ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Συνέχεια από Τρίτη, 14 Φεβρουαρίου 2023
Jacob Burckhardt
ΤΟΜΟΣ 3ος
ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ: ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ
IΙ. ΕΞΑΜΕΤΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
1. Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ - 2
Πιστεύουμε ότι η αληθινή και πλήρης συμμετρία της Ιλιάδας τοποθετείται ακριβώς στη σχέση ανάμεσα στο πρώτο μέρος του έργου, πλούσιο σε λεπτομέρειες, στο οποίο παρατηρούμε όμως την ανεπάρκεια των μεγάλων ηρώων, και στη δύναμη της τρομερής έκρηξης του Αχιλλέα, που το μεγαλείο της κυριαρχεί και συνταράσσει τα πάντα, ως επωδός στους τελευταίους ύμνους της ραψωδίας.
Τα γεγονότα παρελαύνουν εξ αρχής μέσα από μιαν εξαιρετικά μελετημένη διαδοχή: η φιλονικία στη Συνέλευση των Αχαιών, η αναχώρηση της Χρυσηίδας, η κάθαρση του στρατεύματος, η αποστολή των αγγελιοφόρων στον Αχιλλέα, η συνομιλία του με τη Θέτιδα, η παράδοση της Χρυσηίδας από τον Αχιλλέα στον πατέρα της Χρύση. Μόνο σε μια εποχή πλήρη ωριμότητας στο πνευματικό επίπεδο και σε ένα υψηλό επίπεδο ποιητικής τελειότητας μπορούν να αναχθούν οι σκηνές που ακολουθούν, όπως η εμφάνιση της Ελένης στις Σκαιές Πύλες, σχετικά με την οποία θα πρέπει να σημειώσουμε την διακριτικότητα του ποιητή που δεν της ζητά να απολογηθεί σχετικά με τον Μενέλαο· στην αρχική της μορφή η σκηνή αυτή είχε πιθανότατα μοναδικό σκοπό να πληροφορήσει τους Τρώες, δια του στόματος της Ελένης, ποιοι ήταν ακριβώς οι ήρωες των Αχαιών. Συμπληρωματικές σκηνές και σημαντικές συρραφές παρεμβάλλονται στη συνέχεια με τις τέσσερις δεήσεις προς τον Δία, οι οποίες όμως δεν φέρνουν σημαντικά αποτελέσματα, έτσι που να δίνεται η εντύπωση ότι η κατάσταση εκτραχύνεται σχεδόν χωρίς αιτία· αυτές οι εντυπώσεις όμως δημιουργούνται μόνο σε έναν αναγνώστη και όχι στον ακροατή. Μπορεί επίσης να αναρωτηθεί κανείς σε αρκετές περιπτώσεις, γιατί επιλέγεται ένα θέμα το οποίο ακριβώς είχε προκαλέσει από την αρχαιότητα αναρίθμητες εικασίες. Στις μάχες που θα ακολουθήσουν μετά την 4η Ραψωδία αναδεικνύεται ο τρόπος ζωής και η ασύγκριτη συνέπεια των πολεμιστών, σαν να επεδίωξε ο ποιητής, όπως αναφέραμε νωρίτερα, να δημιουργήσει σκηνές για μια μελλοντική γλυπτική τέχνη. Σε πολλές περιπτώσεις τα κίνητρα είναι ασαφή, όπως για παράδειγμα η μονομαχία του Έκτορα με τον Αίαντα στην 7η Ραψωδία, η οποία θα μπορούσε να αποτελεί ένα σημαντικό επεισόδιο και όχι μια κρίση των θεών που υπαγορεύεται από τη συνομιλία ανάμεσα στην Αθηνά και τον Απόλλωνα· αλλά η επική αυτή αναμέτρηση έχει, παρ’ όλα αυτά, τη θέση που της αρμόζει στο έπος. Στην 5η Ραψωδία, η οποία είναι αποκλειστικά αφιερωμένη στον Διομήδη, ο χρόνος επιταχύνεται μετά τον στίχο 144: ο ήρωας φονεύει τέσσερις ομάδες Τρώων αδελφών, σκοτώνει τον Πάνδαρο, τραυματίζει τον Αινεία και αρπάζει τα άλογά του, και στη συνέχεια συναντά την Αφροδίτη· η σύντμηση του χρόνου πιστοποιείται από το γεγονός ότι αναφέρονται δύο αντίπαλοι οι οποίοι αργότερα προσδιορίζονται ως αδελφοί. Υπάρχει επίσης μια έντονη ασυνέπεια στο γεγονός ότι ενώ στην 7η Ραψωδία οι Τρώες τρομοκρατούνται από τον κεραυνό του Δία, που θέλει να τους βλάψει, στην 8η Ραψωδία αντιθέτως όλες οι εξελίξεις τους ευνοούν.
Η αφήγηση περιστρέφεται συνεχώς γύρω από μάχες, και η επιθυμία της περιγραφής μαχών είναι τέτοια, ώστε εκτός από αυτές που διεξάγονται στα τείχη της Τροίας, παρεμβάλλονται και άλλες παλαιότερες, ενώ το ενδιαφέρον του ποιητή αναδεικνύεται, για παράδειγμα, από την ακρίβεια με την οποία περιγράφει το είδος μιας πληγής και το συγκεκριμένο σημείο της πανοπλίας του πολεμιστή που δέχτηκε το πλήγμα. Ο σύγχρονος αναγνώστης δυσκολεύεται να προσαρμωστεί, ή βρίσκει αυτά τα αποσπάσματα περιττά, και αυτή η περιττότητα γίνεται οδηγός κριτικής, που καταλήγει να τα θεωρεί αμφίβολα ή παρεκβάσεις. Αλλά ένα γεγονός που μπορεί κανείς να το παραβλέψει χωρίς να δημιουργηθεί ουσιαστικό κενό, δεν σημαίνει καθόλου ότι είναι περιττό, και είναι μάλιστα βέβαιο ότι χωρίς αυτές οι περικοπές δεν ήταν δυνατόν να ξαναβρούμε το αρχικό νόημα του έπους. Είναι για μας μια ευκαιρία να παρατηρήσουμε πώς οι μάχες επαναλαμβάνονται συνεχώς με ομοιογένεια στα γλυπτά της ζωφόρου, στην οποία επίσης θα προτιμούσαμε να αναπαρίσταται μια μεγαλύτερη ποικιλία θεμάτων. Από μιαν άλλη άποψη θα μπορούσαμε να θυμίσουμε την αναλογία που παρουσιάζουν οι περιγραφές μαχών, όχι μόνο στα έπη του Μεσαίωνα, και στους ποιητές της Αναγέννησης Μπογιάρντο και Αριόστο, αλλά ακόμη και στον Tassone, που επιδόθηκε με μεγάλη λατρεία στην περιγραφή παράδοξων μαχών με εξαιρετική ζωντάνια. Θα πρέπει να αναγνωρίσουμε στην αρχαιότητα το δικαίωμα στην τέρψη, ακόμη και όταν αδυνατούμε να την προσλάβουμε, επειδή μας καταβάλει η μεροληπτική, ή προκλητική μορφή της, και να αναρωτηθούμε σχετικά με αυτά τα αποσπάσματα, αν η βέλτιστη απόδειξη του κάλλους και της καλλιτεχνικής τους αρτιότητας δεν εδρεύει ακριβώς στο γεγονός ότι τα θεωρούμε περιττά. Η αρχαία επική ποίηση είναι μια ποίηση αυτάρκης, η οποία αναπαράγει την ικανοποίηση που αναδύουν οι μορφές της. Αντί να την ακρωτηριάσουμε στα σημεία που μας προκαλεί ανία, όπως θα άρμοζε στα γούστα μας, είναι καλύτερα να συνειδητοποιήσουμε ότι υπήρξε ένας λαός, του οποίου ο ποιητής Όμηρος, εξέφρασε και εδώ ακριβώς τις βαθύτερες προσλήψεις και προσδοκίες του.
Την ίδια κριτική στάση θα πρέπει να διατηρήσουμε ως προς τα αποσπάσματα για τα οποία επικρίθηκε αργότερα ο Όμηρος από τους Έλληνες οι οποίοι δεν άκουγαν πλέον την Ιλιάδα αλλά μόνο την διάβαζαν, και οι οποίοι, γι αυτό το λόγο, είχαν ήδη μιαν ασαφή αντίληψη του έπους. Ακόμη και απέναντι σ’ αυτούς θα ήταν επικίνδυνο να προβάλουμε την αντίληψη του «περιττού», διότι ο επικός ποιητής, από την ομηρική εποχή ήδη, είναι ένας μέγας καλλιτέχνης, απόλυτα ελεύθερος στην άσκηση της τέχνης του, και όταν επιβραδύνει, ή παρεμβάλει στην απαγγελία του όχι μόνο αφηγήσεις, αλλά και διαλόγους, θα πρέπει να του αναγνωρίσουμε την καλλιτεχνική οικονομία. Επεισόδια όπως εκείνα του Γλαύκου και του Διομήδη στην 6η Ραψωδία έχουν διπλό νόημα: κατ’ αρχάς η γραμμική σύνθεση της Ιλιάδας απαιτούσε μια διαδοχή μεμονωμένων περιστατικών που θα καθιστούσαν την κάθε Ραψωδία διαφορετική από την επόμενη. Όπως για παράδειγμα ο Όμηρος, που μοιάζει να λησμονεί και να ακινητοποιεί ολόκληρο τον πόλεμο, προκειμένου να αναδείξει μια διένεξη ή ένα ιδιαίτερο συμβάν, συνεχίζοντας μ’ αυτό τον τρόπο να συντηρεί αενάως το ενδιαφέρον του ακροατή. Του δίνεται όμως έτσι επίσης η ευκαιρία να αφηγηθεί δύο ακόμη μύθους: αυτόν του Διονύσου και της τιμωρίας του Λυκούργου που τον καταδίωξε, και αυτόν του Προίτου και του Βελλεροφόντη και όλης της οικογένειάς του· πρόκειται εδώ για ένα από τα αποσπάσματα, όπως συμβαίνει και στην Οδύσσεια, στα οποία παρεμβάλλονται άλλες εποποιίες, γνωστές στο σύνολό τους, που όμως συνοψίζονται σε λίγες λέξεις, καθιστάμενες σχεδόν ακατανόητες στη συντομία τους, εμφανίζοντας τον Όμηρο ως μια ζωντανή εγκυκλοπαίδεια των θρύλων. Ανάμεσα σε άλλες αναστολές της τρέχουσας δράσης με την παρεμβολή εξαιρετικών επεισοδίων από επική άποψη, αλλά περιττών όσον αφορά την πλοκή, παρατηρούμε την προαναφερθείσα ιδιότυπη μονομαχία του Αίαντα με τον Έκτορα, οι οποίοι, όπως γνωρίζει ο ακροατής, είναι αγαπητοί και οι δύο, τόσο στους θεούς όσο και στους ανθρώπους, και ιδιαίτερα στον ίδιο τον ποιητή, κάτι που σημαίνει ασφαλώς ότι θα επιζήσουν, καθώς και τη συνομιλία του Ιδομενέα με τον Μηριόνη, αλλά και τις παρεμβάσεις των θεών και τις πρεσβείες του Ποσειδώνα στο πρώτο μέρος της 10ης Ραψωδίας. Ο Νέστωρας που έχει ήδη θυμίσει τα αλλοτινά του κατορθώματα στους πολέμους μεταξύ των βασιλέων, περιγράφει με λεπτομέρειες στη μέση μιας έντονης συζήτησης, μια παλιότερη πολεμική αναμέτρηση μεταξύ Πύλου και Αρκαδίας, και πώς κατά τη νεότητά του φόνευσε τον Ερευθαλίωνα, αυτόν τον «ισόθεο άνδρα»· αργότερα διηγείται ολόκληρο τον πόλεμο της Ηλιακής Πολιτείας, ενώ ο Φοίνιξ διηγείται κι αυτός ολόκληρη τη ζωή του.
