Η εποχή των μάγων(5)

 Συνέχεια από: Τετάρτη 20 Ιανουαρίου 2021

Η ΝΕΩΤΕΡΗ ΔΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΗΣ

Η εποχή των  μάγων

Η μεγάλη δεκαετία της φιλοσοφίας

1919-1929

Καί η τελευταία επανάσταση τής σκέψης

Ι. Πρόλογος-Οι μάγοι

Χωρίς θεμέλιο

Ανεξαρτήτως της κατεύθυνσης ή της σχολής σκέψης, στην οποία ανήκαν οι συμμετέχοντες της ημερίδας στο Davos -Ιδεαλισμός, Ουμανισμός, Φιλοσοφία της ζωής, Φαινομενολογία ή Λογικισμός- σε ένα ουσιαστικό σημείο κυριαρχούσε συναίνεση μεταξύ τών παρόντων φιλοσόφων: το κοσμοθεωρητικό και πάνω απ’ όλα το επιστημονικό θεμέλιο, πάνω στο οποίο κάποτε ο Kant είχε οικοδομήσει το εντυπωσιακό του φιλοσοφικό σύστημα, είχε διαβρωθεί. Ήταν πάντως αναγκαίο να αναθεωρηθεί. Η «Κριτική του καθαρού Λόγου» του Kant στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στην αντίληψη περί των μορφών θεώρησης του χώρου και του χρόνου, ξεκάθαρα δηλαδή στην φυσική του 18^ου αιώνος. Η νευτώνεια όμως κοσμοαντίληψη είχε αναθεωρηθεί από την επαναστατική θεωρία της σχετικότητας του Einstein (1905). Ο χώρος και ο χρόνος δεν μπορούσαν πια να θεωρηθούν χωριστά το ένα από το άλλο, ούτε ήταν με ρητό τρόπο a priori, δηλαδή δεδομένα προ της εμπειρίας. Προηγουμένως, η εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου είχε αφαιρέσει σε σημαντικό βαθμό την ισχύ της ιδέας πως η ανθρώπινη φύση είναι πέραν του χρονικού γίγνεσθαι, από αιώνων δεδομένη. Με την δια του Δαρβίνου ανύψωση της σημασίας της τυχαιότητας στην εξέλιξη των ειδών στον πλανήτη- πράγμα που ο Nietzsche μετέφερε, ασκώντας μεγάλη επιρροή, στην κουλτούρα- είχε αποδυναμωθεί αποφασιστικά και η προοπτική της προς ένα σκοπό κατευθυνόμενης, από την λογική οδηγούμενης, πορείας της ιστορίας. Ακόμα και η ολοκληρωτική διαφάνεια της ανθρώπινης συνείδησης για τον εαυτό της -ως σημείο εκκίνησης της υπερβατικής μεθόδου διερεύνησης του Kant- μετά τον Sigmund Freud δεν φαινόταν πια αυτονόητη. Πάνω απ’ όλα όμως, οι φρικαλεότητες ανώνυμου σκοτωμού εκατομμυρίων κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, αφαίρεσε κάθε αξιοπιστία από την ρητορική του Διαφωτισμού περί πολιτισμένης προόδου της ανθρωπότητας με τα μέσα της κουλτούρας, της επιστήμης και της τεχνολογίας. Το περί του ανθρώπου ερώτημα, υπό το φως των πολιτικών και οικονομικών κρίσεων της δεκαετίας, αναδείχθηκε ως πιο επείγον από ποτέ. Μόνο η αλλοτινή βάση για την απάντηση του είχε τεθεί οριστικά σε αμφισβήτηση.

Ο φιλόσοφος Max Scheler, ο οποίος πέθανε ξαφνικά το 1928, -συγγραφέας του έργου «Η θέση του ανθρώπου μέσα στον κόσμο»- σε μια από τις τελευταίες του διαλέξεις, περιέγραψε με τα εξής λόγια το αίσθημα αυτό για την κρίση: «Στα περίπου δέκα χιλιάδες χρόνια ιστορίας, είμαστε η πρώτη εποχή, στην οποία ο άνθρωπος έγινε πλήρως και εντελώς προβληματικός. Καθώς δεν γνωρίζει πια τι είναι, αλλά ταυτόχρονα ξέρει, πως δεν το ξέρει».

Αυτός είναι ο ορίζοντας των ερωτημάτων ενώπιον του οποίου συναντιούνται ο Cassirer και Heidegger. Αυτός ο ορίζοντας είχε τα προηγούμενα δέκα χρόνια εμπνεύσει τους δυο στοχαστές, οδηγώντας τους στη συγγραφή των κύριων έργων τους. Αντί όμως να προσπαθήσουν να  δώσουν μια άμεση και ουσιαστική απάντηση στο ερώτημα του Kant «Τι είναι ο άνθρωπος;» - συγκεντρώθηκαν στην αποσιωπημένη ερώτηση πίσω από την ερώτηση.

Ο άνθρωπος είναι ένα ον το οποίο πρέπει να θέτει ερωτήσεις, τις οποίες δεν μπορεί να απαντήσει. Ωραία και καλά. Ποιες όμως πρέπει να είναι οι δεδομένες συνθήκες, για να είναι ένα ον σε θέση να κάνει αυτές τις ερωτήσεις; Ποιες είναι οι συνθήκες που κατ’ αρχάς δίνουν τη δυνατότητα να τεθούν οι ερωτήσεις αυτές; Σε τι στηρίζεται η ικανότητα διερεύνησης των ερωτήσεων αυτών; Αυτή η ώθηση; Οι απαντήσεις εκφράζονται ήδη στους τίτλους των κύριων έργων τους: στην περίπτωση του Cassirer έχει ως εξής: «Η φιλοσοφία των συμβολικών μορφών». Στην περίπτωση του Heidegger: «Είναι και Χρόνος».

Δυο οράματα

Ο άνθρωπος είναι σύμφωνα με τον Cassirer ένα ον που χρησιμοποιεί και που δημιουργεί σύμβολα - ένα animal symbolicum. Είναι με άλλα λόγια ένα ον που με την χρήση συμβόλων δίνει στον εαυτό του και τον κόσμο του νόημα, στήριγμα και προσανατολισμό. Το σημαντικότερο σύστημα συμβόλων του ανθρώπου είναι η φυσική του μητρική γλώσσα. Υπάρχουν όμως πολυάριθμα συστήματα συμβόλων -στη γλώσσα του Cassirer: συμβολικές μορφές- όπως αυτά (συστήματα) του μύθου, της τέχνης, των μαθηματικών ή της μουσικής. Οι συμβολισμοί αυτοί, γλωσσικοί, εικονικοί, ακουστικοί ή χειρονομίας, δεν κατανοούνται κατά κανόνα καθ’ εαυτοί. Απαιτούν αντιθέτως την ερμηνεία από άλλους ανθρώπους. Η συνεχής διαδικασία, σύμφωνα με την οποία στον κόσμο εγκαθίστανται σύμβολα, και μέσω άλλων ανθρώπων ερμηνεύονται και μεταβάλλονται, είναι η διαδικασία της ανθρώπινης κουλτούρας. Είναι αυτή η ικανότητα χρήσης συμβόλων, που επιτρέπει στον άνθρωπο να θέτει μεταφυσικά ερωτήματα, ή έστω οποιαδήποτε ερωτήματα για τον εαυτό του και τον κόσμο. Η «Κριτική του καθαρού λόγου» θα καταστεί για τον Cassirer πρόγραμμα διερεύνησης των συστημάτων των συμβολικών μορφών, με τα οποία (συστήματα) προσδίδουμε νόημα στον κόσμο μας. Με τον τρόπο αυτό καθίσταται μια Κριτική της Κουλτούρας, σε όλο το αναγκαστικά αντιφατικό της πλάτος και την ποικιλία.

Και ο Heidegger τονίζει την σημασία της γλώσσας ως μέσου για το Είναι του ανθρώπου. Την πραγματική όμως βάση για την μεταφυσική του ουσία δεν την βλέπει σε ένα κοινό για όλους σύστημα συμβόλων, αλλά μέσα σε ένα ιδιαίτερα προσωπικό αίσθημα - αυτό του φόβου. Κατ’ ακρίβειαν, εκείνου του φόβου, που καταλαμβάνει το άτομο, όταν συνειδητοποιεί τον πεπερασμένο χαρακτήρα της ύπαρξης του. Η γνώση της ιδίας περατότητας, που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο ως μέσα στον κόσμο «πεταγμένο Είναι», γίνεται για τον άνθρωπο σκοπός -με διαμεσολάβηση του φόβου- ώστε να συλλάβει και να γνωρίσει τις προσωπικές δυνατότητες του Είναι του. Ο Heidegger ονομάζει τον σκοπό αυτό Eigentlichkeit (κάτι είναι αυτό που πραγματικά είναι, δηλαδή δεν είναι κάτι άλλο από αυτό που πραγματικά είναι). Ο τρόπος ύπαρξης του ανθρώπου χαρακτηρίζεται επιπλέον από μια αναπόφευκτη αναφορά στον χρόνο. Από την μια, μέσω της κάθε φορά μοναδικής ιστορικής συγκυρίας, στην οποία είναι ριγμένη, χωρίς να έχει ερωτηθεί, μια ύπαρξη. Από την άλλη, μέσω της γνώσης που έχει η ύπαρξη αυτή για την περατότητα της.

Για τον λόγο αυτό, η αποστολή της κουλτούρας και της γενικής χρήσης των συμβόλων που κήρυττε ο Cassirer ήταν σύμφωνα με την ερμηνεία του Heidegger να αποσπάσει τον άνθρωπο από τον φόβο του, από την περατότητα του, και με τον τρόπο αυτό, από την αποστολή του να βρει την αληθινή του ύπαρξη (Eigentlichkeit). Αντιθέτως, η αποστολή της φιλοσοφίας έγκειται ακριβώς στο να κρατήσει τον άνθρωπο ανοικτό για την αληθινή άβυσσο του φόβου του, και να απελευθερώσει έτσι με την αληθινή (eigentlich) έννοια.

Προ της επιλογής

Εύκολα μπορούμε να υποθέσουμε, πως η απάντηση στην παλιά ερώτηση του Kant περί ανθρώπου, αναλόγως εάν ακολουθεί την προσπάθεια του Cassirer ή του Heidegger, οδηγεί σε δυο αντίθετα ιδανικά, τόσο της πολιτισμικής όσο και της πολιτικής εξέλιξης: η ομολογία ενός ισόνομου ανθρωπισμού όλων των όντων που χρησιμοποιούν σύμβολα βρίσκεται απέναντι από την ελιτίστικη τόλμη προς επίτευξη της αληθινής ύπαρξης (Eigentlichkeit). Η ελπίδα για μια πολιτισμένη εξημέρωση των βαθέων φόβων έναντι της απαίτησης, να εκτεθεί κανείς όσο το δυνατόν πιο ριζικά στους φόβους αυτούς. Η αποδοχή μιας ποικιλίας πολιτισμικών μορφών και ενός πλήθους, έναντι της αίσθησης μιας αναγκαίας απώλειας του εαυτού μέσα στη σφαίρα των πάρα πολλών. Μια διαμεσολαβούμενη συνέχεια έναντι της βούλησης για μια ολική ρήξη και νέο ξεκίνημα.

Όταν στις 26 Μαρτίου του 1929 στις 10 το πρωί συναντήθηκαν ο Cassirer και ο Heidegger, μπορούσαν με το δίκιο τους να ισχυριστούν πως με τις φιλοσοφίες τους ενσάρκωναν ολόκληρες κοσμοθεωρίες. Αυτό που διακυβεύονταν στο Davos ήταν η επιλογή μεταξύ δυο θεμελιωδώς αποκλινόντων οραμάτων περί της πορείας της εξέλιξης του μοντέρνου ανθρώπου. Οράματα, οι αντιφατικές ελκτικές δυνάμεις των οποίων χαρακτηρίζουν και καθορίζουν μέχρι σήμερα από μέσα την κουλτούρα μας.

Η κρίση των φοιτητών και των νεαρών ερευνητών που ήταν παρόντες στο Davos, είχε πολύ πριν από την αντιπαράθεση ξεκαθαρίσει. Όπως ήταν αναμενόμενο σε μια κλασική αντιπαράθεση γενεών, η κρίση ήταν σαφώς υπέρ του νεαρού Heidegger. Κάποιο ρόλο θα έπαιξε και το γεγονός πως ο Cassirer -όπως και το απελπιστικά ξεπερασμένο αστικό ιδανικό μόρφωσης το οποίο προσπαθούσε να επιδείξει και στο σώμα του- ήταν κατά το μεγαλύτερο μέρος της ημερίδας με πυρετό στο κρεββάτι του δωματίου του, ενώ ο Heidegger έπιανε τα σκι σε κάθε ελεύθερο λεπτό, και μαζί με τον νεαρό ζωηρό φοιτητόκοσμο κατρακυλούσε στις μαύρες πίστες των Άλπεων.

Συνεχίζεται