Οι πανανθρώπινες πηγές του ιδεαλισμού (6)

 Συνέχεια από Παρασκευή 26 Νοεμβρίου 2021

Pawel Florenski

Οι πανανθρώπινες πηγές του ιδεαλισμού 

Τα ονόματα εκφράζουν την φύση των πραγμάτων. Τα ονόματα είναι εν τέλει προσυμφωνημένες σημάνσεις των πραγμάτων. Η γνώση των ονομάτων είναι γνώση των πραγμάτων. Τα πράγματα έχουν τα ονόματα φύσει. Η γνώση των πραγμάτων καθιστά δυνατή την ονοματοδότηση τους. Τα ονόματα δίδονται θέσει και νόμω. Στην αντιπαράθεση «βάσει της φύσης τους» και «βάσει της εξουσίας»-φύσει και νόμω-όπως την βρίσκουμε στον Πλάτωνα (στον «Κρατύλο») στο ερώτημα περί της ουσίας και καταγωγής των ονομάτων, περιέχονται και οι περαιτέρω τοποθετήσεις για το θέμα. Σε αυτά τα δυο άκρα διίστανται τα πνεύματα από την εποχή του Πλάτωνα μέχρι σήμερα. Οι οπαδοί του Ηρακλείτου και οι σοφιστές, ο Πλάτων και σκεπτικοί, οι ρεαλιστές και οι νομιναλιστές της σχολαστικής φιλοσοφίας, τέλος ο ιδεαλισμός και σενσουαλισμός- όλα ηχώ της ίδιας πάντα θεμελιώδους αντιπαράθεσης. Και αν οι νεότεροι στοχαστές, με έντονο το διανοητικό στοιχείο, τείνουν προς τον σενσουαλισμό, οι παλαιότεροι, διαισθητικοί στοχαστές ήταν αναμφίβολα οπαδοί του ιδεαλισμού. Τι εξαιρετική διανοητική αντίθεση!

Όταν ένας διανοούμενος του 20^ου αιώνα θέλει να σημάνει τον φανταστικό χαρακτήρα ενός Είναι, το φαινομενικό (Phantom) του πράγματος, τότε λέει πως αυτό είναι «απλά ένα όνομα». Και πράγματι για την κοινή, την ούτω καλούμενη «επιστημονική» τοποθέτηση, το όνομα είναι κάτι τυχαίο-flatus vocis-«ένας κενός ήχος, τίποτε άλλο». «Το όνομα», λέει ο ποιητής είναι «ήχος και καπνός»(Γκαίτε). Σε αντίθεση με αυτή την τοποθέτηση, η παλιά και μαζί της κάθε άμεση αντίληψη, βλέπει στο όνομα το κομβικό σημείο του Είναι, το νεύρο κρυμμένο στο βαθύτατο εσωτερικό του. Οι παλιοί θεωρούσαν το όνομα ουσία (Substanz, Wesen), σπερματικό λόγο του αντικείμενου, εσωτερική σοφία του. «Το όνομα είναι η αληθής έκφραση αυτού που ανήκει στο ονομαζόμενο πράγμα», λέει ο Παχυμέρης. «Τα ονόματα», λέει, «είναι η δήλωση των πραγμάτων που βρίσκονται στα θεμέλια τους». Γι’αυτό δεν είναι δυνατόν να μεταφρασθεί το όνομα σε μια άλλη γλώσσα. Αν το κάνουμε αυτό, του κλέβουμε την μυστική του δύναμη. Ως φορέας της ουσίας «θεωρείται το όνομα μέρος της ουσίας του ανθρώπου, ο οποίος το φέρει, έτσι μέσω του ονόματος μπορεί η προσωπικότητα του να μεταφερθεί, να τοποθετηθεί ας το πούμε, σε άλλο μέρος»(Tylor). Άνθρωπος χωρίς όνομα δεν είναι άνθρωπος, γιατί του λείπει το πιο ουσιαστικό. «Ένα παιδί χωρίς όνομα είναι ένας μικρός διάβολος», λέει ο λαός. Το όνομα είναι η υλοποίηση, η συγκέντρωση καλότυχων ή απόκρυφων δυνάμεων, η μυστική ρίζα με την οποία ο άνθρωπος ενώνεται με άλλους κόσμους. Το όνομα επομένως είναι το πιο τρωτό μέλος του ανθρώπου. Και όχι μόνο αυτό. Το όνομα είναι η μυστική προσωπικότητα του ανθρώπου, το υπερβατικό του υποκείμενο. Αλλά και έτσι δεν εκφράζεται η πληρότητα της πραγματικότητας του ονόματος. «Επομένως, είναι σχετικά ανεξάρτητο από τον φορέα του, αλλά εξαιρετικά σημαντικό παράλληλο ον, που ταυτόχρονα αντιπροσωπεύει και επηρεάζει τον φορέα του. (Giesebrecht)» Επομένως δεν ανήκει το όνομα στον άνθρωπο, αλλά ο άνθρωπος στο όνομα. Το όνομα είναι ένα ον δίπλα στα άλλα, κάτι ζωντανό, που δίνει ζωή, μεταφέρει ζωή. Πότε ευνοϊκό, πότε εχθρικό προς τον άνθρωπο. Σε πολλές παραδόσεις το όνομα εξισώνεται σχεδόν με τα Feruers ή Fravashis του Mazdaismus, τα Pitris της ινδικής θεοσοφίας, τα Seraphim των Εβραίων, τους ήρωες των Ελλήνων, τα Manus, Genius Juno των Ρωμαίων, τους αγγέλους-λόγους του Φίλωνα, τους δαίμονες του νεοπλατωνισμού, τα Fylgien των Σκανδιναβών, και κάθε είδους προστάτες αγγέλους. «Nomina-numina» δεν είναι απλά δεισιδαιμονία, αλλά ο αληθινός ορισμός αυτού που τα nomina ήταν στην αρχαιότητα, γιατί το όνομα θεωρούνταν ζωντανό ον, ως εξαντικειμένευση της μυστικής ουσίας του κόσμου, ως ένα μοναδικό κύμα ή σταγόνα του ωκεανού της βούλησης του κόσμου. Και όχι μόνο αυτά. Το όνομα έχει ουράνια καταγωγή. Είναι ένα θεϊκό ον. Ενσαρκώνοντας το όνομα, το ζώο τοτέμ γίνεται ζώο-θεός, το άστρο άστρο-θεός, ο άνθρωπος αληθινός άνθρωπος, animal religiosum. Με το φάγωμα του κρέατος της θυσίας του τοτέμ, ο άνθρωπος ενώνεται με την μυστική ουσία του τοτέμ, και παίρνει ένα όνομα με χαρακτήρα τοτέμ (λύκος, αηδόνι, κριάρι, γεράκι...), και γίνεται για τους απογόνους του κάτι σαν τοτέμ. Η λατρεία των ζώων και των φυτών, συνδέεται στενά με την λατρεία της οικογενειακής εστίας , και αυτή με την τιμή προς τους προγόνους. Και περισσότερο ακόμα. Σας θυμίζω την θεωρία των Frazer και Grant Allen, βάσει της οποίας η εξημέρωση των ζώων και των φυτών δεν έχει να κάνει με την χρήση τους, αλλά είναι κάτι θρησκευτικό, που σκοπό έχει την λατρεία και όχι το όφελος. Όλες αυτές τις λατρείες ένα πράγμα τις συνδέει: η λατρεία του ονόματος. Στο όνομα του τοτέμ βρίσκεται η ζωντανή ενότητα όλων των μελών της οικογένειας. Το ίδιο, ή ορθότερα το ένα κοινό όνομα τους, στο οποίο λαμβάνουν μέρος όλα τα μέλη, το οποίο όλοι τους ακολουθούν, το οποίο όλοι τους ενσαρκώνουν, τους κάνει να έχουν την ίδια ουσία(σας παρακαλώ, μην συγχύσετε αυτή την αντίληψη περί ονόματος με την σημερινή, όπου το κοινό όνομα καθιστά τα μέλη απλώς όμοια ως προς την ουσία τους). Από εδώ προκύπτει η ενότητα του οικογενειακού ονόματος: Wolkow, Solowjow, Sokolow, Baranow (λύκοι, αηδόνια, γεράκια, κριάρια). Ένα όνομα, ακόμα και αν δεν είναι όνομα ενός θεού, είναι κάτι θεϊκό. Θεϊκά είναι πάνω απ' όλα ονόματα που ανήκουν σε μεγάλους θεούς, τα θεοφόρα ονόματα, που φέρνουν ευλογία, που μεταμορφώνουν τους φορείς τους, και τους οδηγούν στο δικό τους δρόμο, που καθορίζουν την μοίρα τους, και τους προστατεύουν και φυλάνε. Οι ονοματοφόροι είναι στην ουσία τους θεοφόροι. Φέρουν τον θεό μέσα τους, είναι οι ίδιοι θεϊκοί, είναι θεοί. Όσο πιο προσεκτική η ματιά προς το όνομα (δικό μας ή ξένο), τόσο πιο μεγάλη η συνείδηση του εαυτού. Στην έκσταση της δημιουργίας, ο θεουργός έχει την συνείδηση ότι είναι θεός. Όλος ο κόσμος είναι διαποτισμένος από μαγικές και μυστικές δυνάμεις, και δεν υπάρχει τίποτα που τα δίκτυα του μάγου δεν μπορούν πιάσουν. Οι θεοί κυβερνούν πάνω απ’ όλα, γιατί γνωρίζουν  τα ονόματα όλων των πραγμάτων. Τα δικά τους ονόματα δεν γνωρίζει όμως κανείς. Αν άνθρωπος μάθαινε τα ονόματα των θεών, θα τους είχε κάτω από την εξουσία του.

Στην αναφορά προς τον φορέα του το όνομα έχει διπλή ιδιότητα. Κατά πρώτον αντιπροσωπεύει τον φορέα του, με το να υποδεικνύει ποιος και τι είναι κάποιος. Κατά δεύτερον βρίσκεται ενώπιον του φορέα του, και επιδρά πάνω του, πότε ως σημάδι των μελλόντων, πότε μέσω επικοινωνίας, πότε ως εργαλείο προσφώνησης. Αυτή η επίδραση μπορεί να είναι καλή και κακή, αναλόγως της βούλησης του φορέα του και αυτών που βρίσκονται ενώπιον αυτής της βούλησης.

Με τον τρόπο αυτό βλέπουμε πως το όνομα είναι το alter ego του φορέα του, που πότε είναι για τον φορέα του πνεύμα προστάτης, πότε ον που κυριαρχείται από εχθρικές δυνάμεις και για τον λόγο αυτόν φέρνει καταστροφή. Στο δεδομένο αυτό βασίζεται η διαδεδομένη υγιεινή του ονόματος,  που συνίσταται στο να προστατευθεί το όνομα από ξένους, να κρατηθεί το μυστικό του ονόματος, που επιτυγχάνεται με την βοήθεια ενός εκλεπτυσμένου συστήματος από προστατευτικά μέτρα, όπως ψευδώνυμα, πολυώνυμα, κρυπτώνυμα, μετωνυμίες...

Αν όμως το όνομα φέρει μέσα του μυστικές ενέργειες, τότε μπορεί κανείς απ' έξω να τις εκμεταλλευτεί. Όταν ο μάγος, ο γητευτής επικαλείται ξένα ονόματα, των ανώτερων όντων, αυτό του φέρνει τύχη και δύναμη. Μπορεί όμως να του φέρει και θάνατο. Για τον λόγο αυτό υπάρχουν τόσα πολλά ταμπού στα ονόματα, η απαγόρευση επίκλησης ορισμένων ονομάτων. Σ’ αυτά περιλαμβάνονται ονόματα ασθενειών, ονόματα σκοτεινών δυνάμεων, οι «ακατάλληλες» λέξεις. Είναι δυνατόν να επικαλεστεί κάποιος ένα όνομα, και αν δεν μπορεί να το ελέγξει, να καταστραφεί. Το παντοδύναμο όνομα του Θεού προσδίδει εξουσία πάνω στην φύση, γιατί στον επικαλούμενο το όνομα αυτό, προσφέρεται η θεϊκή ενέργεια και η θεϊκή βοήθεια (από το όνομα). Με την μορφή αυτή, το όνομα έχει «δαιμονικό χαρακτήρα» για την πρωτόγονη ανθρωπότητα. «το όνομα είναι ένας ειρωνικός σωσίας του φορέα του, είτε είναι θεός είτε άνθρωπος. Το όνομα πρέπει να το χειρίζεται κανείς με άκρα προσοχή. Αν το κρατάει συνεχώς κλεισμένο, λόγω φόβου, αυτό έχει συνεχώς την δαιμονική τάση να εκδικείται. Να ξεφύγει δηλαδή σε μια ακατάλληλη στιγμή και  να πάει στα χείλη του εχθρού... Φαίνεται πως τον πιο μεγάλο φόβο για το όνομα τον έχουν οι θεοί, γι’ αυτό το φυλάνε επιμελώς... αλλά και οι άνθρωποι δεν φοβούνται τίποτα περισσότερο από το όνομα τους, και ντρέπονται να το εκφέρουν. Αυτή η πεποίθηση δεν περιορίζεται σε μεμονωμένα μέρη της γης, αλλά εκδηλώνεται σχεδόν παντού.»(Giesebrecht)

Το όνομα του πράγματος είναι ιδέα-δύναμη-ουσία-λέξη, και με τον τρόπο αυτό εγγυάται η ενότητα της ουσίας του πράγματος μέσα στην πολλαπλότητα των εκφάνσεων του. Το όνομα είναι το Είναι το οποίο διατηρεί την ενότητα αυτή και προσδίδει μορφή στο πράγμα. Αν έχει έτσι το πράγμα, τότε είναι αυτονόητο, ότι όποια αλλαγή της βαθιάς ουσίας-η αλλαγή του θρησκευτικού περιεχομένου του πράγματος, η αλλαγή της θέσης του πράγματος στην αιώνια τάξη του άλλου κόσμου-και η αλλαγή του ονόματος του πράγματος, είναι αναγκαίως συσχετισμένα, όπως ένα αντικείμενο και η σκιά του. Για την συνείδηση των αρχαίων, όπως και για κάθε άμεση σχέση προς τον κόσμο, ολόκληρη η ζωή έχει ένα θρησκευτικό-θεουργικό χαρακτήρα. Κάθε τι το καθημερινό είναι μόνο η ορατή επιφάνεια της λατρείας. Σε όλες περιστάσεις της ζωής λάμπει το φως του επέκεινα. Γι’ αυτό είναι κατανοητό, μάλιστα αναγκαίο, να γίνονται μετονομασίες των διαφόρων καταστάσεων και περιστάσεων, οι οποίες υφίστανται μεταβολές στη διάρκεια της ζωής, ακόμα και για μεταβολές, οι οποίες στην διανοητική συνείδηση δεν συνδέονται με μεταβολές στην θρησκευτική ζωή. Ο γάμος μιας κόρης, η άνοδος ή πτώση του τσάρου, η ενηλικίωση, η πρόσληψη σε ένα γένος μέσω υιοθεσίας, η μύηση σε μυστήρια, η πρόσληψη σε μια αδελφότητα, η πολιτογράφηση σε μια άλλη χώρα, το σκλάβωμα ή η απελευθέρωση, η είσοδος μιας γυναίκας στην πορνεία, ο σύνδεσμος της φιλίας, το βάπτισμα, η κουρά, η χειροτονία, μια σοβαρή ασθένεια, τέλος ο θάνατος. Δεν χρειάζεται βέβαια να αναφέρουμε την ίδρυση μια νέας θρησκείας ή αίρεσης. Όλα αυτά ήταν για τον αρχαίο άνθρωπο έκφραση μιας εισόδου στο υπερβατικό, ένα πραγματικό θρησκευτικό άλμα, που ήταν συνδεδεμένο με μια αλλαγή στην λατρευτική τοποθέτηση του εν λόγω ανθρώπου, και γι’ αυτό ήταν ένα ρήγμα στην ταυτότητα του προσώπου αυτού, μια τομή στην συνέχεια της εσωτερικής του ζωής. Ένας άνθρωπος που υφίσταται μια θρησκευτική μεταβολή, ή που μετατίθεται σε ένα άλλο τόπο, δεν είναι πια, από μυστικιστικής άποψης, ο άνθρωπος που ήταν. Αυτή η αλλαγή της θρησκευτικής τοποθέτησης αντικατοπτρίζεται και στο όνομα. Λέω: «αντί-κατοπτρίζεται». Αλλά αυτός ο τρόπος έκφρασης είναι μοντέρνος, γιατί έτσι το όνομα παίζει ένα δευτερεύοντα ρόλο. Είναι απλά μια προσθήκη στην ουσία. Για την συνείδηση των αρχαίων, το όνομα και η ουσία δεν είναι δυο εκφάνσεις που προϋποθέτουν η μια την άλλη, αλλά είναι ένα, όνομα-και-ουσία, ώστε η μεταβολή στο ένα να είναι ipsa re μεταβολή του άλλου: στον ήχο του ονόματος είναι μυστικά παρούσα η ουσία του ονόματος. Ο ήχος του ονόματος είναι ένας ήχος επέκεινα της ουσίας, και το υπεραισθητό είναι ενσαρκωμένο σωματικά, φυσικά, μέσα του. Έτσι είναι πιο σωστό να πούμε πως στην αλλαγή του ήχου του ονόματος αποκαλύπτεται η αλλαγή της ουσίας του ονόματος.

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος