ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗΣ (20)

Συνέχεια από: Tρίτη 28 Απριλίου 2020

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗΣ 

Και ο Χριστιανός Πλατωνισμός.

Του Salvatore Lilla.

                              Τρίτο κεφάλαιο: Η Ελληνική Ανατολή.

Από τούς Καππαδόκες στόν ψευδο-Διονύσιο τόν Αρεοπαγίτη.      

2. Γρηγόριος Νύσσης (συνέχεια).

          

Από την μοναδικότητα (ή ταυτότητα) τής ουσίας (ή φύσεως) προέρχεται η ανάγκη εφαρμογής εξίσου στα τρία πρόσωπα όλα τα ονόματα ή τις Θείες ιδιότητες. Αυτή είναι η περίπτωση, κατ’αρχάς του ονόματος “Θεός” το οποίο, αναφερόμενο όχι σε ένα ξεχωριστό πρόσωπο αλλά σε όλη την Θεία ουσία, εφαρμόζεται αδιαφοροποίητα στον Πατέρα, στον Υιό και στο Άγιο Πνεύμα (στο να κατονομάσει “Θεό” το Άγιο Πνεύμα ο Γρηγόριος είναι πιο σαφής από τον αδελφό του Βασίλειο).

          Ανάμεσα στα μή αρνητικά Θεία ονόματα μία ιδιαίτερη σημασία προσλαμβάνει στην Θεολογία τού Γρηγόριου, το όνομα “Κάλλος”. Ο Καππαδόκης Πατέρας μένοντας πιο κοντά στον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Βασίλειο και απομακρυνόμενος ελαφρώς από τον Πλωτίνο (στην Πολιτεία VI, 509 b 6, το υπέρτατο αγαθό ορίζεται σαν “εκπληκτική ωραιότης, και στον Αριστοτέλη Μετφ. 1072 α 28, ο Θεός παρουσιάζεται σαν το πρώτο ωραίο όν), δεν διστάζει να την τοποθετήσει σε άμεση σχέση με τον Θεό, σε ένα χωρίο του περί παρθενίας, το οποίο δείχνει μία εξάρτηση από ένα ανάλογο χωρίο τού Συμποσίου, 210 e 6-211.

          “… εκείνη η αρχή η οποία δεν λαμβάνει από άλλους την ιδιότητά της να είναι ωραία που δεν είναι ωραία κάποια φορά και σε σχέση με κάτι, αλλά είναι ωραία ξεκινώντας από τον εαυτό της και μέσω τού εαυτού της, που είναι ωραία πάντοτε, που δεν γίνεται ωραία μια φορά και δεν είναι πιά ωραία άλλη φορά, αλλά βρίσκεται πάντοτε στην ίδια κατάσταση, υπεράνω τής πρόσθεσης και τής αύξησης, και δεν δέχεται καθαυτή καμία αλλαγή ή αλλοίωση”.

          Με τον Πλωτίνο και τον Φίλωνα ο Γρηγόριος συμφωνεί να ονομάζει τον Θεό “πρώτο αγαθόν” και αριστοτελική είναι η ταύτιση τού Θεού με το επιθυμητό αντικείμενο από όλα τα όντα, την οποία συναντούμε και στον Βασίλειο!

          Παρότι αναφέρεται, όπως είδαμε, στην φύση ή ουσία τού Θεού, τα ονόματα ή οι Θείες ιδιότητες δεν είναι εις θέσιν να την εκφράσουν επαρκώς και θετικά και λέγονται μάλλον για τις πιο υψηλές πραγματικότητες οι οποίες βρίσκονται γύρω από τον ίδιο τον Θεό (Ενάντια Ευνόμιο ΙΙ, 396, 15-16). Με ανάλογο τρόπο είχε εκφραστεί και ο Ωριγένης και θα εκφραστεί και ο Αρεοπαγίτης (Περί αυτήν). Όσον αφορά τις αρνητικές ιδιότητες ο Γρηγόριος, συμφωνώντας τελείως με τον Κλήμη και τον Πλωτίνο και προσλαμβάνοντας την θέση τού Αρεοπαγίτη, πρέπει να επιβεβαιώσει ότι αυτές δείχνουν μόνον αυτό που δεν είναι ο Θεός αλλά όχι την αληθινή του φύση, και τονίζουν τον διαχωρισμό του από τα άλλα όντα. (Ενάντια Ευνόμιο ΙΙ 396, 2-9,9-13). Ο Γρηγόριος γνωρίζει πολύ καλά την χρήση τής “αρνητικής μεθόδου” στην Θεολογική έρευνα η οποία βασίζεται στις αφαιρέσεις ή τις στερήσεις, που ήταν στην μόδα στις νεοπλατωνικές και νεοπυθαγορικές σχολές (Εν. Ευνόμ. ΙΙ, 395, 23-28) [ ο τεχνικός όρος αφαιρετικά που χρησιμοποιείται σ’αυτό το χωρίο θυμίζει την αρνητική πρόοδο της αφαίρεσης, συνηθισμένης σε όλη την πλατωνική παράδοση. Πλ. Πολιτ. VII, 534 b 9-C1, Πλωτίνος V, 3,17/331,38! Το επίθετο στερητικά που προηγείται αμέσως τού αφαιρετικά είναι ένα συνώνυμο]. Και ακριβώς η αρνητική Θεολογία είναι η πιο χαρακτηριστική πλευρά της Θεολογικής έρευνας και τού στοχασμού τού Γρηγορίου, ο οποίος δεν αγνοεί επίσης και την αναλογική μέθοδο, η οποία είναι επίσης παρούσα σε όλη την πλατωνική παράδοση! (Εν. Ευν. ΙΙ, 396, 16-27). Η συχνή χρήση τών αρνητικών εννοιών στην περιγραφή τού Θεού, παρουσιάζεται και φωτίζεται σε δύο χωρία τού σχολίου του στο Άσμα Ασμάτων: “Η ευτυχισμένη και αιώνια φύση, η οποία είναι ανώτερη σε κάθε νόηση και η οποία σφίγγει στον εαυτό της όλα τα όντα, δεν περιέχεται σε τίποτε. Τίποτε δεν μπορούμε να διαλογισθούμε γύρω από αυτή, ούτε τον χρόνο, ούτε τον χώρο, ούτε το χρώμα, ούτε την φιγούρα, ούτε την μορφή, ούτε το βάρος, ούτε το μέγεθος, ούτε το διάλλειμα του χώρου, ούτε κανένα άλλο όνομα, πράγμα ή περιορίζουσα έννοια. Αντιθέτως όλο το αγαθό που σκεπτόμαστε σχετικά μ’αυτή λύνεται στην απειροσύνη και στην απροσδιοριστία”. Η απλή φύσις, καθαρή και μοναδική, αναλλοίωτη και αμετάβλητη, η οποία βρίσκεται πάντοτε στην ίδια κατάσταση και η οποία δεν εγκατελείπει ποτέ τον εαυτό της… παραμένει απροσδιότιστη στο αγαθό, και δεν βλέπει στον εαυτό της κανένα όριο”. Άσμα ασμάτων V.

          Εμφανίζονται εδώ διάφορες βασικές έννοιες τής αρνητικής Θεολογίας: η ανωτερότης απέναντι στην νόηση, η έλλειψη περιφέρειας εντός ενός ορίου, το ξένο ώς προς τον χώρο και τον χρόνο, η απουσία χρωμάτων, μάζας, μεγέθους, το ανεφάρμοστο ονομάτων και εννοιών, το άπειρο, η απροσδιοριστία, η απλότης, η αγνότης, το αμετάβλητο και αναλλοίωτο. Πρόκειται για θέματα που τρέχουν κανονικά στην ελληνική σκέψη και ιδιαιτέρως στην παράδοση τήν πλατωνική και τήν νεοπυθαγόρειο, μέχρι τον όψιμο Νεοπλατωνισμό.

          Όμως όχι μόνον σ’αυτά τα δύο χωρία, αλλά σε όλα του τα γραπτά ο Γρηγόριος εφαρμόζει κανονικά στον Θεό τις αρνητικές έννοιες που είναι χαρακτηριστικές τής Θεολογίας τού Φίλωνος, των Νεοπλατωνικών και τών Αλεξανδρινών Πατέρων : η Θεία φύσις δεν έχει καμμία σχέση με τα κατώτερα όντα (Κατά Ευν. ΙΙ, 395, 14-16), δεν μπορεί να περιγραφεί (απερίγραπτος), είναι άψαυστος, χωρίς χρώματα, φόρμα, μέγεθος, απλή, ασύνθετος, καθαρή, άτμητος, χωρίς μέρη, αμετάβλητη καθόσον δεν είναι υποκείμενη σε μειώσεις αυξήσεις και ελαχιστοποιήσεις, απαθής, απροσδιόριστος και άπειρη, αφθαστη, άγνωστη, άρρητη, πέραν κάθε ονόματος!

          Η αγνωσία και το άρρητό της συμβολίζονται αντιστοίχως από το άδυτον τού Ιερού, από τον γνόφο τής Εξ. 20,21 και από την σιωπή. Υιοθετώντας τήν αριστοτελική θεωρία τής αγνωσίας του απείρου, ο Γρηγόριος επιμένει στο γεγονός ότι ο Θεός είναι άγνωστος ακριβώς επειδή είναι άπειρος και είναι πρακτικώς ταυτόσημος με την απειροσύνη-μία ταύτιση η οποία δεν συναντάται στον Πλωτίνο για τον οποιό η απειρία παράγεται από την πρώτη αρχή μετά από ένα αναποδογύρισμα το οποίο παράγει την δευτερη υπόσταση (Ενν. ΙΙ, 4,15/VI, 5,11). Όχι μόνον σ’αυτό το σημείο και στην ιεραρχική θέση τών τριών υποστάσεων, αλλά και σε άλλα δύο σημαντικά σημεία η Θεολογία του διαφοροποιείται από την μεταφυσική του Πλωτίνου. Έτσι ενώ ο Πλωτίνος είχε θέσει χωρίς καμία αμφιβολία την πρώτη αρχή υπεράνω τής ουσίας και τής νοήσεως (νού), ο Γρηγόριος μη μπορώντας να απαρνηθεί τον όρο τής “ουσίας” τού Θείου, τόσο βασικής για την τριαδική του Θεολογία, δεν διστάζει να δώσει στον Θεό μία άγνωστη και άρρητη ουσία, μία θεωρία η οποία παρουσιάζεται ήδη στον Αριστοτέλη, τον Νουμένιο, τον Πορφύριο, τον Κλήμη και τον Ωριγένη τον νεοπλατωνικό (Αριστ. Μετφ. 1072, 25-31). Όσον αφορά δε τη σκέψη τού Γρηγορίου για την σχέση τού Θεού-Νου παρατηρούνται δύο τάσεις: όπως φανερώνει η έκφραση “μάτι του Θεού” που δεν σημαίνει άλλο από τον “νου του Θεού”, όσο και ο παραλληλισμός ανάμεσα στον Νου που γεννά τον λόγο και τον Πατέρα που γεννά τον Υιό, όπως το συναντήσαμε ήδη και στον Βασίλειο.

          Παρόλη όμως την απόλυτη, υπερβατικότητά του σε σχέση με τα όντα και την απόλυτη απουσία σχέσης με τον χώρο, ο Θεός χάρη στο πνεύμα Του, το οποίο είναι απλό και ακαθόριστο-το οποίο δεν είναι άλλο από το Άγιο Πνεύμα-εισδύει παντού και είναι παρόν σε κάθε τόπο. Εδώ βρισκόμαστε στην παρουσία μίας θεωρίας βασικής της Στοάς, την οποία υιοθέτησε και η Σοφία Σολομώντος, όπως και ο Φίλων, και ο Πλωτίνος και ο Βασίλειος. Όπως επίσης Αριστοτελική είναι και η θεωρία σύμφωνα με την οποία ο Θεός περιλαμβάνει τα πάντα χωρίς να περιλαμβάνεται από τίποτε!

Συνεχίζεται

ΤΙ ΛΕΕΙ Ο ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ; ΝΑ ΔΙΑΓΡΑΨΟΥΜΕ ΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΝΥΣΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ;

Αμέθυστος.