Η συμπεριφορά των διαφόρων χαρακτήρων συνοδεύεται από μιαν αλάνθαστη βεβαιότητα και έναν αυτονόητο ρεαλισμό. Αρκεί να παρατηρήσουμε τις αποχρώσεις στη συμπεριφορά των δύο Ατρειδών, με αφορμή το θάνατο του Άδραστου, καθώς και τη σκιαγράφηση των προσώπων που λαμβάνουν μέρος στη μάχη κοντά στα πλοία.
Οι συνεχείς παραλληλισμοί εξυπηρετούν επίσης τη γραμμική σύνθεση, καθώς και τις ανανεωνόμενες εκδοχές των μαχών. Χρησιμεύουν σαν ενδιάμεσα αραβουργήματα που προσφέρουν μια ιδανική ερμηνεία στη δράση, άλλοτε μέσα από στοιχειώδεις αναφορές στη ζωή των φυτών και των ζώων, στη θάλασσα, τις καταιγίδες και τις πυρκαγιές δασών, άλλοτε με περιγραφές της ζωής των βοσκών, των κυνηγών, των αγροτών. Ο ποιητής μας προσφέρει μιαν ολόκληρη περιγραφή αυτού του είδους με αφορμή την έξοδο των Αχαιών, αλλά η 12η, η 13η και η 15η Ραψωδία είναι γεμάτες από τέτοιες λεπτομέρειες οι οποίες είναι ενίοτε μακροσκελείς. Ιδιαίτερη ομορφιά παρουσιάζει το τοπίο στο οποίο ξαφνικά διαλύονται τα σύννεφα και εμφανίζεται ένα λαμπερό μεσογειακό ορεινό τοπίο. Σαν μαρτυρίες του παρελθόντος αυτές οι σκηνές θα μας απασχολήσουν ξανά αργότερα.
Τελειώνοντας θα θυμίσουμε μερικά ακόμη σκληρά λόγια, όπως αυτά του Διομήδη προς τον αντίπαλό του:
«Αλλοίμονο στους γονείς που οι γιοί τους θ’ αντιμετωπίσουν την οργή μου!»
Και λίγο πιο κάτω:
«Πλησίασε, και θα συντομέψεις το τέλος της ζωής σου».
Μια δύναμη, μια ομορφιά και μια εξαιρετική εκφραστική ευελιξία είναι διάχυτες παντού, από τον κεραυνό μέχρι τα κολακευτικά λόγια που απευθύνει ο Έκτορας στ’ άλογά του.
ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΜΠΟΥΡΧΑΡΝΤ ΜΑΣ ΠΡΟΣΦΕΡΕΤΑΙ ΖΩΝΤΑΝΑ ΤΟ ΚΑΛΛΟΣ, ΤΟ ΑΓΑΘΟ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΥΣΤΗΡΙΩΔΩΣ ΜΟΝΑΔΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ.
Τα γεγονότα παρελαύνουν εξ αρχής μέσα από μιαν εξαιρετικά μελετημένη διαδοχή: η φιλονικία στη Συνέλευση των Αχαιών, η αναχώρηση της Χρυσηίδας, η κάθαρση του στρατεύματος, η αποστολή των αγγελιοφόρων στον Αχιλλέα, η συνομιλία του με τη Θέτιδα, η παράδοση της Χρυσηίδας από τον Αχιλλέα στον πατέρα της Χρύση. Μόνο σε μια εποχή πλήρη ωριμότητας στο πνευματικό επίπεδο και σε ένα υψηλό επίπεδο ποιητικής τελειότητας μπορούν να αναχθούν οι σκηνές που ακολουθούν, όπως η εμφάνιση της Ελένης στις Σκαιές Πύλες, σχετικά με την οποία θα πρέπει να σημειώσουμε την διακριτικότητα του ποιητή που δεν της ζητά να απολογηθεί σχετικά με τον Μενέλαο· στην αρχική της μορφή η σκηνή αυτή είχε πιθανότατα μοναδικό σκοπό να πληροφορήσει τους Τρώες, δια του στόματος της Ελένης, ποιοι ήταν ακριβώς οι ήρωες των Αχαιών. Συμπληρωματικές σκηνές και σημαντικές συρραφές παρεμβάλλονται στη συνέχεια με τις τέσσερις δεήσεις προς τον Δία, οι οποίες όμως δεν φέρνουν σημαντικά αποτελέσματα, έτσι που να δίνεται η εντύπωση ότι η κατάσταση εκτραχύνεται σχεδόν χωρίς αιτία· αυτές οι εντυπώσεις όμως δημιουργούνται μόνο σε έναν αναγνώστη και όχι στον ακροατή. Μπορεί επίσης να αναρωτηθεί κανείς σε αρκετές περιπτώσεις, γιατί επιλέγεται ένα θέμα το οποίο ακριβώς είχε προκαλέσει από την αρχαιότητα αναρίθμητες εικασίες. Στις μάχες που θα ακολουθήσουν μετά την 4η Ραψωδία αναδεικνύεται ο τρόπος ζωής και η ασύγκριτη συνέπεια των πολεμιστών, σαν να επεδίωξε ο ποιητής, όπως αναφέραμε νωρίτερα, να δημιουργήσει σκηνές για μια μελλοντική γλυπτική τέχνη. Σε πολλές περιπτώσεις τα κίνητρα είναι ασαφή, όπως για παράδειγμα η μονομαχία του Έκτορα με τον Αίαντα στην 7η Ραψωδία, η οποία θα μπορούσε να αποτελεί ένα σημαντικό επεισόδιο και όχι μια κρίση των θεών που υπαγορεύεται από τη συνομιλία ανάμεσα στην Αθηνά και τον Απόλλωνα· αλλά η επική αυτή αναμέτρηση έχει, παρ’ όλα αυτά, τη θέση που της αρμόζει στο έπος. Στην 5η Ραψωδία, η οποία είναι αποκλειστικά αφιερωμένη στον Διομήδη, ο χρόνος επιταχύνεται μετά τον στίχο 144: ο ήρωας φονεύει τέσσερις ομάδες Τρώων αδελφών, σκοτώνει τον Πάνδαρο, τραυματίζει τον Αινεία και αρπάζει τα άλογά του, και στη συνέχεια συναντά την Αφροδίτη· η σύντμηση του χρόνου πιστοποιείται από το γεγονός ότι αναφέρονται δύο αντίπαλοι οι οποίοι αργότερα προσδιορίζονται ως αδελφοί. Υπάρχει επίσης μια έντονη ασυνέπεια στο γεγονός ότι ενώ στην 7η Ραψωδία οι Τρώες τρομοκρατούνται από τον κεραυνό του Δία, που θέλει να τους βλάψει, στην 8η Ραψωδία αντιθέτως όλες οι εξελίξεις τους ευνοούν.
Η αφήγηση περιστρέφεται συνεχώς γύρω από μάχες, και η επιθυμία της περιγραφής μαχών είναι τέτοια, ώστε εκτός από αυτές που διεξάγονται στα τείχη της Τροίας, παρεμβάλλονται και άλλες παλαιότερες, ενώ το ενδιαφέρον του ποιητή αναδεικνύεται, για παράδειγμα, από την ακρίβεια με την οποία περιγράφει το είδος μιας πληγής και το συγκεκριμένο σημείο της πανοπλίας του πολεμιστή που δέχτηκε το πλήγμα. Ο σύγχρονος αναγνώστης δυσκολεύεται να προσαρμωστεί, ή βρίσκει αυτά τα αποσπάσματα περιττά, και αυτή η περιττότητα γίνεται οδηγός κριτικής, που καταλήγει να τα θεωρεί αμφίβολα ή παρεκβάσεις. Αλλά ένα γεγονός που μπορεί κανείς να το παραβλέψει χωρίς να δημιουργηθεί ουσιαστικό κενό, δεν σημαίνει καθόλου ότι είναι περιττό, και είναι μάλιστα βέβαιο ότι χωρίς αυτές οι περικοπές δεν ήταν δυνατόν να ξαναβρούμε το αρχικό νόημα του έπους. Είναι για μας μια ευκαιρία να παρατηρήσουμε πώς οι μάχες επαναλαμβάνονται συνεχώς με ομοιογένεια στα γλυπτά της ζωφόρου, στην οποία επίσης θα προτιμούσαμε να αναπαρίσταται μια μεγαλύτερη ποικιλία θεμάτων. Από μιαν άλλη άποψη θα μπορούσαμε να θυμίσουμε την αναλογία που παρουσιάζουν οι περιγραφές μαχών, όχι μόνο στα έπη του Μεσαίωνα, και στους ποιητές της Αναγέννησης Μπογιάρντο και Αριόστο, αλλά ακόμη και στον Tassone, που επιδόθηκε με μεγάλη λατρεία στην περιγραφή παράδοξων μαχών με εξαιρετική ζωντάνια. Θα πρέπει να αναγνωρίσουμε στην αρχαιότητα το δικαίωμα στην τέρψη, ακόμη και όταν αδυνατούμε να την προσλάβουμε, επειδή μας καταβάλει η μεροληπτική, ή προκλητική μορφή της, και να αναρωτηθούμε σχετικά με αυτά τα αποσπάσματα, αν η βέλτιστη απόδειξη του κάλλους και της καλλιτεχνικής τους αρτιότητας δεν εδρεύει ακριβώς στο γεγονός ότι τα θεωρούμε περιττά. Η αρχαία επική ποίηση είναι μια ποίηση αυτάρκης, η οποία αναπαράγει την ικανοποίηση που αναδύουν οι μορφές της. Αντί να την ακρωτηριάσουμε στα σημεία που μας προκαλεί ανία, όπως θα άρμοζε στα γούστα μας, είναι καλύτερα να συνειδητοποιήσουμε ότι υπήρξε ένας λαός, του οποίου ο ποιητής Όμηρος, εξέφρασε και εδώ ακριβώς τις βαθύτερες προσλήψεις και προσδοκίες του.
Την ίδια κριτική στάση θα πρέπει να διατηρήσουμε ως προς τα αποσπάσματα για τα οποία επικρίθηκε αργότερα ο Όμηρος από τους Έλληνες οι οποίοι δεν άκουγαν πλέον την Ιλιάδα αλλά μόνο την διάβαζαν, και οι οποίοι, γι αυτό το λόγο, είχαν ήδη μιαν ασαφή αντίληψη του έπους. Ακόμη και απέναντι σ’ αυτούς θα ήταν επικίνδυνο να προβάλουμε την αντίληψη του «περιττού», διότι ο επικός ποιητής, από την ομηρική εποχή ήδη, είναι ένας μέγας καλλιτέχνης, απόλυτα ελεύθερος στην άσκηση της τέχνης του, και όταν επιβραδύνει, ή παρεμβάλει στην απαγγελία του όχι μόνο αφηγήσεις, αλλά και διαλόγους, θα πρέπει να του αναγνωρίσουμε την καλλιτεχνική οικονομία. Επεισόδια όπως εκείνα του Γλαύκου και του Διομήδη στην 6η Ραψωδία έχουν διπλό νόημα: κατ’ αρχάς η γραμμική σύνθεση της Ιλιάδας απαιτούσε μια διαδοχή μεμονωμένων περιστατικών που θα καθιστούσαν την κάθε Ραψωδία διαφορετική από την επόμενη. Όπως για παράδειγμα ο Όμηρος, που μοιάζει να λησμονεί και να ακινητοποιεί ολόκληρο τον πόλεμο, προκειμένου να αναδείξει μια διένεξη ή ένα ιδιαίτερο συμβάν, συνεχίζοντας μ’ αυτό τον τρόπο να συντηρεί αενάως το ενδιαφέρον του ακροατή. Του δίνεται όμως έτσι επίσης η ευκαιρία να αφηγηθεί δύο ακόμη μύθους: αυτόν του Διονύσου και της τιμωρίας του Λυκούργου που τον καταδίωξε, και αυτόν του Προίτου και του Βελλεροφόντη και όλης της οικογένειάς του· πρόκειται εδώ για ένα από τα αποσπάσματα, όπως συμβαίνει και στην Οδύσσεια, στα οποία παρεμβάλλονται άλλες εποποιίες, γνωστές στο σύνολό τους, που όμως συνοψίζονται σε λίγες λέξεις, καθιστάμενες σχεδόν ακατανόητες στη συντομία τους, εμφανίζοντας τον Όμηρο ως μια ζωντανή εγκυκλοπαίδεια των θρύλων. Ανάμεσα σε άλλες αναστολές της τρέχουσας δράσης με την παρεμβολή εξαιρετικών επεισοδίων από επική άποψη, αλλά περιττών όσον αφορά την πλοκή, παρατηρούμε την προαναφερθείσα ιδιότυπη μονομαχία του Αίαντα με τον Έκτορα, οι οποίοι, όπως γνωρίζει ο ακροατής, είναι αγαπητοί και οι δύο, τόσο στους θεούς όσο και στους ανθρώπους, και ιδιαίτερα στον ίδιο τον ποιητή, κάτι που σημαίνει ασφαλώς ότι θα επιζήσουν, καθώς και τη συνομιλία του Ιδομενέα με τον Μηριόνη, αλλά και τις παρεμβάσεις των θεών και τις πρεσβείες του Ποσειδώνα στο πρώτο μέρος της 10ης Ραψωδίας. Ο Νέστωρας που έχει ήδη θυμίσει τα αλλοτινά του κατορθώματα στους πολέμους μεταξύ των βασιλέων, περιγράφει με λεπτομέρειες στη μέση μιας έντονης συζήτησης, μια παλιότερη πολεμική αναμέτρηση μεταξύ Πύλου και Αρκαδίας, και πώς κατά τη νεότητά του φόνευσε τον Ερευθαλίωνα, αυτόν τον «ισόθεο άνδρα»· αργότερα διηγείται ολόκληρο τον πόλεμο της Ηλιακής Πολιτείας, ενώ ο Φοίνιξ διηγείται κι αυτός ολόκληρη τη ζωή του.
Η συμπεριφορά των διαφόρων χαρακτήρων συνοδεύεται από μιαν αλάνθαστη βεβαιότητα και έναν αυτονόητο ρεαλισμό. Αρκεί να παρατηρήσουμε τις αποχρώσεις στη συμπεριφορά των δύο Ατρειδών, με αφορμή το θάνατο του Άδραστου, καθώς και τη σκιαγράφηση των προσώπων που λαμβάνουν μέρος στη μάχη κοντά στα πλοία.
Οι συνεχείς παραλληλισμοί εξυπηρετούν επίσης τη γραμμική σύνθεση, καθώς και τις ανανεωνόμενες εκδοχές των μαχών. Χρησιμεύουν σαν ενδιάμεσα αραβουργήματα που προσφέρουν μια ιδανική ερμηνεία στη δράση, άλλοτε μέσα από στοιχειώδεις αναφορές στη ζωή των φυτών και των ζώων, στη θάλασσα, τις καταιγίδες και τις πυρκαγιές δασών, άλλοτε με περιγραφές της ζωής των βοσκών, των κυνηγών, των αγροτών. Ο ποιητής μας προσφέρει μιαν ολόκληρη περιγραφή αυτού του είδους με αφορμή την έξοδο των Αχαιών, αλλά η 12η, η 13η και η 15η Ραψωδία είναι γεμάτες από τέτοιες λεπτομέρειες οι οποίες είναι ενίοτε μακροσκελείς. Ιδιαίτερη ομορφιά παρουσιάζει το τοπίο στο οποίο ξαφνικά διαλύονται τα σύννεφα και εμφανίζεται ένα λαμπερό μεσογειακό ορεινό τοπίο. Σαν μαρτυρίες του παρελθόντος αυτές οι σκηνές θα μας απασχολήσουν ξανά αργότερα.
Τελειώνοντας θα θυμίσουμε μερικά ακόμη σκληρά λόγια, όπως αυτά του Διομήδη προς τον αντίπαλό του:
«Αλλοίμονο στους γονείς που οι γιοί τους θ’ αντιμετωπίσουν την οργή μου!»
Και λίγο πιο κάτω:
«Πλησίασε, και θα συντομέψεις το τέλος της ζωής σου».
Μια δύναμη, μια ομορφιά και μια εξαιρετική εκφραστική ευελιξία είναι διάχυτες παντού, από τον κεραυνό μέχρι τα κολακευτικά λόγια που απευθύνει ο Έκτορας στ’ άλογά του.
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου