ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (102)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Κυριακή, 28 Νοεμβρίου 2021

                                                Jacob Burckhard

                                                 ΤΟΜΟΣ 2^ος

                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙΙΙ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ – 3

     Οι κατηγορίες τών ηρώων που αναφέρθηκαν αφορούν αποκλειστικά σε υπάρξεις που θεωρούνται ή είναι όντως ανθρώπινες, όπως αυτές εμφανίζονται στους μύθους και την ιστορία. Πώς μπορούμε όμως να ερμηνεύσουμε την απόδοση του τίτλου τού ήρωα σε έναν μεγάλο αριθμό παράξενων ή αλληγορικών υπάρξεων; Μερικές απ’ τις οποίες ήταν δαιμονικής μάλιστα προέλευσης, και ανήκαν σε πνεύματα που προστάτευαν την πόση και τη βρώση: τον Ακρατοπότη (που πίνει άκρατο τον οίνο) τής Μουνιχίας, και τους Κεράοντα και Μάττοντα (απ’ τους οποίους ο ένας αναμιγνύει τον οίνο, και ο άλλος κατασκευάζει τον άρτο) τής Σπάρτης, που τους μνημόνευαν οι μάγειρες των συσσιτίων, καθώς και τους Μεγάλαρτο και Μεγαλόμαζο (ο μέγας άρτος και το μέγα γλυκό) στο Σκόλο τής Βοιωτίας· ενώ πρέπει να συμπεριληφθεί και ο αναφερόμενος σαν ήρωας της Τρωάδας Δαΐτης σ’ αυτήν την κατηγορία. Επρόκειτο για  κωμικές κυρίως καρικατούρες, τις οποίες είχε μετατρέψει σε ήρωες η λαϊκή φαντασία.

     Κανείς δε αποτόλμησε να ορίσει ποτέ τη φύση τού ήρωα, όμως η φιλοσοφία θεώρησε από την αρχή απαραίτητο, να αποφανθεί επί τού θέματος. Ο Θαλής είχε πει ότι ότι «τα πάντα είναι πλήρη θεών», ο Ηράκλειτος δίδασκε ότι «τα πάντα είναι πλήρη θεών και δαιμόνων», και είναι εδώ ασφαλώς που θεμελιώνεται ο αρχαίος πολυδαιμονισμός που αναφέρεται στο Έργα και Ημέρες τού Ησιόδου. Ο πρώτος που εξασφάλισε μια πιο συγκεκριμένη ωστόσο θέση στον κόσμο τών υπάρξεων για τους ήρωες είναι ο Πυθαγόρας, ένας  θρησκευτικός μάλλον παρά φιλοσοφικός διδάσκαλος. Ο οποίος είχε πει κάποτε, ότι «οι θεοί πρέπει να τιμώνται περισσότερο από τούς δαίμονες, και οι ήρωες περισσότερο από τούς ανθρώπους». Ενώ λέει και κάπου αλλού, ότι «οι αιθέρες είναι γεμάτοι ψυχές, που θα πρέπει να τις θωρούμε ως ήρωες και ως δαίμονες· αυτοί είναι που στέλνουν τα όνειρα στους ανθρώπους και στα ζώα, αλλά και τα προμηνύματα για την υγεία και τις ασθένειες· σ’ αυτούς απευθύνονται τα αιτήματα για κάθαρση, για εξιλέωση, καθώς και όλα εκείνα που αφορούν στη μαντική». Γεγονός παραμένει πάντως, πως η συνήθης ακολουθία: θεοί, δαίμονες, ήρωες, άνθρωποι και άλογα πλάσματα, απέκτησε μια γενικότερη σημασία μετά τον Πυθαγόρα. Στην Απολογία Σωκράτους τού Πλάτωνα, οι ήρωες, και ιδιαιτέρως «όλοι αυτοί που απέθαναν στον πόλεμο της Τροίας», αποκαλούνται για πρώτη φορά ημίθεοι. Η Στοά θεωρούσε επίσης ηρωϊκές τις ψυχές τών γενναίων νεκρών. Οι δε νεοπλατωνικοί ασχολήθηκαν αργότερα, όχι μόνο με όλα τα εξωγήινα όντα (τα οποία και επεδίωκαν να πλησιάσουν μέσω τής θεουργίας), αλλά και με τους ήρωες. Η φιλοσοφία δεν κατώρθωσε ωστόσο να επηρεάσει στο παραμικρό τη λαϊκή παράδοση, η οποία αντιπροσώπευε μιαν ισχυρή, στην προκειμένη περίπτωση, προκατάληψη, παρ’ όλο που οι αντιλήψεις αρκετών φιλοσόφων δεν απείχαν από εκείνες πολλών άλλων συνανθρώπων τους· όπως, για παράδειγμα, η αντίληψη, ότι οι ήρωες ήταν κι αυτοί ψυχές που αποχωρίστηκαν από τα σώματά τους, και μπορούσαν να είναι επομένως και καλές και κακές.

     Ο λαός είχε όμως την τάση να περιβάλει με θαυμασμό τούς ήρωές του, όπως ακριβώς και τους θεούς του, και τους αποκαλούσε «μεγάλους» και «ισχυρούς».

     Αναζητώντας τώρα το τί ακριβώς αντιπροσώπευαν οι ήρωες για τους Έλληνες, θα καταλήξουμε σε πολύ διαφορετικές, ασφαλώς, εκτιμήσεις, ανάλογα με τις ιστορικές εποχές, ανάλογα όμως επίσης και με τη συμμετοχή τών χρησμών στη λατρεία τών ηρώων, συμμετοχή που είχε εξαιρετική κάποτε σημασία, αλλά παραμελήθηκε αργότερα εντελώς, για να αντικατασταθεί από άλλα μέσα αναζήτησης των μελλούμενων. Ο λαός συνέχισε ωστόσο να καταφεύγει, ακόμα και την εποχή τών Αντωνίνων, σ’ αυτούς και εξακολουθούσε να στηρίζεται, όπως υποστηρίζει ο Παυσανίας, στους ήρωές του και να ανησυχεί για την τύχη τους. Θα ξεκινήσουμε λοιπόν κι εμείς από την τελετουργική μάλλον και επίσημη πλευρά αυτής τής λατρείας, και θα εξετάσουμε στη συνέχεια τη λαϊκή της εκδοχή.

     Οι αρχαίοι πληθυσμοί μάς κληρονόμησαν, όποιοι κι αν ήταν, πληθώρα από τάφους και γιγαντιαίους τύμβους σ’ ολόκληρη την Ελλάδα, όπως έχουμε ήδη πει, και μοιάζει σχεδόν αδύνατο να προσδιορίσουμε το πότε και το πώς η λαϊκή φαντασία προσέδωσε διαστάσεις μεγαλοπρεπείας σ’ αυτούς τούς τάφους. Οι κηδείες τών αρχαίων Ελλήνων φημίζονταν πράγματι για τον πλούτο και τη μεγαλοπρέπειά τους, κυρίως όταν αφορούσαν σε σημαντικά πρόσωπα. Παράλληλα όμως με τον σεβασμό τού μνήματος, που συναντάται σε όλους τούς λαούς, εμφανίζεται τώρα και ένα ανάμεικτο συναίσθημα σεβασμού και φόβου, και το μνήμα τού ήρωα αποκτά έτσι μιαν ιδιαίτερη, σιγά-σιγά, σημασία για την καθημερινή ζωή. Ένας καινούργιος λαός εισβολέων και κατακτητών μπορεί να τιμά, για παράδειγμα, τους νεκρούς ήρωες των ηττημένων: όταν οι Αιτωλοί τού Οξύλου εισέβαλαν στην Ήλιδα, οι γηγενείς διατήρησαν την παράδοση της λατρείας τών ηρώων τους, παράλληλα με τη λατρεία τών ηρώων τών κατακτητών, οι οποίοι και συμφώνησαν να μοιραστούν τη χώρα με τους ηττημένους. Επικράτησε μάλιστα, πολύ σύντομα, η φήμη, ότι οι ήρωες θα εγείρονταν από τούς τάφους τους, για να υποστηρίξουν τούς απογόνους τους και τον λαό τους στον πόλεμο, μια αντίληψη που βρήκε σταδιακά την παγίωσή της. Οι Λοκροί πίστευαν, για παράδειγμα, στην παρουσία τού Αίαντα του Οϊλήου στο πεδίο τής μάχης· και οι Επιζεφύριοι Λοκροί είχαν κατά τον πόλεμο εναντίων τών Κροτωνιατών στην αποικία τους της νότιας Ιταλίας την αόρατη προστασία του, ενώ ο κροτωνιάτης αρχηγός, που διέκρινε την παρουσία τού Αίαντα στην πρώτη γραμμή και κατηύθυνε εναντίον του τον στρατό του, χτυπήθηκε στο στήθος από τον ίδιο τον ήρωα!  Ένας από τούς παράξενους αυτούς ηρωϊκούς θρύλους τελειώνει μάλιστα με τη θεραπεία αυτού τού αρχηγού από τον ίδιον τον Αίαντα, τον οποίον και αναζήτησε στη Λευκή Νήσο! Λέγεται επίσης ότι ένας άγνωστος πολεμιστής εμφανίστηκε στο πλευρό τών Αθηναίων, σκοτώνοντας πολλούς Βαρβάρους με μιαν εχέτλη (λαβή αρότρου), στη μάχη τού Μαρθώνα, και ότι ένας χρησμός ζήτησε κατόπιν από τούς νικητές να τον τιμούν με το όνομα Εχετλαίος· ενώ και οι τοπικοί ήρωες, Μάραθων και Θησέας, τιμήθηκαν εξίσου ως συμπολεμιστές. Όταν οι Δελφοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη στρατιά τού Ξέρξη, γιγαντιαίες μορφές τών τοπικών ηρώων Φύλακου και Αυτόνοου όρμησαν εναντίων τών Περσών. Στη δε Σαλαμίνα, κάποιοι ήρωες άπλωσαν τα μπράτσα τους από την Αίγινα προστατεύοντας τις ελληνικές τριήρεις, και ενώ όλοι πίστεψαν ότι επρόκειτο για τους Αιακίδες, ένας χρησμός αποκάλυψε ότι επρόκειτο στην πραγματικότητα για τον ήρωα Κυχρέα. Πριν, επίσης, από τη μάχη τών Πλαταιών, προσφέρθηκε θυσία στους επτά ήρωες-ιδρυτές τής πόλης, οι οποίοι και αναφέρθηκαν με τα ονόματά τους, σύμφωνα με τον ανάλογο δελφικό χρησμό· αυτοί που επικαλέστηκαν δε τη βοήθειά τους, περίμεναν πως θα τους συναντήσουν ασφαλώς στο πεδίο τής μάχης. Πολλά ανάλογα περιστατικά φαίνεται ότι συνέβησαν και κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, τα οποία αποσιωπά μεν ο Θουκυδίδης, αλλά ο παλαιός, θανάσιμος εχθρός τής Σπάρτης, και ήρωας της Μεσσηνίας, ο Αριστομένης, έσπευσε να βοηθήσει, ως μελλοντικός απελευθερωτής τής πατρίδας του, τους Θηβαίους στα Λεύκτρα. Τη δε ημέρα που οι Γαλάτες επιτέθηκαν, υπό την ηγεσία τού Βρέννου, στους Δελφούς, εμφανίστηκαν πάνοπλοι και έτοιμοι να τους αντιμετωπίσουν οι ήρωες Υπέροχος, Αμάδοκος (ή Λαόδοκος), Πύρρος (γιός τού Αχιλλέα) και, για άλλη μια φορά, ο προαναφερθείς Φύλακος. Σ’ ένα μεγάλο μάλιστα σύμπλεγμα έφιππων και πεζών πολεμιστών, που είχαν ήδη αφιερώσει τον 5^ον αιώνα οι Ταραντίνοι για τη νίκη τους εναντίον τών Πευκετίων στους Δελφούς, φιλοτέχνησαν όχι μόνον τον Τάρα, τον ιδρυτή τού Τάραντα, αλλά και τον ιστορικό ιδρυτή του Φάλανθο, όρθιο πάνω από το σώμα ενός φονευθέντος εχθρού.

     Η πόλη τιμούσε όμως, πέρα απ’ αυτούς τούς δυό ήρωες, με περιοδικές θυσιαστικές τελετές τούς Ατρείδες και τους Τυδεΐδες, τους Αιακίδες, τους Λαερτιάδες και τους Αγαμεμνωνίδες, και διέθετε και έναν αφιερωμένο στον Αχιλλέα ναό. Σε άλλες περιοχές τής Μεγάλης Ελλάδας επιβίωναν πολλοί θρύλοι για την παρουσία τών ίδιων των ηρώων τής Τροίας, όπως τού Φιλοκτήτη και του Τληπόλεμου, και αρκετά ευρήματα στους ναούς τής Κάτω Ιταλίας θεωρήθηκαν ότι ανήκαν είτε στον οπλισμό τού Ηρακλή, είτε σε εργαλεία με τα οποία o Επειός κατασκεύασε τον Δούρειος Ίππο, είτε στα όπλα τού Διομήδη και των συντρόφων του, καθώς και στο περιλαίμιο που φόρεσε, σύμφωνα με την παράδοση, ο ίδιος σε μιαν ελαφίνα. Η πόλη τού Τάραντα είχε  κληρονομήσει αντίθετα τις ίδιες ηρωϊκές λατρείες, μεταφερμένες αυτούσιες από τη μητρόπολη στην Κάτω Ιταλία, επειδή υπήρχαν πιθανότατα  απόγονοι αυτών τών φημισμένων ηρωϊκών οικογενειών ανάμεσα στους Σπαρτιάτες και τους υπόλοιπους εποίκους. Μόνον όμως οι ήρωες Τάρας και Φάλανθος εμφανίζονταν ως προστάτες, αν κρίνουμε βέβαια από  το αφιέρωμα στο Μαντείο τών Δελφών.

     Είναι βέβαιο ότι το να γνωρίζει μια πόλη, πως οι ήρωές της πολεμούσαν, με ορατή ή αόρατη μορφή, και τρομοκρατώντας ασφαλώς τούς εχθρούς στο πλευρό της, δεν συνιστούσε καθόλου την ικανοποίηση μιας απλής επιθυμίας, αλλά ήταν ένα ζήτημα της ίδιας της υπερηφάνειας του λαού τής πόλης. Αξίζει δε να παρατηρήσουμε εδώ, ότι ο λαός δεν εμπιστευόταν απολύτως, όπως και σε κάθε είδους λατρεία, και παρ’ όλες τις προσφερόμενες θυσίες, τους πραγματικούς θεούς ως προς την εύνοια ή την ισχύ τους· ο ήρωας και προστάτης τής πόλης ήταν εκείνος που συγκέντρωνε τις περισσότερες ελπίδες στην κρίσιμη στιγμή, αλλά και τους περισσότερους φόβους εκδίκησης σε περίπτωση παραμέλησής του. Σ’ αυτήν την τελευταία μάλιστα περίπτωση, χρειαζόταν απαραιτήτως η παρεμβολή τών χρησμών, και κυρίως τών χρησμών από τούς Δελφούς, για να εξευμενισθούν οι οργισμένοι ή παραμελημένοι ήρωες. Οι άνθρωποι των Δελφών γνώριζαν πιθανότατα πολλά μέσα από τις αναμνήσεις που τους κατέλειπαν οι πόλεις, οι περισσότερες όμως πληροφορίες προέρχονταν από αυτούς που ζητούσαν τη συμβουλή τού Μαντείου, στις οποίες και  βασίζονταν κατά κύριο λόγο, ώστε να κοινοποιήσουν μιαν απάντησή τους· κι εκείνο που πετύχαιναν στις περισσότερες ασφαλώς περιπτώσεις ήταν το να ηρεμήσουν τα ανήσυχα πνεύματα, προτείνοντάς τους ένα νέο συνήθως είδος ταφικής λατρείας, ενώ και η επικείμενη συμφορά υποχωρούσε πιθανότατα αφ’ εαυτής.

(συνεχίζεται)

ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΗΔΗ ΝΑ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΟΥΜΕ ΚΑΠΟΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. 

ΟΙ ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΠΡΟ ΤΟΥ ΑΙΩΝΟΣ ΤΟΥ ΑΘΕΙΣΜΟΥ ΠΟΥ ΖΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ, ΗΞΕΡΑΝ ΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΑΠΟ ΦΙΛΙΚΑ ΠΝΕΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΗΡΩΙΚΕΣ ΨΥΧΕΣ ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΕΙΧΑΝ ΠΕΡΑΣΕΙ ΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ. ΟΙ ΕΝΑΠΟΜΕΙΝΑΝΤΕΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΙ ΣΥΝΕΧΙΖΟΥΝ ΝΑ ΚΑΛΟΥΝ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΣ ΑΓΙΟΥΣ ΤΟΥΣ ΣΕ ΚΑΘΕ ΔΥΣΚΟΛΙΑ ΚΑΙ ΣΕ ΚΑΘΕ ΑΠΕΙΛΗ ΑΠΟ ΤΟ ΑΒΕΒΑΙΟ ΚΑΙ ΑΓΝΩΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ. ΕΧΟΥΝ ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΦΥΛΑΚΑ ΑΓΓΕΛΟ ΤΟΥΣ ΝΑ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΕΙ ΑΠΟ ΤΟΥ ΛΟΓΙΣΜΟΥΣ ΤΟΥΣ. 

ΟΜΩΣ Η ΣΧΙΣΜΑΤΙΚΗ ΔΥΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΟΤΙ Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΝΙΚΗΣΕ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΕΠΙΝΟΗΣΕ ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑ ΤΟΥ ΔΕΝ ΕΠΕΤΡΕΨΕ ΝΑ ΒΡΕΙ ΘΕΣΗ Η ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ Ο ΦΟΒΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ. ΓΕΝΝΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ, Ο ΑΛΛΟΣ ΕΙΝΑΙ Η ΚΟΛΑΣΗ ΜΟΥ, ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΛΥΤΡΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΔΙΑ ΤΗΣ ΑΓΑΠΟΛΟΓΙΑΣ.