ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (101)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Παρασκευή, 26 Νοεμβρίου 2021

                                         Jacob Burckhard

                                            ΤΟΜΟΣ 2^ος

                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙΙΙ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ – 2

     Η αρχαία ποίηση είχε όμως ήδη περιγράψει την ύπαρξη μεταστοιχειωμένων ηρώων. Ο Ησίοδος αναφέρεται στα  Έργα και Ημέρες σ’ αυτούς τούς ήρωες, και στη διαμονή τους στις Νήσους τών Μακάρων:

«Σε άλλους, τέλος, ο Ζευς, ο γιός τού Κρόνου και πατέρας των θεών,

Πρόσφερε μιαν ύπαρξη και μια κατοικία μακριά από τούς ανθρώπους,

Εγκαθιστώντας τους στα πέρατα της γης.

Κατοικούν, με την καρδιά απαλλαγμένη από φροντίδες, στις Νήσους τών Μακάρων, δίπλα στους βαθείς στροβίλους τού Ωκεανού,

Καλότυχοι Ήρωες, στους οποίους η εύφορη γη προσφέρει τρείς φορές τον χρόνο,

Μια πλούσια και γλυκιά συγκομιδή».

     Αυτή ακριβώς η «εν ετέρα μορφή» ύπαρξη περιγράφεται στο υπέροχο και μυστηριώδες απόσπασμα ενός πινδαρικού θρήνου: « Σ’ εμάς εδώ πάνω είναι νύχτα, αλλά γι’ αυτούς στον Άδη λάμπει ο ήλιος· στην πόλη τους μπροστά απλώνεται μια ροζ-πορφυρή πεδιάδα· η ιερή βοσβελία προσφέρει τη σκιά της και οι χρυσοί καρποί της βαραίνουν  στα κλαδιά της. Εκείνοι όμως χαίρονται με τα άλογα και τους αγώνες, κι άλλοι με τα ζάρια και τις κιθάρες, και κάθε είδος ευτυχίας βρίσκει εδώ την πληρότητά της. Η προσφιλής εξοχή είναι γεμάτη αρώματα, που συνταιριάζουν την ευωδία τους με τη λαμπερή φλόγα στους βωμούς τών θεών».

      Όταν ο Πόντος γέμισε πια από Έλληνες εποίκους, μερικοί από τούς ευδαίμονες ήρωες απέκτησαν μια πιο συγκεκριμένη, μόνιμη κατοικία: την αποκαλούμενη Λευκή Νήσο, σε άγνωστη τοποθεσία, κοντά στις εκβολές τού Δούναβη, μιαν έκταση είκοσι σταδίων, με πυκνά δάση, γεμάτα ήμερα και άγρια ζώα, ένα ιερό και ένα άγαλμα του Αχιλλέα· ο οποίος εξακολουθούσε ωστόσο να ζει με τη σύζυγό του Ελένη, περιτριγυρισμένος από τούς δύο Αίαντες, τον Πάτροκλο και τον Αντίλοχο. 

     Δημιούργημα κατά βάση τού θρύλου τής Τροίας, η εικόνα τού ήρωα είναι πιθανόν να προεκτάθηκε, όπως τη συνέλαβε η ελληνική συνείδηση, στο παρελθόν, φθάνοντας μέχρι και στις πρωτόγονες γενιές. Μυθικά πρόσωπα, διαφορετικού επιπέδου και προέλευσης, κατατάχθηκαν, απ’ τη στιγμή που εμφανίστηκαν στο έπος, ανάμεσα στους ήρωες: πρόσωπα που ανήκαν στους αρχαίους θρύλους τών Θηβών, του Άργους, της Κρήτης, της φυλής τών Μινύων τής Καλυδώνας, καθώς και οι ήρωες φυλών όπως ο Ιόνιος Θησέας· αλλά και θεϊκές τελικά υπάρξεις, στις οποίες η παράδοση είχε αποδώσει μιαν εντελώς επική βιωτή, όπως οι αρχαίοι ηλιακοί θεοί Ηρακλής και Περσέας, οι Διόσκουροι και η επιφανής αδελφή τους Ελένη, της οποίας η φυσιογνωμία αποκτά συχνά τα χαρακτηριστικά τής κυνηγού Αρτέμιδος, της Σεμέλης και της Αφροδίτης, καθιστάμενη μια καθεαυτή τελικά θεά. Υπήρχαν ακόμη μνημεία πολλών επικών ηρώων, που τα κατορθώματά τους τα γνώριζε, χάρη στο έπος, ολόκληρη η Ελλάδα, ενώ και ανώνυμα μέχρι τότε μνημεία μιας αρχαιότερη εποχής αποδίδονταν σ’ αυτούς τούς ήρωες.

     Οι περισσότερες πόλεις διατηρούσαν ωστόσο, εκτός από αυτά τα γνωστά σε όλο το έθνος μυθικά πρόσωπα, και την ανάμνηση τοπικών ηρώων, από το σκοτεινό, ιστορικό και πρωτόγονο παρελθόν τους, το γεμάτο βιαιότητες και απειλές. Απ’ τους οποίους το μόνο που απέμενε ήταν πια το όνομά τους, καθώς οι τοπικοί μύθοι που διέδιδαν τη δόξα τους είχαν πλέον χαθεί, και η φήμη τους παρέμενε άγνωστη στην υπόλοιπη Ελλάδα, διότι οι αοιδοί και οι Αθηναίοι αργότερα τραγικοί ποιητές δεν τους ανέφεραν. Γι’ αυτό και υπήρχαν σε όλες τις πόλεις  «ηρώα», μέσα σ’ έναν ιερό συχνά περίβολο, προς τιμήν τοπικών ηρώων, εντελώς αγνώστων εκτός τής περιοχής τους, για τους οποίους και οι ίδιοι οι κάτοικοι ελάχιστα γνώριζαν, αλλά τούς επικαλούνταν πάντοτε πριν από τη μάχη. Οι Πλαταιείς είχαν, για παράδειγμα, επτά «αρχηγούς», στους οποίους και έκαναν έκκληση πριν από κάθε πόλεμο. Η λατρεία που απέδιδαν σ’ αυτά τα μνημεία ήταν εμβληματική, και όταν συνοδεύονταν από επίσημες τελετές και αγώνες, η άμιλλα μεταξύ τών πόλεων, που αποτέλεσε κίνητρο για μεγαλειώδη επιτεύγματα στην Ελλάδα, της προσέδιδε ιδιαίτερη λαμπρότητα.

      Από τη στιγμή που η ελληνική παράδοση καθιέρωσε τον τύπο τού λατρευομένου ήρωα, κατέστη αντιληπτό, ότι η τιμή αυτή δεν ανήκε σε ένα πολύ περιορισμένο μόνον είδος ανθρώπων, αλλά αποτελούσε έναν τίτλο, που μπορούσε να κατακτηθεί. Μόνο δε το αίμα που έτρεχε στις φλέβες τής ελληνικής αριστοκρατίας θα μπορούσε να αποτελέσει τη βασική γι’ αυτό προϋπόθεση: αν θεωρούνταν μόνον οι αρχαίοι ήρωες μέχρι τότε απόγονοι των θεών, υπήρχε ένας μεγάλος τώρα αριθμός ανθρώπων, που διεκδικούσαν τη δόξα αυτής, της έστω και πολύ μακρινής καταγωγής. Η ίδρυση, από τον 8^ον αιώνα, αποικιών ευνόησε σημαντικά την ανάδειξη των ηρώων, καθώς εκείνοι που μετέφεραν μαζί τους οι νέοι άποικοι, εξακολουθούσαν να απολαμβάνουν τις ίδιες, όπως στις πόλεις τής καταγωγής τους, τιμές, ένα δικαίωμα που καθιερώθηκε σταδιακά, και επιβίωσε μέχρι τούς ύστερους χρόνους. Δεν έλειπε πράγματι ποτέ, από τον χώρο τής Αγοράς μιας ελληνικής πόλης τού Πόντου, ή στις όχθες τού Νείλου, στη Σικελία, ή κατά μήκος τής βόρειας ακτής τής δυτικής Μεσογείου, το ηρώο τού ιδρυτή της. Ο τίτλος τού ήρωα μπορεί βέβαια να αποτελούσε ακόμα και το αποτέλεσμα μιας καπηλείας, σε ορισμένες περιπτώσεις· ο Ιέρων π.χ. των Συρακουσών ίδρυσε εκ βάθρων μια νέα Κατάνη στη θέση τής παλαιάς, προκειμένου να αποκτήσει ο ίδιος τις τιμές ενός ήρωα. Οι δε βασιλείς τηής Σπάρτης, που είχαν πολύ περιορισμένες εξουσίες εν ζωή,  λατρεύονταν μετά τον θάνατό τους ως θεοί, κι αυτό όχι επειδή ανήκαν σε κάποια περιφανή γενιά, όπως οι Ηρακλείδες, κάτι που θα προϋπέθετε ανάλογες άλλωστε τιμές και για τους γονείς τους. Αλλά και οι γόνοι βασιλικών οικογενειών τιμήθηκαν σε κάποια νησιά ως ήρωες (σύμφωνα με τις επιτάφιες επιγραφές). Κάποιος χρησμός απαιτούσε μερικές φορές να αποδωθούν, με αφορμή κάποιες επικείμενες συμφορές, τιμές σε έναν συγκεκριμένο ήρωα, ο οποίος υποτίθεται πως είχε ζήσει στην απειλούμενη πόλη, αλλά η φήμη του είχε με τα χρόνια ξεχαστεί, προκαλώντας την οργή του. Αποδίδονται πράγματι αρκετοί παρόμοιοι χρησμοί στο Μαντείο τών Δελφών. Ο τίτλος τού ήρωα ήταν μάλιστα δυνατόν να αποδωθεί επί τόπου, στο πεδίο τής μάχης σε περίοδο πολέμου, όταν ένας νεκρός πολεμιστής είχε ιδιαιτέρως, ακόμη και από το εχθρικό στρατόπεδο, διακριθεί. Ο Κροτωνιάτης Φίλιππος, που κατέστη Ολυμπιονίκης, και υπήρξε ο ομορφότερο νέος τής εποχής του, ακολούθησε τον Δωριέα στην εκστρατεία του κατά τής Σικελίας, όπου και σκοτώθηκε στη μάχη εναντίων τών Φοινίκων και των κατοίκων τής Σεγέστας, οι οποίοι όμως ανήγειραν ηρώο, εξ αιτίας τού κάλλους του, προς τιμήν του, όπου και τελούσαν εξιλεωτικές κατόπιν θυσίες. Ο Αχεμενίδης Αρταχαίης, ένας γίγαντας με στεντόρεια φωνή, ασθένησε και πέθανε κατά την άφιξη του Ξέρξη στην Άκανθο· ο περσικός στρατός τού ανήγειρε τότε έναν τύμβο, ένας όμως χρησμός απαίτησε να του αναγνωριστεί ο τίτλος και η  λατρεία τού ήρωα.

      Τιμές ήρωα άρχισαν να αναγνωρίζονται με την πάροδο των χρόνων – αν και είναι δύσκολο να προσδιοριστή το πότε και το πού ακριβώς ξεκίνησε αυτή η πρακτική – ακόμα και σε κάποιο σύγχρονο πολιτικό πρόσωπο, με λαϊκή ψήφο, σύμφωνα με το πνεύμα τής κάθε εποχής και για όση διάρκεια παρέμενε στη εξουσία κάποιο συγκεκριμένο πολιτικό κόμμα. Οι Συρακούσιοι αφιέρωσαν στον νομοθέτη τους Διοκλή ένα ιερό με δαπάνες τού Κράτους περί τα τέλη του 5^ου αιώνα, το οποίο κατεδάφισε όμως λίγο αργότερα ο Διονύσιος ο Πρεσβύτερος, για να χτίσει τα τείχη τής πόλης, αδιαφορώντας πλήρως για το ενδεχόμενο εκδίκησης ενός τόσο νεοφανούς ήρωα. Ενώ αποδόθηκαν επίσης τιμές ήρωα σε στρατηγούς που σκοτώθηκαν σε νικηφόρες μάχες ή έστω σ’ έναν πόλεμο. Ο Βρασίδας, που μεταφέρθηκε ημιθανής στην Αμφίπολη, ετάφη αρχικά από τούς Σπαρτιάτες συστρατιώτες του, για να αναγείρουν όμως στη συνέχεια οι συμπολίτες του ένα πέτρινο, προστατευτικό τείχος γύρω από το μνήμα του, καθιερώνοντας επίσημους εορτασμούς με αθλητικούς αγώνες και ετήσιες θυσίες προς τιμήν του, ισοπεδώνοντας μάλιστα το αναμνηστικό μνημείο τού Αθηναίου Άγνωνα, επίσημου ήρωα και ιδρυτή τής πόλης, εξαφανίζοντας έτσι οποιοδήποτε αναμνηστικό στοιχείο θα αποδείκνυε το ποιος υπήρξε ο πρώτος δημιουργός τής αποικίας τους· μόνον ο Βρασίδας θα ήταν από ’δώ και πέρα ο ήρωας της πόλης. Οι Αθηναίοι πάλι κήδεψαν κατά τον Λαμιακό πόλεμο (322 π. Χ.) τον στρατηγό τους Λεωσθένη, που πληγώθηκε θανάσιμα από πέτρα, «με τιμές ήρωα, εξ αιτίας τής πολεμικής του ανδρείας». Ο Τιμολέων ωστόσο, στην κηδεία τού οποίου παρευρέθηκαν πλήθη από όλη τη Σικελία, τιμήθηκε μεν με  μουσικούς και αθλητικούς αγώνες, καθώς και με ένα μεγαλοπρεπές μνήμα, χωρίς να του αναγνωριστεί ποτέ, περιέργως, το καθεστώς ενός ήρωα, όπως προκύπτει από το σχετικό, επίσημο διάταγμα που διέσωσε ο Πλούταρχος. Ενώ ο γηραιός Αιθίδας, ένας στρατηγός που διακρίθηκε στους πολέμους εναντίον τών Μακεδόνων, λατρεύτηκε αντιθέτως ως πραγματικός ήρωας ενάμιση αιώνα αργότερα. Και επειδή παρατηρείται  συνήθως μια πλειοδοσία, μακροπρόθεσμα, σ’ αυτά τα θέματα, διότι η συνήθεια προκαλεί και την ανία, δεν πρέπει να εκπλαγούμε από το γεγονός ότι οι αξιέπαινοι ηγέτες τής Αχαϊκής Συμμαχίας Άρατος και Φιλοποίμην, θεωρήθηκαν ισόθεοι μετά τον θάνατό τους, σε μιαν εποχή που ορισμένοι από τούς εν ζωή Διαδόχους αποκαλούνταν ήδη θεοί. Το γεγονός ότι υποτιμήθηκε αργότερα ο απλός τίτλος τού ήρωα, μπορεί να οφείλεται και στο ότι η πολιτεία τον απένεμε σε νεκρούς, αφού είχε εξαντλήσει προηγουμένως κάθε άλλου είδους τιμές, όπως στεφάνια, προεδρίες, αγάλματα κ. ο. κ., και ήθελε να εκφράσει μιαν ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη για τις υπηρεσίες κάποιου μέλους της προς το Κράτος. Όταν πέθανε στην Ταρσό ο Στωικός Αθηνόδωρος, που υπήρξε φοροεισπράκτορας του Αυγούστου, εξασφαλίζοντας ειδικές ωστόσο φοροελαφρύνσεις για τους κατοίκους τής πόλης, ο λαός τού αφιέρωσε μιαν ετήσια λατρευτική εορτή ως ήρωα.

     Και ολόκληρα όμως στρατεύματα πολεμιστών που θυσιάστηκαν, μπορούσαν να γίνουν αντικείμενο ηρωικής λατρείας στους αρχαίους χρόνους. Οι Φιγαλείς δεν παρέλειψαν ποτέ να προσφέρουν κάθε χρόνο θυσίες στο κοινό μνήμα τών Ορεσθασίων, που είχαν θυσιαστή για χάρη τους. Ενώ μια δολοφονική σφαγή πολεμιστών Φωκαέων στην ιταλική πόλη Άγυλλα προκάλεσε, μετά από πολλές συμφορές, έναν χρησμό τής Πυθίας, που ζητούσε να τιμηθούν ως ήρωες. Οι δε κάτοικοι των Πλαταιών συνέχισαν να προσφέρουν, ακόμη και την εποχή τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ετήσιες θυσίες προς τιμήν τών νεκρών τής φημισμένης μάχης τού 479, αλλά και οι Μαραθώνιοι τιμούσαν ως ήρωες (πέρα από τούς μυθικούς ήρωες της Μάχης τού Μαραθώνα) όλους τούς νεκρούς πολεμιστές που είχαν ταφεί στον τόπο τους. Σε όλα μάλιστα τα ταφικά μνημεία που ανεγέρθηκαν αργότερα, οι τιμές για τους νεκρούς τών πολέμων ξεπέρασαν κάθε όριο. Ο Περικλής ονόμασε αθάνατους, όπως οι θεοί, εκείνους που θυσιάστηκαν στην εκστρατεία κατά τής Σάμου, και ο Δημοσθένης, ή αυτός που συνέταξε τον Επιτάφιο λόγο του, αναφωνεί: « Πώς δεν θα θεωρούσαμε μακάριους όλους αυτούς που δικαίως συγκατοικούν με τους θεούς τού Άδη, και συγκαταλέγονται ανάμεσα στους αρχαίους ήρωες των Νήσων τών Μακάρων; ».

(συνεχίζεται)

Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΑΝΔΡΕΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΠΡΟΗΓΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΕ ΤΗΝ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΑΝΔΡΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ ΣΤΟΝ ΑΟΡΑΤΟ ΠΟΛΕΜΟ. ΜΙΑ ΛΑΤΡΕΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΕΠΙΒΛΗΘΗΚΕ ΟΤΑΝ Η ΥΠΟΛΟΙΠΗ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΣ ΛΑΤΡΕΥΕ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΟΥΣΕ ΤΗΝ ΘΕΙΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ, ΟΠΩΣ ΣΗΜΕΡΑ.

ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑΜΕ ΝΑ ΠΟΥΜΕ ΟΤΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΗΡΩΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΞΕΚΙΝΗΣΕ ΤΗΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙ Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ. ΡΩΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΗΡΩΑ: ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΛΑΒΕΙΣ; ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΜΑΣ ΔΙΔΑΞΕΙΣ ΝΑ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΟΥΜΕ; ΚΑΙ ΟΠΩΣ ΟΙ ΑΡΓΟΝΑΥΤΕΣ  ΑΠΕΚΤΗΣΑΝ ΤΟ ΧΡΥΣΟΜΑΛΛΟ ΔΕΡΑΣ ΑΠΟΣΠΩΝΤΑΣ ΤΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΑΓΕΙΑ, Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΕ ΤΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΛΟΥ ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΝΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΑΓΑΘΟ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΠΑΡΑΔΙΔΟΝΤΑΣ ΤΟ ΣΕ ΟΛΟΥΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΚΑΛΛΟΣ, ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ.