ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (100)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Δευτέρα, 15 Νοεμβρίου 2021

                                         Jacob Burckhard

                                        ΤΟΜΟΣ 2^ος

           ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

 ΙΙΙ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ

     Σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια, στις πόλεις και στους αγρούς, υπήρχαν, εκτός από τούς ναούς, και διάσπαρτα μνημεία ηρώων, στα οποία προσφερόταν τακτική, ετήσια λατρεία, συνδεδεμένη κάποτε με τον φόβο, και άλλοτε με φανταστικές δεισιδαιμονίες, που απαιτούσαν ειδικές, συχνά, τελετές εξιλέωσης. Μπορεί να επρόκειτο για απλά μνήματα συνήθους μορφής, αλλά και για πραγματικά μνημεία, με έγχρωμο διάκοσμο, μέσα σε άλση, δενδροστοιχίες ή τεμένη. Ήταν μνημεία που εγείρονταν στον περίβολο, συχνότατα, των ναών ή και στην αγορά, αλλά και στο κέντρο ακόμα κάποιου δημόσιου οικοδομήματος, του πρυτανείου, ή του βουλευτηρίου. Ενώ υπήρχαν και άλλα, μέσα σε αγρούς, πολύ μακριά κάποιες φορές από τις πόλεις, και σε μοναχικές ακόμα και δασώδεις κοιλάδες. Τα σπάνια ερείπια που διασώζονται, όπως το μνημείο τού Άρπαγου στην Ξάνθο (στο Βρετανικό σήμερα Μουσείο) και το ιερό τής Μύλασας στην Καρία, αποτελούν απλά δείγματα του είδους. Η θυμέλη τής θεατρικής ορχήστρας είχε, σε πολλές τραγωδίες, τη μορφή ενός ηρωικού μνήματος, κατασκευασμένου με απαράμιλλη ασφαλώς τέχνη. Δικαιώματα ασύλου και χρησμοί συνδέονταν, επίσης συχνά, με αυτά τα μνήματα, ένα πολύ μεγάλο μέρος τών οποίων παρέμεναν ωστόσο αθέατα· τα οστά τού Κέκροπα και του Ερεχθέα φυλάσσονταν π.χ. σε μια κρύπτη, κάτω από το Ερεχθείο, ενώ ο τόπος τής ταφής παρέμενε, σε πολλές άλλες περιπτώσεις, κρυφός.

     Η γλυπτική τέχνη αναπαριστούσε τούς ήρωες αυτούς είτε ατομικά, είτε ομαδικά σε μεγάλου μεγέθους αναθήματα, από τα οποία ο Παυσανίας συνήθιζε να απαριθμεί ορισμένες μορφές, απαριθμώντας  και πολυάριθμα άλλα γλυπτά, στα οποία συμμετείχαν και ήρωες. Ενώ στη ζωγραφική, οι ήρωες διακρίνονταν από τούς στεφάνους τους.

     Θα εξετάσουμε αργότερα, ποιες ιδιαίτερες μορφές απέκτησε η έννοια του ήρωα, και πώς διαμορφώθηκε μια και μόνη, συγκεκριμένη μορφή τελετών προς τιμήν κάποιων ιδιαιτέρων, αρχαιότατων, και αποκλειστικά ποιητικών μορφών, καθώς και ανδρών που θεωρήθηκαν ιδιαιτέρως αξιομνημόνευτοι στα τελευταία χρόνια του θνήσκοντος ελληνισμού.  Καθιερώθηκε μάλιστα μια εντελώς ιδιαίτερη, διαφορετική από τη συνήθη λατρεία (που είχε ως κύριο χαρακτηριστικό της τις θυσίες), τελετουργία προς τιμήν τους. Μια τελετουργία, με τα χαρακτηριστικά τής συνήθους, βέβαια, πένθιμης λατρείας, σε μια πολύ επισημότερη ωστόσο εκδοχή. Οι όροι τής λατρείας ήταν οι ίδιοι, όπως και για τους θεούς, είχαν ένα διαφορετικό όμως περιεχόμενο: το ιερό λεγόταν ηρώο ή σηκός, στη θέση τού βωμού υπήρχαν μικρές, κοίλες εστίες, και αντί να προσφέρεται θυσία, χρησιμοποιείτο ο ειδικός όρος εναγίζειν (τιμώ, ευλαβούμαι). Η τελετή γινόταν συνήθως το δειλινό, αλλά και τη νύχτα. Έσκαβαν έναν λάκκο στη δυτική πλευρά τού τάφου και πρόφεραν ευχές προς τη Δύση· οι προσφορές που έχυναν μέσα στον λάκκο αποτελούνταν από κρασί, γάλα, αρωματικές αλοιφές και αίμα ζώων,  επειδή πιθανότατα πίστευαν, ότι οι νεκροί που πίνουν αυτό το αίμα επανέρχονται στη ζωή, όπως οι σκιές στην 11^η Ραψωδία τής Οδύσσειας· οι δε φλόγες τής θυσίας, που αναφέρει ο Παυσανίας, δεν προέρχονταν από σφάγια, αλλά μόνο, πιθανότατα, από το θυμίαμα. Ένας ήρωας, του οποίου το όνομα αμφισβητείται, απολάμβανε καθημερινή λατρεία, υπό τον τίτλο τού Αρχηγέτη, στην Τρωνίδα τής Φωκίδας· οι δε Φωκιδείς έχυναν καθημερινά αίμα στο μνήμα του μέσα από μιαν οπή. Στο μνημείο τών Αρπύων τής Ξάνθου υπάρχει μάλιστα ένα άνοιγμα μέχρι και σήμερα, προορισμένο γι αυτήν ακριβώς τη χρήση· στο δε μνήμα τού Υακίνθου στις Αμύκλες, υπήρχε στην αριστερή πλευρά τής βάση τού γιγαντιαίου αγάλματος του Απόλλωνα, που είχε μορφή βωμού, μια χάλκινη πύλη. Μια ακόμη συνηθισμένη απόδoση τιμής στους ήρωες ήταν ο στολισμός τών μνημάτων με στέφανα και μπούκλες από την κόμη τους· για τους σημαντικότερους όμως ήρωες τελούνταν μεγάλες πομπές και μεγαλοπρεπείς πολεμικές και μουσικές εκδηλώσεις, όπως συνέβαινε παλαιότερα  προς τιμήν  όλων τών φημισμένων νεκρών, από τον ομηρικό Πάτροκλο ως τον Αμφιδάμαντα της Χαλκίδας. Παρόμοιες τιμές αποτελούσαν και οι «λαμπρές θυσίες» τών Αιτωλών προς τους απογόνους τού Οινέα, δηλαδή τον Διομήδη και τον Τυδέα, όπως αναφέρει ο Πίνδαρος· και ο ίδιος όμως ο ποιητής είχε συναναστραφεί με ήρωες: στην οικία του, στις Θήβες, συντηρούσε έναν «γείτονα και φύλακα της περιουσίας του» στο πρόσωπο του ήρωα Αλκμέονα, ο οποίος εμφανίστηκε την παραμονή μιας μετάβασής του στους Δελφούς στον ύπνο του, λέγοντάς του τα εξής προφητικά λόγια: «σείω έμπροσθέν του ανθοστεφάνους, και τον ραντίζω με τους στίχους μου».

     Εκείνη που μας αποκαλύπτει ωστόσο, κατά κύριον λόγο, τον ιδιαίτερα σοβαρό χαρακτήρα τής νεκρικής λατρείας τών ηρώων είναι η τραγωδία. Η οποία και συνιστά, από την αρχή ήδη τών Χοηφόρων τού Αισχύλου, όπου ο Αγαμέμνων αναπαρίσταται να ενθαρρύνει και να προστατεύει, ζωντανός μέσα στο μνήμα του, τους δικούς του, μιαν ενεργητική δύναμη, χωρίς την οποία η εκδίκηση θα έχανε το νόημά της, ενώ ο χορός τον εκλιπαρεί να ανέλθει στο φως, και ο Ορέστης ζητά από τη γη να του επιτρέψει να αναδυθεί. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει στην πραγματικότητα και στους Πέρσες με τον Δαρείο, όπου ο Αισχύλος θα αποτολμήσει, με τον Βασιλιά εδώ τών Περσών, κάτι που πολύ δύσκολα θα αποτολμούσε επί σκηνής με έναν Έλληνα ήρωα: την πλήρη και μεγαλοπρεπή δηλ. αναπαράσταση μιας νεκρομαντείας.

      Ένα πλοίο γεμάτο προσφορές, τυλιγμένο στις φλόγες, απέπλεε κάθε χρόνο ακυβέρνητο στη θάλασσα, προς τιμήν τού Αίαντα, του γυιού τού Οϊλέα. Ο βράχος, όπου είχε καταφύγει κάποτε ο ήρωας για να σωθεί, συντρίφτηκε από τον κεραυνό τού οργισμένου Ποσειδώνα, και καταποντίστηκε παρασύροντας τον ήρωα μαζί του στον βυθό· και νά που ένα ολόκληρο σκάφος-προσφορά ταξίδευε τώρα προς αναζήτησή του.

     Η προέλευση όλων αυτών τών παραδόσεων θα μπορούσε να αναζητηθεί στους πανάρχαιους χρόνους, κατά τούς οποίους οι οικογενειακοί νεκροί τιμόνταν ως θείες υπάρξεις, δίπλα στη φωτιά τής εστίας. Ό,τι επέζησε δε μέχρι και τους ύστερους ιστορικούς χρόνους, εξακολουθούσε να αποτελεί μέρος ενός είδους νεκρικής λατρείας, συνδεδεμένης πάντοτε με μιαν ιδιαίτερη αντίληψη περί ψυχής. Συνυπήρχε στην αρχαία ελληνική θρησκεία, που δεν υπόκειτο σε κανενός είδους δογματική διδασκαλία, μια αρχαιότερη αντίληψη, μαζί με το ομηρικό βασίλειο των σκιών και των φανταστικών μορφών που τις συνόδευαν, σύμφωνα με την οποία ο θαμμένος νεκρός συνέχιζε να ζει, με ένα μέρος από το πνεύμα του – ανεξαρτήτως αν το σώμα του είχε ταφεί ή αποτεφρωθεί – μέσα στον τάφο. Μπορούσε δηλ. να ακούσει τα λόγια που του απηύθυναν ή του ψιθύριζαν, και ήταν σε θέση να δοκιμάσει, ή τουλάχιστον να επιθυμήσει, τα ποτά που έχυναν στον τάφο, καθώς και τα τρόφιμα που τοποθετούσαν και έθαβαν εκεί κοντά του. Η δε ψυχή μπορούσε να πλησιάσει, ακόμα κι αν βρισκόταν μακριά, για να γευτεί αυτές τις προσφορές. Ας αφήσουμε ωστόσο προς το παρόν στην άκρη τις διαφορετικές εκδοχές αυτής τής αντίληψης, σύμφωνα με τις οποίες οι ψυχές διέμεναν κοντά στα μνήματα, τα επισκέπτονταν, ή φτερούγιζαν εκεί κοντά συνοδεύοντας την Εκάτη.

     Η λέξη «ήρωας» διαθέτει, εκτός από το γνωστό και χαρακτηριστικό της νόημα στην καθημερινή ζωή τής αρχαίας Ελλάδας, ένα ακόμη, ταπεινότερο νόημα, που εκφράζει τον σεβασμό σε κάθε διακεκριμένο νεκρό, όπως ακριβώς λέμε σήμερα: «ο εκλιπών», κι αυτό μπορεί να υπήρξε και το αρχικό νόημα της λέξης. Ο αρχαίος επιφανής νεκρός υπερείχε, ακόμη κι αν γνώριζαν ελάχιστα γι’ αυτόν, ή αν η φυλή του, η οποία τού απέδιδε άλλοτε νεκρικές τιμές, είχε πια εκλείψει, απέναντι στους κοινούς νεκρούς κατά τη μεγαλοπρέπεια του μνήματός του, και είναι γνωστό πως ο αρχαίος ελληνικός λαός άφησε πίσω του έναν σημαντικό αριθμό παρόμοιων, εντυπωσιακών τάφων, κυρίως τύμβους, περιφραγμένους με πέτρινους τοίχους. Αποτελούσε δε πεποίθηση του λαού, ότι αυτά τα ταφικά μνημεία ανήκαν σε επιφανείς νεκρούς.

      Η απάντηση στο ερώτημα, σχετικά με την προέλευση και την επικράτηση του χαρακτηριστικού και ποιητικού νοήματος της έννοιας του ήρωα, πρέπει αναμφίβολα να αναζητηθεί στον σημαντικό ρόλο που έπαιξε ο πνευματικός ορίζοντας, στον οποίον και εισήγαγε η επική ποίηση τον ελληνικό λαό. Η γνωριμία με μια φυλή, που είχε  τραγικά, ενδεχομένως, υποκύψει στη μοίρα της, είχε όμως ζήσει με ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια, γινόταν με πολύ διαφορετικό τρόπο «από ό,τι για τους τωρινούς θνητούς». Ο Ησίοδος κατόρθωσε μάλιστα να αποκαταστήσει, στα Έργα και Ημέρες του, μιαν ακολουθία από πρωτόγονες φυλές, τοποθετώντας στην τέταρτη ακριβώς φυλή τούς ήρωες της εποποιίας· μετά τον θάνατο αυτών τών ηρώων στις Θήβες και στο Ίλιον ξεκινά η πέμπτη, η επονομαζόμενη και φυλή τού σιδήρου, στην εποχή τής οποίας είμαστε όλοι τώρα υποχρεωμένοι να ζήσουμε, όπως μονολογεί, θρηνώντας με απαράμιλλη τέχνη, ο ποιητής. Κάποιοι άλλοι προεκτείνουν την εποχή τών ηρώων μέχρι και τη δωρική εισβολή,  οι τελευταίοι ωστόσο «διάσημοι» ήρωες ήταν εκείνοι που είχαν ένα δυστυχές τέλος, μετά την πτώση τής Τροίας, είτε στον δρόμο τής επιστροφής, ή και στην ίδια την πατρίδα τους, είτε απέκτησαν ένα βασίλειο σε κάποια μακρινή γη, όπως ο Διομήδης και ο Αινείας.

     Μερικοί ήρωες του Τρωικού Πολέμου είχαν ακόμη τούς τύμβους τους μπροστά στο Ίλιον και απολάμβαναν τιμές καθ’ όλη την αρχαιότητα. Οι νέοι κάτοικοι της πόλης θυσίαζαν ακόμη, την εποχή τού Στράβωνα, μπροστά στους τάφους τών ηρώων, που είχαν καταστρέψει κάποτε ολοσχερώς την αρχαία πόλη. Το πιο φημισμένο όμως μνήμα υπήρξε αυτό τού Πρωτεσίλαου, του πρώτου Έλληνα που πήδηξε από το πλοίο φτάνοντας στις ακτές τής Τροίας, και του πρώτου που σκοτώθηκε εκεί. Τον έθαψαν στον Ελεούντα τής Ταυρικής Χερσονήσου, και είναι ο πρώτος ίσως ήρωας, στο μνημείο τού οποίου αναπτύχθηκε μια ιδιαίτερη λατρεία, η οποία και συνεπήρε κατόπιν, με τη γέννηση του έπους, τους λαούς. Υπήρχε εξ άλλου ένας θρύλος, που τον συνέδεε  περισσότερο, κατά κάποιον τρόπο, με τον κόσμο τών ζωντανών από ό,τι τούς υπόλοιπους ήρωες: λεγόταν ότι επανήλθε, μετά τον θάνατό του,  για λίγες ώρες στην ζωή· η σύζυγός του Λαοδάμεια ζήτησε αυτή τη χάρη από τούς θεούς, και ο Ερμής τον μετέφερε, με την εντολή τους, πίσω στη γη· όταν όμως ήρθε η στιγμή να επιστρέψει στον Άδη, η Λαοδάμεια τον ακολούθησε κι αυτή στον θάνατο. Το μνήμα του αποτελείτο από ένα πολύπλοκο οικοδόμημα την εποχή τών Μηδικών Πολέμων, που περιελάμβανε κι ένα οχυρωμένο Άδυτο· μπροστά στον τάφο του είχαν τοποθετηθεί πλούσια αναθήματα, χρυσά, αργυρά και μπρούτζινα δοχεία, και ενδύματα, από προσφορές εκείνων που είχαν εκπληρωθεί οι παρακλήσεις τους. Αυτός ο ήρωας χρησμοδοτούσε και θεράπευε, αργότερα, ασθένειες, ενώ και οι φτελιές, που φύτρωναν τριγύρω, φρόντιζαν να κατευθύνουν τα κλαριά τους με τέτοιον τρόπο, ώστε να είναι ορατή η Τροία στην άλλη πλευρά τού Ελλησπόντου. Ένα παράξενο σύγγραμμα της ύστερης αρχαιότητας, τα Ηρωικά τού Φιλόστρατου, παρουσίαζε τον Πρωτεσίλαο και άλλους διάσημους ήρωες, να διάγουν έναν μυστηριώδη βίο φαντασμάτων εδώ και στην γύρω περιοχή, και τις σκιές τους να περιφέρονται μπροστά στο Ίλιον και να εμφανίζονται ακόμη και σε αγρότες και σε βοσκούς.

(συνεχίζεται)

Ο ΗΡΩΑΣ ΚΑΙ ΟΧΙ Ο ΜΑΓΟΣ ΘΕΜΕΛΙΩΣΕ ΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΦΥΣΙΚΟ ΣΤΟΝ ΛΑΟ ΤΗΣ ΑΡΜΟΝΙΑΣ ΟΠΩΣ ΥΠΗΡΞΑΝ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΔΕΝ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑΝ ΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΙΣΤΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΤΟΥ ΜΑΓΟΥ ΚΑΙ ΤΙΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥ. 

ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙ Η ΜΑΓΕΙΑ ΝΑ ΔΙΔΑΞΕΙ ΤΗΝ ΑΡΕΤΗ; Η ΜΑΓΕΙΑ ΣΑΝ ΑΞΙΑ ΘΕΜΕΛΙΩΝΕΙ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΑΛΛΑ Η ΑΡΕΤΗ ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΓΙΑ ΜΑΣ ΑΝΗΚΕΙ ΣΕ ΑΛΛΟΝ ΚΟΣΜΟ.