ’ τους γιους της Melusine είχε επιτεθή και είχε κάψει ένα μοναστήρι που αυτή είχε χτίσει, κι ότι ένας άλλος απ’ τους γιους της, που ήταν εκεί μοναχός, είχε σκοτωθή. Η Melusine προσπάθησε να παρηγορήση τον άνδρα της, αλλ’ αυτός την έδιωξε λέγοντας: Μακρυά, αποκρουστικό ερπετό, μου μόλυνες την ευγενική γενιά μου!». Τότε αυτή λιποθύμησε. Όταν συνήλθε, άφησε με δάκρυα τον άνδρα της και εμπιστεύθηκε τα παιδιά στη φροντίδα του˙ έπειτα πετώντας έξω από το παράθυρο εξαφανίσθηκε «με έναν δυνατό, πονεμένο θρήνο». Αργότερα εμφανιζόταν τακτικά για να φροντίζη τα παιδιά, μερικά απ’ τα οποία ήταν ακόμη μικρά, κι ο θρύλος επιμένει ότι εμφανιζόταν για πολύν καιρό επάνω απ’ τα προτειχίσματα του κάστρου όποτε κάποιος απ’ τους Λόρδους του Lusignian, που θεωρούνταν απόγονός της, επρόκειτο να πεθάνη.
Ο όρος της Melusine ήταν να μπορή μια φορά την εβδομάδα να επιστρέφη στο στοιχείο της και να ξαναπαίρνη τη μορφή της γοργόνας. Αυτό είναι το μυστικό που δεν πρέπει να παραφυλάξη για να το μάθη κανείς. Το μη-ανθρώπινο, το φυσικό, σ’ αυτήν την περίπτωση η ουρά του ψαριού, δεν πρέπει να γίνη ορατό. Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι το εβδομαδιαίο λουτρό με την επιστροφή στη φυσική κατάσταση ισοδυναμεί με μιαν ανανέωσης της ζωής. Το νερό είναι, πραγματικά, το κατ’ εξοχήν στοιχείο της ζωής. Είναι απαραίτητο για τη διατήρηση της ζωής, και τα θεραπευτικά λουτρά ή οι πηγές που προκαλούν τη θεραπεία ή την ανανέωση της ζωής πάντα θεωρούνταν θεϊκής φύσης, και συχνά δέχονταν θρησκευτική λατρεία.⁴¹Αλλ’ η λατρεία δέντρων, βράχων και πηγών και το άναμμα φωτιάς και δαυλών κοντά σ’ αυτά απαγορεύθηκαν σαν ειδωλολατρικές συνήθειες⁴²από τη Σύνοδο της Avignon το 442 μ.Χ. Στη θέση του έχουν στηθή αγάλματα της Παρθένου, διακοσμημένα με λουλούδια και κεριά, κοντά σε πηγές σε πολλούς τόπους, σαν χριστιανική έκφραση του αρχαίου αισθήματος, που επιβιώνει μέχρι σήμερα. Ένα επίθετο της Παρθένου είναι «pégé», που σημαίνει «άνοιξη». Η θεϊκή δύναμη του νερού εκφράζεται επίσης με την πολύ αρχαία αντίληψη του «ύδατος της ζωής» που έχει υπερφυσική δύναμη, ή του «aqua permanens» των αλχημιστών. Οι νύμφες ή νεράιδες, που κατοικούν μέσα ή κοντά σε πηγές, έχουν μιαν ιδιαίτερη συνάφεια με το νερό, που πιστεύεται ότι είναι το στοιχείο της ζωής, και αφού η πηγή της ζωής είναι ένα άλυτο μυστήριο, έτσι και η νύμφη έχει επάνω της κάτι μυστηριώδες, που θα πρέπη να παραμείνη κρυφό. Κατά μιαν έννοια αυτά το όντα είναι οι φύλακες των πηγών, και μερικές θεραπευτικές πηγές έχουν έναν προστάτη άγιο μέχρι σήμερα: Το Baden, για παράδειγμα, έχει την Αγία Verena (Βερίνη, εορτ. στις 4 Οκτωβρίου: Σ.τ.Μ.), που αντικατέστησε μιαν παγανιστική νύμφη, και που συνδέεται επίσης με την Αφροδίτη.
Η anima, που το όνομά της εκφράζει τον εμψυχωτικό χαρακτήρα της, εκτελεί μιαν παρόμοια λειτουργία. Έτσι, εμφανίζεται συχνά σε όνειρα ή φαντασιώσεις σαν αυτό το είδος νεράιδας. Για παράδειγμα, ένας πολύ ορθολογικός στη στάση του, και επομένως εκτεθειμένος στον κίνδυνο της πνευματικής αποξήρανσης νέος, ονειρεύθηκε το εξής:
«Προχωρώ μέσα από ένα πυκνό δάσος˙ τότε έρχεται προς το μέρος μου μια γυναίκα τυλιγμένη μ’ ένα σκούρο πέπλο, που με παίρνει απ’ το χέρι και λέει ότι θα με οδηγήση στην πηγή της ζωής».
Διηγούμενος μιαν παλαιά εμπειρία του, ο Άγγλος συγγραφέας William Sharp⁴³(1855-1905) μιλάει για μιαν όμορφη, λευκοφορεμένη γυναίκα του δάσους, που του εμφανίσθηκε κοντά σε μια μικρή λίμνη, περιτριγυρισμένη από πλατάνια. Όταν ήταν παιδί την ονόμαζε «Αστρομάτα», αργότερα «Κυρία της θάλασσας», και λέει ότι ήξερε πως «δεν ήταν άλλη απ’ τη γυναίκα που βρίσκεται στην καρδιά όλων των γυναικών». Είναι απλά η πρωταρχική εικόνα της γυναικείας φύσης, μια αναμφισβήτητη μορφή της anima.⁴⁴
Η anima αντιπροσωπεύει τη σύνδεση με την πηγή ή το φρέαρ της ζωής στο ασυνείδητο. Όταν δεν υπάρχη ή όταν σπάση μια τέτοια σχέση, επικρατεί μια κατάσταση στασιμότητας ή αδράνειας, που είναι συχνά τόσο ενοχλητική, ώστε κάνει το ενδιαφερόμενο πρόσωπο να αναζητήση τον ψυχίατρο. Ο Gottfried Keller περιγράφει αυτήν την κατάσταση πολύ εντυπωσιακά στο ποίημά του «Χειμωνιάτικη Νύχτα».⁴⁵
«Καμμιά φτερούγα δεν χτυπούσε στον χειμωνιάτικο ουρανό,
ακίνητο και εκθαμβωτικά άσπρο το πεσμένο χιόνι.
Ούτε ένα συννεφάκι δεν σκέπαζε τα αστέρια ψηλά˙
ούτε ένα κύμα δεν τάραζε την παγωμένη λίμνη κάτω.
Από τα βάθη υψωνόταν ένα δέντρο του νερού
ώσπου η κορυφή του άγγιξε την παγωμένη επιφάνεια˙
σ’ ένα κλαδί σκαρφάλωνε μια γοργόνα προς εμένα,
κοιτάζοντας επάνω μέσα απ’ το παγωμένο πράσινο.
Εκεί επάνω όρθιος στο γυαλιστερό σεντόνι
που με χώριζε από τον μαύρο και θολό βυθό,
μπορούσα να δω τώρα, κοντά, κάτω απ’ τα πόδια μου
τη λευκή της ομορφιά να αστράφτη, σε όλα της τα μέλη.
Μέσα σε βουβή δυστυχία, έψαχνε να βρη
σ’ αυτήν την άκαμπτη οροφή κάποια σχισμή –
είναι πάντα, πάντα μέσα στο μυαλό μου˙
ποτέ δεν θα ξεχάσω το σκυθρωπό της πρόσωπο.»
Η γοργόνα που είναι φυλακισμένη στον πάγο αντιστοιχεί στη μαγεμένη πριγκίπισσα στο γυάλινο βουνό, που αναφέραμε πιο πάνω˙ τόσο το γυαλί όσο και ο πάγος σχηματίζουν μιαν κρύα, σκληρή και άκαμπτη πανοπλία, που φυλακίζει ό,τι είναι ζωντανό, έτσι ώστε να υπάρχη ανάγκη να απελευθερωθή.
Ακόμη ένα σπουδαίο χαρακτηριστικό του θρύλου της Melusine πρέπει να αναφερθή. Όταν ο γιος της βάζη φωτιά στο μοναστήρι που έχει ιδρύσει η Melusine, αυτό εκφράζει καθαρά τον ανταγωνισμό που ήδη αναφέραμε ανάμεσα στα στοιχειά και τον Χριστιανισμό. Από’ την άλλη μεριά, φαίνεται σύμφωνα με πολλές διηγήσεις, ότι κι αυτά τα πνεύματα επιθυμούν επίσης τη λύτρωση.
Ο Παράκελσος, που έγραψε μιαν ολόκληρη πραγματεία γι αυτά τα στοιχειακά πνεύματα όπως οι νύμφες, οι συλφίδες, οι πυγμαίοι κι οι σαλαμάνδρες, λέει ότι, παρ’ όλο που πραγματικά μοιάζουν με ανθρώπινα όντα, δεν κατάγονται απ τον Αδάμ και δεν έχουν ψυχή. Οι άνθρωποι των νερών είναι οι περισσότερο όμοιοι με τους πραγματικούς ανθρώπους, και προσπαθούν πιο επίμονα να έρθουν σε σχέση με τα ανθρώπινα όντα. Αυτά τα όντα «δεν τα είδαν μόνον αληθινά οι άνθρωποι, αλλά παντρεύθηκαν με ανθρώπους και τους γέννησαν παιδιά.»⁴⁶ Κι ακόμη: «Λέγεται για τις νύμφες ότι έρχονται σ’ εμάς απ’ το νερό, και κάθονται στις όχθες των ρυακιών όπου είναι ο τόπος διαμονής τους, όπου γίνονται ορατές, συλλαμβάνονται και παντρεύονται, όπως είπαμε πιο πριν.⁴⁷ Μέσω της ένωσης μ’ έναν άνδρα παίρνουν ψυχή, και τα παιδιά τέτοιων ενώσεων έχουν επίσης ψυχές. «Απ’ αυτό βγαίνει το συμπέρασμα ότι προσπαθούν να κερδίσουν τον άνδρα, και ότι τον αναζητούν επίμονα και μυστικά», με τον ίδιον τρόπο που «ένας ειδωλολάτρης ικετεύει για το βάφτισμα και το επιζητεί για να κερδίση την ψυχή του και να ζήση εν Χριστώ.»
Αυτές οι ιδέες του Παράκελσου έδωσαν το υλικό για την Undine⁴⁸ του F.de la Motte Fouqué, που γράφτηκε στην αρχή του 19ου αιώνα, δηλαδή στη Ρομαντική Περίοδο, οπότε αναβίωσε η ιδέα μιας ψυχής που σχηματίζεται από τη φύση, και επίσης συζητήθηκε για πρώτη φορά η ιδέα του ασυνείδητου.⁴⁹ Σ’ αυτήν την ιστορία, το κεντρικό θέμα είναι η ανυπαρξία ψυχής στη γοργόνα.
Η Undine είναι η κόρη ενός βασιλιά της θάλασσας, που βασιλεύει στη Μεσόγειο. Σύμφωνα με την επιθυμία του, για ν’ αποκτήση ψυχή, η γοργόνα οδηγείται μυστικά σ’ ένα ζευγάρι ψαράδων, που πιστεύοντας ότι το δικό τους παιδί έχει πνιγή, παίρνουν το έκθετο παιδί στη θέση του. Η Undine μεγαλώνει και γίνεται μια γοητευτική κοπέλλα, αλλά συχνά παραξενεύει τους θετούς γονείς της με την περίεργα παιδική της φύση και τη διαρκή της τάση για ζαβολιές.
Κατά την διάρκεια μιας θύελλας ένα ξεπεσμένος ιππότης αναζητά καταφύγιο στην καλύβα του ψαρά, και η Undine, αν και συνήθως ατίθαση και ντροπαλή, είναι άφοβα φιλική απέναντί του. Οι χαριτωμένοι παιδικοί της τρόποι τον μαγεύουν, και μια και η θύελλα έχει αποκλείσει πρόσφορα έναν ιερέα στην καλύβα, το ζευγάρι παντρεύεται απ’ αυτόν. Αλλά τώρα η Undine εκμυστηρεύεται στον άνδρα της ότι δεν έχει ψυχή, κι αυτός αρχίζει να αισθάνεται ανήσυχος. Παρ’ όλην την αγάπη του ταλαιπωρείται απ’ τη σκέψη ότι παντρεύτηκε ένα στοιχειό. Αυτή τον παρακαλεί να μην την αφήση, επειδή το γένος της δεν μπορεί να αποκτήση ψυχή παρά μόνο μέσα από έναν δεσμό ανθρώπινης αγάπης. Του ζητάει ένα μόνο πράγμα, ότι ποτέ – ειδικά εάν είναι κοντά στο νερό – δεν θα της πη μια άσχημη λέξη, επειδή, εάν το κάνη, οι άνθρωποι του νερού που είναι φρουροί της θα έρθουν να την πάρουν μακρυά.
Ο ιππότης την παίρνει στο κάστρο του, και έπειτα εμφανίζεται η μοίρα με τη μορφή της Berthalda, μιας δεσποσύνης που είχε ελπίσει να γίνη γυναίκα του. Η Undine την δέχεται φιλικά, αλλ’ ο ιππότης γίνεται όλο και πιο ανήσυχος. Τελικά, ενώ ταξιδεύουν με πλοίο στον Δούναβη, αυτή η ανησυχία εκφράζεται με την κατηγορία εκ μέρους του της Undine για μαγεία και απάτη, όταν στη θέση του κολλιέ της Berthalda που είχε πέσει μέσα στο νερό, αυτή βγάζει ένα περιδέραιο από κοράλλια.⁵⁰ Βαθειά πληγωμένη, η Undine πηδάει απ’ τη βάρκα και εξαφανίζεται δακρυσμένη κάτω απ’ το νερό που κυλάει, αφού όμως πρώτα προειδοποιεί τον άνδρα της ότι αν δεν παραμείνη πιστός σ’ αυτήν, τα πνεύματα του νερού θα εκδικηθούν.
Εν τούτοις, ο γάμος του με την Berthalda σχεδιάζεται να γίνη σύντομα. Την ημέρα του γάμου η Berthalda ζητάει να της φέρουν το υγρό ομορφιάς απ’ το πηγάδι του κάστρου, που είχε προηγουμένως σφραγισθή με εντολή της Undine, για να εμποδιστούν τα πνεύματα του νερού να μπουν μέσα, Όταν μετακινείται η πέτρα, βγαίνει η μορφή της Undine τυλιγμένη σ’ ένα λευκό πέπλο. Δακρύζοντας προχωρεί προς το κάστρο και χτυπάει απαλά το παράθυρο του άντρα της. Σ’ έναν καθρέφτη αυτός τη βλέπει να έρχεται μέσα και να τον πλησιάζη. Καθώς φθάνει κοντά στο κρεββάτι του, λέει: « Άνοιξαν το πηγάδι, κι έτσι ήρθα, και τώρα πρέπει να πεθάνης». Βγάζοντας το πέπλο της τον παίρνει στην αγκαλιά της κι αυτός πεθαίνει καθώς τον φιλάει.⁵¹
Αυτό που φέρνει την καταστροφή εδώ είναι η σύγκρουση ανάμεσα στην anima, δηλαδή το πλάσμα της φύσης, και τη γυναίκα-άνθρωπο. Στον θρύλο του Siegfried αυτό παίζει σπουδαίο ρόλο, σαν πάλη μεταξύ της Βαλκυρίας Brühilde και της Griemhilde, και συχνά αυτό οδηγεί σε μεγάλες δυσκολίες στην πραγματική ζωή. Κατά βάση, μια τέτοια σύγκρουση εκφράζει την αντίθεση ανάμεσα σε δύο κόσμους, τον εξωτερικό και τον εσωτερικό, το συνειδητό και το ασυνείδητο, που φαίνεται πως είναι ιδιαίτερη αποστολή της εποχής μας να γεφυρώση.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
39. Βλ. Κ.Γκ. Γιουνγκ: Paracelsica, Ζυρίχη, Rascher Verlag, 1942. Εδώ ο θρύλος αναφέρεται ολόκληρος και η μορφή της Μελουσίνα ερμηνεύεται σαν άνιμα, σε συνδυασμό με τον συμβολισμό της Αλχημείας και την αντίληψη του Παράκελσου για τις Μελουσίνες, που κατοικία τους είναι το αίμα.
40. Από το βιβλίο του S.Baring-Gould: Curious Myths of the Middle Ages, Λονδίνο, Oxford & Cambridge: Rivingtons, 1869.
41. Όπως για παράδειγμα η Λούρδη.
42. Κατά το έργο του Alfred Maury: Croyances et Legendes du Moyen Age (Δοξασίες και Θρύλοι του Μεσαίωνα). Παρίσι, 1896.
43. «William Sharp (Fiona Macleod)» Ένα αφιέρωμα στη μνήμη του από τη γυναίκα του Elisabeth Sharp. Νέα Υόρκη, Dufield & Co, 1912, σελ.9.
44. ο.π., σελ 9
45. Αγγλική απόδοση απ’ τη μεταφράστρια
46. «Tέσσερις πραγματείες του Θεόφραστου von Hohenheim, ονομαζόμενου Παράκελσου». Εκδοθέν από τον Sigerist, Βαλτιμόρη, John Hopkins Press, 1941, σελ.236
47. ο.π., σελ. 239
48. F.de la Motte Fouqué: “Undine”. Μετάφραση από τα γερμανικά του Edmund Gosse. Λονδίνο, Sidgwick & Jackson Ltd, 1912.
49. Carl Gustav Carus: “Psyche”, Ιένα, Diederichs Verlag, 1926
50. Η απώλεια του περιδέραιου της Μπερθάλντα προκλήθηκε από τους υδάτινους φρουρούς της Ουντίνε, χωρίς να το γνωρίζη η ίδια.
51. Το ότι αυτό το ίδιο υλικό χρησιμοποιήθηκε από τον Giraudoux πολύ πρόσφατα στο θεατρικό του έργο «Undine» δείχνει ότι δεν είναι ακόμη ξεπερασμένο.
Aμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου