ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (105)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Πέμπτη, 16 Δεκεμβρίου 2021

                                        Jacob Burckhard

                                               ΤΟΜΟΣ 2^ος

                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙΙΙ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ – 6

       Ακόμη και ένας δούλος μπορούσε να ανακηρυχθεί, υπό εξαιρετικά ιδιαίτερες συνθήκες, ήρωας, όπως συνέβη για παράδειγμα στη Χίο, ένα νησί με πολυάριθμούς δούλους, περί το 300 π.Χ.. Ο ευφυής αρχηγός μιας εξέγερσης των δούλων Δρίμακος, που εξανάγκασε την πόλη να δεχθεί κάποιον λογικό συμβιβασμό, τον οποίο στη συνέχεια αυτή παραβίασε επικηρύσσοντας την κεφαλή του, έπεισε στα γεράματά του ένα αγαπημένο του πρόσωπο να του πάρει το κεφάλι για να εισπράξει την επικήρυξη! Όταν οι δούλοι ξανάρχισαν αργότερα τις λεηλασίες και τις βιαιότητες, οι κάτοικοι της Χίου θυμήθηκαν τη μετριοπάθεια και δικαιοφροσύνη τού νεκρού πλέον άνδρα και ανήγειραν ένα ηρώο προς τιμήν του στην εξοχή, αποκαλώντας τον «καλοπροαίρετο ήρωα». Λέγεται ότι ακόμη και οι δούλοι που είχαν διαφύγει πρόσφεραν στο μνήμα του μερίδιο από τις λεηλασίες· εις ανταπόδοση ο Δρίμακος εμφανιζόταν στον ύπνο πολλών πολιτών, προειδοποιώντας τους για τις επικείμενες εξεγέρσεις, κι εκείνοι αφιέρωναν με τη σειρά τους προσφορές στο ηρώο του. Εδώ όλα μοιάζουν να έχουν κάποιο νόημα, θα ήταν όμως ενδιαφέρον να γνωρίζαμε και τον τρόπο σκέψης ή και τον προβληματισμό τών κατοίκων τής Χίου τη στιγμή που μετέβαλαν τις προθέσεις τους και αποφάσιζαν  να τιμήσουν έναν νεκρό, που είχε αποτελέσει φόβητρο.

     Οι ήρωες εμφανίζονταν, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, συχνά στα όνειρα· υπήρχαν όμως και άλλοι τρόποι επικοινωνίας: παράξενοι θόρυβοι ακούγονταν συχνά μέσα από τούς τάφους τους. Ο Παυσανίας αναφέρει χλιμιντρίσματα αλόγων και ιαχές μάχης που ακούγονταν τις νύχτες από τον ομαδικό τάφο τών νεκρών Αθηναίων· όποιος επεδίωκε  να γίνει σκόπιμα μάρτυς αυτών τών ακουσμάτων, υφίστατο δυσάρεστες συνέπειες, εκείνος όμως που γινόταν κατά τύχη μάρτυς τους δεν κινδύνευε από την οργή αυτών τών δαιμόνων. Οι «δαίμονες» ήταν εξάλλου, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, θεωρητικά μια κατηγορία υπάρξεων ανώτερης κλίμακας από τούς ήρωες, παρότι ο όρος «δαίμων» είχε αποκτήσει, πέρα από τις τόσο διαφορετικές σημασίες που του απέδιδαν, και αυτήν τού φαντάσματος στη λαϊκή συνείδηση. Στον βαθμό που ένας ήρωας γινόταν επίσης φάντασμα, μπορούσε να του αποδωθεί, σ’ αυτήν την χωρίς επίσημη καθοδήγηση θρησκεία, και η ονομασία τού «δαίμονα», κάτι που θα το τεκμηριώσουμε και με άλλες αποδείξεις. Το γεγονός ότι ο περιφραγμένος με ένα πέτρινο τείχος περίβολος ενός ηρωικού μνήματος το καθιστούσε απροσπέλαστο, δεν είχε ως μοναδική αιτία την προστασία του από τη βεβήλωση· ήταν εξίσου προφανές ότι δεν ήθελαν να διαταράξουν τον ύπνο τού ήρωα, και ήλπιζαν ότι το φάντασμά του δεν θα μετακινηθεί.  Οι πλέον παράξενες φαντασιώσεις συμβαδίζουν με τον τρόμο που ενέπνεαν αυτά τα όντα. Ένας ήρωας μπορούσε, για παράδειγμα, να αναδεύεται στον τάφο του, επειδή κάποιοι σύντροφοί του από όταν ήταν στη ζωή, αδικούνταν ή δολοφονούνταν. Η οργή τού κήρυκα των Ατρειδών Ταλθύβιου, και η εκτέλεση των Περσών αγγελιοφόρων την εποχή τού Δαρείου, απαιτούσαν ως εξιλέωση, σύμφωνα με την έγκυρη βεβαιότητα του Ηρόδοτου, τον θάνατο του Μιλτιάδη, καθώς και των δύο απεσταλμένων τής Σπάρτης στην Περσία, δύο αιώνες αργότερα. Αλλά το μίσος ενός ήρωα μπορούσε να στραφεί και εναντίον όλων τών συντρόφων εκείνου που τον είχε προσβάλει: κανένας κήρυκας δεν επιτρεπόταν να πλησιάσει στον τάφο τού Οκριδίωνος στη Ρόδο, επειδή  ένας κήρυκας είχε συνδράμει στο παρελθόν στην απαγωγή τής μνηστής του. Σ’ αυτήν την κατηγορία τού μίσους ανήκει επίσης ο φθόνος που προκάλεσε σε έναν ήρωα μια γυναικεία προδοσία· η δολοφονία τού Εύνοστου υποκινήθηκε από μια γυναίκα, στη μυθική εποχή στην Τανάγρα· και καμιά γυναίκα δεν επιτρεπόταν έκτοτε να πλησιάσει στο ηρώο του και το άλσος που το περιέβαλε, ενώ αν συνέβαινε κάποιος σεισμός, μια ξηρασία η κάποια άλλη συμφορά, ερευνούσαν αμέσως το ενδεχόμενο να είχε διαπραχθεί μια τέτοια ιεροσυλία. Στην περίπτωση του Εύνοστου, ο ήρωας εγκατέλειπε καμιά φορά, ακόμη και την εποχή τού Παυσανία, το μνήμα του, και τον έβλεπαν να πορεύεται προς την ακτή, σαν να επρόκειτο να κολυμπήσει.

    Εκτός όμως από αυτά τα συμβάντα σε σχέση με τους ηρωικούς τάφους, υπήρχαν περιπτώσεις ηρώων, των οποίων κάποια τμήματα των λειψάνων δεν είχαν ακόμη ταφεί, με αποτέλεσμα αυτός ο ήρωας – όπως εκείνος ο δυστυχής Ελπήνωρ στην Οδύσσεια – να εμφανίζεται συνεχώς στους πάντες. Την περιοχή τού Ορχομενού στη Βοιωτία ταλαιπωρούσε με τη συνεχή εμφάνισή του το φάντασμα του Ακταίωνα, που είχε φωλιάσει πάνω σ’ έναν βράχο. Το μαντείο τών Δελφών απεφάνθη, ότι έπρεπε να αναζητηθούν τα υπολείμματα του Ακταίωνα για να ταφούν, και να κατασκευασθεί ένα ορειχάλκινο ομοίωμα του φαντάσματος, για να προσαρτηθεί πάνω σε βράχο με σιδερένια δεσμά. Οι εντολές τού Μαντείου εκτελέστηκαν, και ο Παυσανίας, που πρόλαβε να δει το άγαλμα, προσθέτει: «Και κάθε χρόνο εξακολουθούν να προσφέρονται στον Ακταίωνα τιμές ήρωα».

         Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, και παρότι ο ήρωας εξακολουθούσε να αποτελεί αντικείμενο λατρείας, υπήρξε ίσως επίσης ένας επικίνδυνος «κόβαλος» (κακόβουλος δαίμων). Υπάρχει μάλιστα ένας πολύ διαφωτιστικός μύθος, από τη συλλογή τού Βαβρίου, σχετικά μ’ αυτήν την αλλαγή αντιλήψεων: Υπήρχε σ’ ένα αγρόκτημα κάποιος ηρωικός τάφος· ο χωρικός που κατέθετε τις προσφορές του, στεφάνους και αναθήματα, ζήτησε από τον ήρωα να του εξασφαλίσει αφθονία αγαθών· αυτός τού εμφανίστηκε τότε σε όνειρο και του είπε:  «Ένας ήρωας δεν θα σου προσφέρει τίποτε το καλό· μόνο από τούς θεούς μπορείς να το περιμένεις· εμείς μοιράζουμε μόνο το κακό που κατατρέχει τούς ανθρώπους· μπορείς λοιπόν να προσεύχεσαι σε μένα μόνον αν θέλεις κάτι το κακό· κι αν μου ζητήσεις ένα κακό,  μπορεί να σου εξασφαλίσω και μύρια». Βρίσκουμε δε ανάμεσα στα ρητά και τις παροιμίες τών Αλεξανδρινών και το εξής: «Αντί να πει κανείς: δεν είμαι απ’ αυτούς που δεν προσφέρουν τίποτε το καλό στον κόσμο, έλεγε: δεν είμαι ήρωας»· διότι οι ήρωες είναι περισσότερο διατεθειμένοι να βλάψουν παρά να ωφελήσουν, όπως προσθέτει ο σχολιαστής.

     Εξαιρετικά ανησυχητικό ήταν ασφαλώς και το να επισκεφτεί τη σύζυγο ενός αγρότη ένας ήρωας με τη μορφή τού επιβήτορα. Ο Ηρόδοτος, που μας διασώζει την ακόλουθη ιστορία, ήταν γνωστός για τον αρνητικό τρόπο με τον οποίον αναφερόταν στην υποθέσεις τών Σπαρτιατών, στο ίδιο ακριβώς πνεύμα με τη ζηλόφθονη κακία που ενέπνεε τις σχετικές συζητήσεις τών Αθηναίων (αλλά και τις κρυφές ίσως συζητήσεις τών δυσαρεστημένων Σπαρτιατών)· η διήγηση του Ηρόδοτου αγγίζει πάντως την ουσία τού πνεύματος της εποχής. Ο βασιλεύς Δημάρατος της Σπάρτης ζήτησε από τη μητέρα του, αφού προσέφερε ένα βόδι ως επίσημη θυσία στον βωμό τού Δία «προστάτη τού αγροκτήματος», να του μιλήσει για την καταγωγή του, και εκείνη τού αποκάλυψε ότι, αν δεν ήταν γιός τού Αρίστωνα, ήταν πάντως γιός τού ήρωα Αστρόβακου, του οποίου το μνήμα βρισκόταν στην αυλή τού βασιλικού ανακτόρου, διότι αυτός που την είχε επισκεφθεί την επίμαχη νύχτα είχε στεφανωμένη την κεφαλή του, και τα στεφάνια αυτά προέρχονταν από τον τάφο τού συγκεκριμένου ήρωα.

      Οι ήρωες δεν εμφανίζονται όμως απλώς ως μνησίκακοι, αλλά και ως «πλήκται», περισσότερο κατά τη διάρκεια της νύχτας παρά την ημέρα, και το γεγονός ότι παρουσιάζονται να πίνουν από τεράστιες κούπες απέβλεπε στο να αιτιολογήσει μάλλον τη μέθη τους, παρά τη μεγαλοσύνη τους. Συμπέρασμα: εκείνος που είχε υπάρξει θύμα κακοποίησης προτιμούσε να κατηγορήσει ίσως έναν ήρωα, παρά έναν φίλο.

     Η εμπάθεια και η δεισιδαιμονία που φώλιαζαν στις καρδιές τών Ελλήνων ξεσπούσαν στη διάρκεια των μεγάλων αθλητικών αγώνων, τόσο μεταξύ των διαγωνιζομένων όσο και μεταξύ τών θεατών. Στον ιππόδρομο της Ολυμπίας υπήρχε ένα είδος κυκλικού βωμού, αποκαλούμενου ο Τρόμος τών αλόγων (Ταράξιππος), κατοικία ενός μοχθηρού πνεύματος, το οποίο προσπαθούσαν να εξευμενίσουν με θυσίες πριν τις αρματοδρομίες. Πολλοί πίστευαν ότι σ’ αυτόν τον βωμό είχε ταφεί κάποιος ήρωας, ίσως ο Αλκάθοος, ο οποίος είχε ηττηθεί άλλοτε, όπως και όλοι σχεδόν οι μνηστήρες τής Ιπποδάμειας, στις ιπποδρομίες, και φθονούσε τώρα τούς αγωνιζομένους, ήταν, με άλλα λόγια, ένας κακόβουλος δαίμων.

(συνεχίζεται)

ΑΠΟ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΩΝ ΔΑΙΜΟΝΩΝ ΜΑΣ ΑΠΑΛΛΑΞΕ Ο ΚΥΡΙΟΣ