ΤΟ ΑΔΙΑΝΟΗΤΟ ΤΙΠΟΤΑ ΤΕΛΙΚΩΣ ΕΙΝΑΙ ΜΠΟΥΜΕΡΑΝΓΚ

Του ΑΝΔΡΕΑ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΥ*

Κάθε φορά που κυκλοφορεί ένα βιβλίο του φιλόσοφου Στέλιου Ράμφου, ειδικά την τελευταία δεκαετία, αντιμετωπίζεται ως διανοητικό συμβάν.

Οι συνεντεύξεις και τα άρθρα του που ακολουθούν είναι η απόδειξη. Δικαίως και επαξίως, αφού, επιπλέον, η σημερινή ελληνική τραγωδία καθιστά τον προβληματισμό του Ράμφου ακόμα πιο ενδιαφέροντα. Από τους μεγαλύτερους Ελληνες στοχαστές αυτή τη στιγμή, ο Ράμφος συνδυάζει, για όποιον έχει μπει στον κόπο να διαβάσει έστω κάποια από τα βιβλία του με την οφειλόμενη προσοχή, μια απίστευτη ευρυμάθεια, που βέβαια δεν περιορίζεται στον χώρο του ορθόδοξου χριστιανισμού και της αρχαιοελληνικής γραμματείας, με το οξυδερκές βλέμμα του στα εγγενή ελλείμματα που παρουσιάζει η νεοελληνική συνείδηση.

Οπως εξηγεί ο Ράμφος στη συνέντευξή του στην «Ελευθεροτυπία» (22/5/2010), με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του «Το αδιανόητο τίποτα», η σημερινή ελληνική κοινωνική συνείδηση είναι ένα «ξεχειλωμένο θέλω», ένας διακαής πόθος, μια αέναη προσδοκία, χωρίς ωστόσο εκείνα τα θεμέλια που θα γείωναν μια τέτοια επιθυμία. Την κρατάει αυτή τη συνείδηση δέσμια στον παιδισμό της ένα παρελθόν που δεν λέει να παρέλθει, η θάλασσα του συναισθήματος που δεν συνοδεύεται από τη λογική. Η αχαλίνωτη έκρηξη του συναισθήματος, συνεχίζει ο Ράμφος, οφείλεται κυρίως στην επίδραση του ορθόδοξου χριστιανικού πολιτισμού που, στρέφοντας τον άνθρωπο προς τον Θεό, τον απομακρύνει από τον εαυτό του. Αυτή η προνεωτερική καθήλωση της συνείδησης ματαιώνει την ενδοσκόπηση, την αυτοσυνείδηση, συνεπώς οι αντιδράσεις αυτής της συνείδησης είναι άμορφες, συχνά μηδενιστικές. Θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι η ματαίωση της ατομικότητας εκβάλλει σε έναν άναρχο ατομικισμό, χωρίς συνείδηση του εαυτού του, όπως και αν αυτός παρουσιάζεται, είτε «ενεργητικά» με τις στάσεις μηδενιστικών εξεγέρσεων είτε «παθητικά»: ως ατομικιστικά συγκροτημένη συλλογικότητα, ως εθνοτικό-ορθοδοξισμός, συχνά και με τις δύο αυτές μορφές.

Δεν είμαι ο αρμοδιότερος να ελέγξω αν το επιχείρημα του συγγραφέα πάσχει από αναγωγισμό, αν δηλαδή ευσταθεί η θέση ότι για όλα ευθύνεται η Ορθοδοξία. Γι' αυτό και το αποδέχομαι, όπως επίσης, και κυρίως, συμμερίζομαι απολύτως τη διαπίστωσή του περί συντριπτικής κυριαρχίας του συναισθήματος, μιας ωκεάνιας «δημοκρατίας της συγκίνησης» στην οποία κολυμπάει η αντιστασιακή ελληνικότητά μας. Η απορία εδώ είναι άλλης τάξης: πώς είναι δυνατόν να μη βλέπουμε ότι ο σημερινός πολιτισμός της παγκοσμιοποίησης, της προόδου ως αυτοσκοπού, δεν αποτελεί, μεταφορικά μιλώντας, παρά μια παράδοξη μεταμόρφωση και διάχυση σε πλανητική κλίμακα αυτού του «ορθοδοξισμού»; Θέλω με αυτό να πω: πώς είναι δυνατόν να μη βλέπουμε στην καλωδιωμένη υπερ-νεωτερικότητά μας την απουσία «νοήματος» συνοδευόμενη από το επιμελημένο μαστόρεμα του συγκαιρινού ηδονιστικού ατόμου ως ακόρεστου «παιδιού» με τα δικά του «θέλω»; Ενός ατόμου όλο και περισσότερο βυθισμένου στη συγκινησιακή καταναλωτική και εξιμπισιονίστ πανούκλα, ατόμου, όπως έλεγε ο Φιλίπ Μιρέ, «σε διαδικασία προχωρημένης απο-ατομίκευσης, πορνογραφικού και ανερωτικού ταυτόχρονα».

Υποψιάζομαι μια απάντηση. Οτι, παρ' όλα αυτά, «νόημα» εξακολουθεί να υπάρχει, το συναντάμε στα ενεργήματα των «δημιουργών», αυτών που ίσως λόγω και της παγκοσμιοποίησης εξακολουθούν να καινοτομούν, να τεχνουργούν αυτόνομα. Ισως. Ας μην παραβλέπουμε όμως και την εξής ουσιώδη ένσταση. Οτι αυτό το «νόημα» είναι κατ' εξοχήν νοητικό, μηχανικό, απογυμνωμένη ισχύς, ένας υλιστικοποιημένος ψυχισμός. Εκμηχανισμένη βούληση, μας λέει στο τελευταίο του βιβλίο ο φιλόσοφος Ρομπέρ Ρεντεκέρ («Egobody. Το μαστόρεμα του νεο-ανθρώπου»), ανελεύθερη, εγωφαγική, βασισμένη στο ένστικτο του γκανιάν. Αν είναι έτσι, πώς να ευ-καιρήσουμε την κρίση;

* Διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ

Αμέθυστος