Jan Patočka - Ο Πλάτων και η Ευρώπη (1)

                                 
Πιστεύω πως μπορώ να βεβαιώσω πως η Ευρώπη -η Δυτική Ευρώπη κυρίως, αλλά επίσης και εκείνη που καλείται "η άλλη Ευρώπη"- γεννήθηκε από την "φροντίδα της ψυχής". Της ψυχής επιμελείσθαι. Να ο σπόρος από τον οποίο γεννήθηκε η Ευρώπη.

Μιλάμε χωρίς σταματημό για την Ευρώπη με μια πολιτική έννοια, αλλά αμελούμε να ερευνήσουμε και να γνωρίσουμε τί είναι στην πραγματικότητα και από που γεννήθηκε. Θέλουμε να μιλήσουμε για την ένωση της Ευρώπης. Αλλά η Ευρώπη είναι κάτι που μπορεί να ενωθεί; Πρέπει πάνω απ' όλα να κατανοήσουμε πως η Ευρώπη είναι μια έννοια η οποία βασίζεται σε πνευματικά θεμέλια.

Ο Jan Patočka γεννήθηκε τον Ιούνιο του 1907 στην πόλη Turnov στην Ανατολική Βοημία. Τελειώνοντας τις σπουδές του στην Πράγα, συνέχισε στο Παρίσι, όπου στην Σορβόννη γνώρισε την φαινομενολογία του Χούσερλ. Και τις ολοκλήρωσε στο Βερολίνο, όπου παρακολούθησε μαθήματα του N. Hartmann, του W. Jaeger, του Klein, και απέκτησε την φιλία πολλών συγχρόνων του επιστημόνων όπως του Μ. Planck, του W. Heisenberg και του Σρέντινγκερ. Πέθανε το 1977. Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένας κύκλος 11 μαθημάτων που δόθηκαν στα 1973, στην Πράγα.

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

[1. Κατάστασις τού ανθρώπου]

Δεν είναι σπάνιο στις μέρες μας να βλέπουμε πρόσωπα που συγκεντρώνονται για να μιλήσουν για πράγματα θεωρητικά ή μεγαλειώδη, για πράγματα που ανυψώνουν την ψυχή και το πνεύμα και μ' αυτό ελπίζουν να ανακουφίσουν λίγο την αγωνία, η οποία κατά κάποιο τρόπο είναι η κοινή μας μοίρα. Όλο αυτό είναι καλό και όμορφο, αλλά αυτές οι συζητήσεις, όσον αφορά  το βάθος τους, μοιάζουν πολύ συχνά σε ένα απλό χάσιμο για ηλικιωμένες κυρίες. Η σημασία τού φιλοσοφικού στοχασμού υπάρχει αλλού. Ο φιλοσοφικός στοχασμός θα έπρεπε να μας βοηθήσει στην απελπισία μας, θα έπρεπε να είναι ένα είδος εσωτερικής πράξεως μέσα στις συνθήκες στις οποίες βρισκόμαστε. Εκείνο που προτίθεμαι να σας πω δεν είναι τόσο ένα μάθημα με την στενή έννοια, όσο μια προσπάθεια εισαγωγής στα γενικά προβλήματα, για να αποκτήσουμε μια κατεύθυνση στην σημερινή κατάσταση του κόσμου.

Η κατάσταση του ανθρώπου είναι κάτι που μεταβάλλεται και περί αυτού απαιτούμε συνείδηση. Η αθώα και αγαθή κατάσταση και η συνειδητή είναι δύο διαφορετικές καταστάσεις. Έτσι ώστε, η πραγματικότης μας -και η πραγματικότης μας βρίσκεται πάντοτε σε μία κατάσταση- δέχεται μιαν αλλοίωση εάν γίνει αντικείμενο στοχασμού. Επιβάλλεται δε επομένως, να διευκρινίσουμε εάν ο στοχασμός καθ' εαυτός φέρνει και μια αλλαγή προς το καλύτερο της καταστάσεως μας. Διότι δεν είναι αυτονόητο. Όπως κι αν έχει όμως, η κατάσταση που έχει γίνει στοχασμός, εντελώς διαφορετικά από την αθώα κατάσταση, έχει εξηγηθεί μέχρις ενός σημείου ή πάντως βρίσκεται στον δρόμο της διευκρινίσεως.

Παρότι, όμως, ο στοχασμός δεν συλλαμβάνει πάντοτε τον πυρήνα των πραγμάτων, χωρίς τον στοχασμό δεν θα μπορούσαμε να τα γνωρίσουμε. Τί είναι όμως η αλήθεια των πραγμάτων; Γνωρίζουμε πως κάθε αλήθεια ξεκινά σαν ένα λάθος, μερικό τουλάχιστον, πως η αλήθεια είναι πάντοτε η κατάκτηση ενός κριτικού επιπέδου ανωτέρου από τις πρώτες κρίσεις, πως είναι το αποτέλεσμα μιας κριτικής των γνώμεών μας. Ο δρόμος του στοχασμού περνά μέσα από την εξέταση των γνωμών μας και μέσα από την κριτική τους. Δεν μπορούμε να φθάσουμε την αλήθεια γύρω από την κατάστασή μας παρά μόνον μέσα από την κριτική πορεία, μέσα από έναν κριτικό στοχασμό. Και τότε διαπιστώνουμε σαν μια συνέπεια αυτής της κριτικής πάνω στην κατάστασή μας, ότι μπορούμε να την αλλάξουμε, μπορούμε να την μεταμορφώσουμε σε μια συνειδητή κατάσταση, εξηγημένη, η οποία σαν τέτοια, θα είναι μια πορεία προς την αλήθεια της καταστάσεως.

Πώς να στοχαστούμε; Αρχίζοντας να υπολογίζουμε την κατάσταση εις εαυτή. Η έννοια της καταστάσεως είναι κάπως ιδιαίτερη. Τα άτομα βρίσκονται σε μια πλεονεκτική κατάσταση ή βρίσκονται σε μειονεκτική θέση σχετικώς με ετούτον ή εκείνον τον σκοπό που επιδιώκουν. Ταυτοχρόνως, η κατάσταση είναι η πραγματικότης στην οποία βρισκόμαστε, εγώ, οι άλλοι και τα πράγματα. Είναι ταυτοχρόνως αντικειμενική και ανθρώπινη. Οι καταστάσεις εμπλέκουν δεδομένα στοιχεία, αλλά αυτό που είναι πιο ενδιαφέρον και πιο χαρακτηριστικό εδώ είναι το γεγονός πως δεν είμαστε εμείς που τα θέτουμε. Εμείς βρισκόμαστε τοποθετημένοι ανάμεσά τους και είμαστε αναγκασμένοι να λογαριαστούμε μαζί τους. Αυτά δεν είναι πράγματα που δημιουργούμε κατά την ευχαρίστησή μας ή εξαιτίας των αναγκών μας. Θα μπορούσε να φανεί πως η κατάσταση είναι καθαρά αντικειμενική. Έτσι, ένα πλοίο που ναυαγεί αντιπροσωπεύει μια συγκεκριμένη κατάσταση για τα πρόσωπα που βασίζονται πάνω του. Αυτά τα πρόσωπα βρίσκονται σε μια κατάσταση στην οποία συμμετείχαν καθοριστικά, αλλά εκείνο που προκάλεσαν δεν είναι οπωσδήποτε το αποτέλεσμα των προσπαθειών τους, δεν ανταποκρίνεται στην θέλησή τους. Η κατάσταση έχει κάτι πλήρες, κορεσμένο, και μας δίνει την εντύπωση πως μπορούμε να την κατανοήσουμε αντικειμενικώς. Αλλά όμως αυτά τα αντικειμενικά στοιχεία είναι μόνον ένα από τα περιεχόμενα της καταστάσεως.

Είναι όμως εντελώς διαφορετική στην περίπτωση κατά την οποία όσοι εμπλέκονται σ' αυτή την απελπισμένη κατάσταση εγκαταλείπουν ή όχι. Μπορούμε να συμπεριφερθούμε με διαφορετικούς τρόπους απέναντι σε μια απελπιστική κατάσταση.

Μετά από αυτό είναι πολύ σημαντικό να σημειώσουμε πως κατά βάθος ο άνθρωπος βρίσκεται πάντοτε σε μια απελπιστική κατάσταση, είναι πάντοτε ένα ον που αναλαμβάνει μια περιπέτεια η οποία, κατά κάποιο τρόπο, δεν μπορεί να έχει αίσιο τέλος. Ο άνθρωπος μπορεί να παρομοιαστεί σαν ένα πλοίο που αναγκαστικά θα ναυαγήσει. Μ’ αυτή την έννοια, η ζωή μας αποτελείται από κάτι το οποίο δεν είναι αποκλειστικώς ανθρώπινο. Εμείς οι ίδιοι αποτελούμε μέρος ενός κάτι τις, που τόσο το κοινό αίσθημα όσο και η σύγχρονη επιστήμη, η οποία ξεκινά από αυτό το αίσθημα και προσπαθεί να το θεμελιώσει, χαρακτηρίζουν σαν παρακμή. Αποτελούμε μέρος ενός Σύμπαντος σε παρακμή, το οποίο βρίσκεται σε μια πτώση της ενέργειάς του και όπου όλες μας οι αντιδράσεις εναντίον της αντλούν τις δυνατότητές τους και τις δυνάμεις τους από αυτό το Σύμπαν που παρακμάζει. Πρόκειται για ένα από τα γενικά στοιχεία κάθε ανθρώπινης καταστάσεως, στο μέτρο που αποτελούμε μέρος της Φύσεως. Εμείς συνιστούμε αυτή την «χαμένη περιπέτεια», με την έννοια πως κάθε άτομο είναι θνητό. Όλες μας οι προσπάθειες να ζήσουμε αλλιώς δεν είναι παρά μια αναβολή του θανάτου, μια καθυστερημένη διάλυση, η στατική μορφή μιας πορείας χωρίς επιστροφή. Δεν θέλω όμως να σας τρομοκρατήσω. Είναι πολύ σημαντικό να το κατανοήσουμε αυτό, στην γενική του δομή, την οποία και θα εξηγήσω.

Ο υποκειμενικός παράγων χαρακτηρίζεται για παράδειγμα από το γεγονός πως η κατάσταση αλλάζει όταν την στοχαζόμεθα. Κάτι που σημαίνει πως αυτή δεν είναι αντικειμενικώς εντελώς καθορισμένη, αλλά πως εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από εμάς.

Επιπλέον, να πούμε πως εγώ, εσύ ή αυτός βρισκόμαστε σε αυτή ή σε εκείνη την κατάσταση είναι μια αφαίρεση. Η κατάσταση κάθε ανθρώπου αποτελεί μέρος μιας γενικής καταστάσεως στην οποία δεν βρίσκεται από μόνος του, αλλά μαζί με άλλους. Εάν ένας βρίσκεται σε μιζέρια, αυτό οφείλεται, πιθανότατα, στο γεγονός πως άλλοι βρίσκονται σε διαφορετική κατάσταση. Η κατάστασις της μιζέριας μου είναι στα σίγουρα συνδεδεμένη με άλλες καταστάσεις μέσω των οποίων βρίσκομαι σε σχέση με τις καταστάσεις των άλλων. Πού τελειώνει όμως όλο αυτό; Στο τέλος-τέλος, όλες οι καταστάσεις όλων των ατόμων είναι ενσωματωμένες σε μια γενική κατάσταση, ή καλύτερα, στην παγκόσμια κατάσταση του ανθρώπου γενικώς. Επομένως συλλογιζόμενοι στην κατάστασή μας σημαίνει να συλλογιζόμεθα στην κατάσταση της ανθρωπότητος όπως παρουσιάζεται σήμερα. Φιλοσοφία σημαίνει κατά την γνώμη μου ο στοχασμός πάνω σε αυτή την γενική κατάσταση. Οπωσδήποτε η φιλοσοφία θέτει το πρόβλημα της αλήθειας, του Είναι, της γνώσεως, του καλού και του κακού, του κάλλους, της τέχνης και όλων των άλλων δημιουργιών του ανθρωπίνου πνεύματος στην πνευματικότητά του. Αλλά οφείλουμε να πούμε ξεκάθαρα πως όλα αυτά τα προβλήματα γεννιούνται από τον στοχασμό γύρω από την ανθρώπινη κατάστασή μας, και αυτό μπορεί εύκολα να φανερωθεί από την γέννηση της φιλοσοφίας, από την εξέλιξή της και από την πορεία της εξελίξεώς της. Η φιλοσοφία, πράγματι, δεν φανερώνεται αντικειμενικά, δεν φανερώνεται με τον τρόπο της αλήθειας των επιστημονικών συστημάτων. Εκεί όπου απαιτείται η φιλοσοφία να αποδειχτεί και να εκφραστεί με τον τρόπο των μαθηματικών θεωριών ή των φυσικών επιστημών, έχουμε και τον αποκεφαλισμό της. Αυτή η τάση οδηγεί επίσης στον σκεπτικισμό γύρω από τις δυνατότητες και την χρησιμότητα της φιλοσοφίας, στην ίδια της την σημασία. Όλες οι αλήθειες που δεν αφορούν καταστάσεις είναι, σε τελευταία ανάλυση, αφαιρέσεις που προέρχονται από την δική μας ανθρώπινη κατάσταση, γεννημένες από κάτι που μας επιβάλλεται σε μια κατάσταση και το οποίο στην συνέχεια το υπολογίσαμε απομονωμένα και εις εαυτό (αφαιρετικά, το αφαιρούμε από την κατάσταση). Δεν την μετράμε σε σχέση με εμάς, με τα προβλήματά μας και τις ανάγκες μας, με την πίστη μας και την απελπισία μας, αλλά υπολογίζουμε αυτές τις αλήθειες ανεξαρτήτως από την κατάσταση. Σε κάθε περίπτωση όμως, οφείλουμε να συναντήσουμε αυτά τα πράγματα, πρέπει να παλέψουμε μαζί τους. Και δεν εμπλεκόμαστε μαζί τους παρά μόνον επειδή βρίσκονται στον δρόμο μας, έχουν σημασία για μας, και εμείς πρέπει να βρούμε την κατεύθυνσή μας σ’ αυτά, δηλαδή βρισκόμαστε ανάμεσά τους, είμαστε συνδεδεμένοι ανάμεσά τους, διότι η εγκατάσταση και η ύπαρξή μας σε κατάσταση είναι το ίδιο πράγμα. 

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος