Πρωτοπρ. Νικολάου Λουδοβίκου - Διαλογική (Βιο)τεχνολογία; (3)

 Συνέχεια από: Παρασκευή, 6 Αυγούστου 2021

Διαλογική (Βιο)τεχνολογία; 

Τὸ πρόβλημα τῆς (Βιο)τεχνολογίας ὡς ὁριστικῆς καὶ ἀμετάπτωτης οὐτοπίας: ἀπὸ τὸν Marx καὶ τὸν Heidegger στὸν Bostrom, τὸν Stuart Russell καὶ τὸ σκοτεινὸ ἄστρο τῆς ἐπιθυμίας

ΘΕΟΛΟΓΙΑ 92,1 (2021), σελ. 23 - 50

6 

Τὰ πράγματα μάλιστα σοβαρεύουν ἀκόμη περισσότερο, καθὼς στὸ παιχνίδι εἰσέρχεται καὶ τὸ σκοτεινὸ ἄστρο τῆς ἀνθρώπινης ἐπιθυμίας, μὲ τὸν δυσδιάγνωστο, ὅπως ἔδειξε η ψυχανάλυση, στόχο της. Ὅπως ἔγραψα παλαιότερα, «ἡ Ἐπιθυμία εἶναι τὸ μόνο ὄχημα ποὺ διαθέτουμε πρὸς τὸ Όλον...»45 καθώς (καὶ ἐὰν καὶ ὅταν) μεταποιεῖται σταδιακά, ὡριμάζοντας σὲ φορέα τῆς διυποκειμενικότητας, ποὺ ξεπερνᾶ ὡστόσο ἐν τέλει ὅλα τὰ κατὰ καιροὺς αἰτήματά της, γινόμενη βαθμιαῖα μία καθαρὴ ἐπιθυμία χωρὶς ἀντικείμενο - μὲ ἀντικείμενο δηλαδὴ τὴν ἑνότητα ὅλων τῶν αἰτημάτων καὶ ὅλων τῶν Ἄλλων-φορέων τους ἐντός της46. Αὐτὴ ὅμως εἶναι μία εὐτυχὴς ἐξέλιξη· ὑπάρχει συνηθέστερη ἴσως ή σκοτεινή, παρανοϊκὴ ἀνέλιξη τῆς Ἐπιθυμίας, μὲ τὴν φαντασιώδη σύντηξη μὲ τὸ Ὅλον (καὶ τὸν Ἄλλον ὡς φορέα του) καὶ τὴν κατοχή του στὸ ὄνομα μιᾶς παρανοϊκῆς παντοδυναμίας47 (κάτι ποὺ φυσικὰ συνδέεται μὲ τὴ μεταφυσικὴ τῆς θέλησης γιὰ δύναμη, ὅπως τὴν εἴδαμε παραπάνω). Αὐτὴν ἀκριβῶς τὴν ἐπικίνδυνη Ἐπιθυμία εἶναι ποὺ ὁ σύγχρονος στοχασμὸς τῶν ἐπιστημόνων ποὺ προάγουν τὴ σημερινὴ ἠλεκτρονικὴ τεχνολογία, ἡ ὁποία κορυφώνεται στὴν (Ἰσχυρὴ) Τεχνητὴ Νοημοσύνη, ἀδυνατεῖ νὰ διαβλέψει, προτείνοντας συνήθως ἀφελεῖς καὶ ἁπλοϊκὲς λύσεις, ἀκόμη καὶ ὅταν η διάγνωση τῶν κινδύνων εἶναι ὀρθή, καὶ μάλιστα λύσεις οἱ ὁποῖες ἐπιτείνουν ἀνεπίγνωστα τὸ πρόβλημα, παραδίδοντας τὴν τεχνολογία αὐτὴ στὸ σκοτεινὸ ἄστρο τῆς ἐκκολαπτόμενης σύγχρονης παρανοϊκῆς ἐπιθυμίας καὶ θεωρώντας πὼς ἔτσι ἐπιλύουν τὸ πρόβλημα τῆς πιθανῆς αὐτονόμησης τῆς πρώτης. Ἂς δοῦμε, γιὰ παράδειγμα, πῶς βλέπει τὰ πράγματα ἕνας ἀπὸ τοὺς ἀναμφισβήτητα πιὸ εὐρέως ἐπιδρῶντες εἰδικοὺς ἐπιστήμονες σήμερα, ὁ Stuart Russell48. Ἂς ἀναφέρουμε κατ’ ἀρχὰς ὅτι ὁ Russell ἀνήκει σὲ αὐτοὺς οἱ ὁποῖοι θεωροῦν ὡς ἀπολύτως πιθανή (λόγῳ τῶν τεράστιων οἰκονομικῶν πιέσεων ποὺ ἀσκοῦνται πρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτή) μία κατάκτηση κάποιου εἴδους γενικῆς νοημοσύνης ἀπὸ μέρους τῶν ὑπολογιστῶν, χωρὶς βεβαίως ἀκριβῶς αὐτοὶ νὰ διαθέτουν τὴν πληρότητα μιᾶς ἀνθρωπινώτερης ἀξιοθεσίας ποὺ θὰ μετρίαζε πιθανῶς τὴν πιθανὴ καταστροφικότητά τους. Αὐτὸ ποὺ κατ’ ἀρχὰς βεβαίως ἐντυπωσιάζει καὶ ἐδῶ, εἶναι ἡ ἴδια αὐτή, κοινὴ σὲ σχεδὸν ὅλους αὐτοὺς τοὺς ἐπιστήμονες, ὑπερ-αισιόδοξη (καὶ ἁπλοϊκή) μετα-Διαφωτιστικὴ πίστη στὴ δῆθεν ἀθωότητα τῶν ἀνθρωπίνων προθέσεων, ἡ ὁποία ἐθελοτυφλεῖ μπροστὰ στὴν πιθανὴ σαθρότητα καὶ ἀντιφατικότητα αὐτῶν ἀκριβῶς τῶν «ἀνθρωπίνων ἀξιῶν» καὶ προθέσεων καθ’ αὑτές. Θεωροῦν λοιπὸν πὼς ἡ θεραπεία τοῦ τυχὸν κακοῦ εἶναι η ριζικώτερη παράδοση τῆς ἠλεκτρονικῆς τεχνολογίας στὰ χέρια ἀκριβῶς τοῦ ἀνθρώπου, τὰ ὁποῖα ἐπιμένουν νὰ θεωροῦν ἀσφαλῆ. Δὲν βλέπουν ὅμως πὼς ἔτσι παραδίδουν τὴν τεχνολογία αὐτὴ στὴν πιθανότητα αὐτῆς ἀκριβῶς τῆς παρανοϊκῆς Επιθυμίας, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ, αὐτὴ ἀκριβῶς, τὸν χειρότερο ἴσως κίνδυνο. Ἔτσι ὅμως ἀνεπίγνωστα θεραπεύουμε ἕνα (πιθανό) κακὸ μὲ ἕνα ἄλλο (συνήθως) χειρότερο. Οἱ τρεῖς λοιπὸν ἀρχὲς τοῦ Russell, ποὺ καθιστοῦν δυνατὴ τὴν ἀνάπτυξη ἐπωφελῶν μηχανῶν στὸ παραπάνω βιβλίο του49 δὲν ξεφεύγουν ἀπὸ αὐτὴν τὴν ἀστοχία. 

Οἱ ἀρχὲς αὐτὲς εἶναι οἱ ἑξῆς: 

1. Ὁ μοναδικὸς σκοπὸς τῶν μηχανῶν εἶναι η μεγιστοποίηση τῆς πραγματοποίησης τῶν ἀνθρώπινων προτιμήσεων. 

2. Ἡ μηχανὴ εἶναι κατ’ ἀρχὰς ἀβέβαιη γιὰ τὸ ποιές εἶναι αὐτὲς οἱ προτιμήσεις. 

3. Ἡ ἔσχατη πηγὴ πληροφοριῶν σχετικῶν γιὰ τὶς ἀνθρώπινες προτιμήσεις εἶναι ἡ ἀνθρώπινη συμπεριφορά. 

Οἱ «προτιμήσεις» αὐτές, κατὰ τὸν Russell, εἶναι παμπεριεκτικές, καλύπτοντας ὁτιδήποτε ἐνδιαφέρει τὸν ἄνθρωπο, χωρὶς ὅρια, μέσα στὸν χρόνο. Εἶναι ὡστόσο ἐκπληκτικὸ τὸ ὅτι ὁ συγγραφέας δὲν φαίνεται νὰ ἀντιλαμβάνεται ὅτι ἀκριβῶς σὲ αὐτὴν τὴν ἀσυνάρτητη καὶ ἀνεξέλεγκτη κλίμακα ἀνθρωπίνων προτιμήσεων εὑρίσκεται τὸ πρόβλημα καὶ συνεπῶς ἡ ὑποταγὴ σὲ αὐτὲς κάθε ἄλλο παρὰ θὰ θεραπεύσει τὴν πιθανὴ παρέκκλιση. Οἱ μηχανὲς κατ’ ἀρχὰς θὰ ὑπηρετήσουν καὶ ἐν τέλει ἐπίσης πιθανῶς θὰ μιμηθοῦν, αὐτόνομα, τὴν τυχὸν παρανοϊκὴ ἀνθρώπινη ἐπιθυμία, μεγιστοποιώντας ἀκριβῶς τὴν αὐτονομημένη πραγματοποίησή της. Ποιός θέτει τὸ ὅριο γι' αὐτὴν τὴν πραγματοποίηση; Ποιός θέτει τὸν τελικὸ σκοπό της; Μὲ ποιόν τρόπο καὶ μὲ ποιά κριτήρια εἶναι δυνατὸ νὰ διακρίνουμε τὴν τυχὸν εὐστοχία ἀπὸ τὴν τυχὸν ἀστοχία τῆς ἱστορικῆς δράσεως τῶν μηχανῶν; Ἐὰν ἡ ἀνάγκη γιὰ δῆθεν ψυχοβιολογικὴ ἀναβάθμιση τοῦ ἀνθρώπου μοιάζει νὰ εἶναι ἕνα ἀνθρωπολογικὸ δόγμα σήμερα, ἀπορρέον ἀπὸ τὸν Διαφωτισμό, καὶ ἐὰν τὸ δόγμα αὐτὸ ἀπορρέει ἀκριβῶς ἀπὸ καὶ συνδέεται μὲ τὸ μεγάλο κλείσιμο τῆς ἀνθρώπινης καὶ κοσμικῆς φύσεως στὸν ἑαυτό της, μὲ τὸν Bιβλικό Θεό, ἀλλὰ καὶ τὸν ἀρχαιοελληνικὸ Λόγο τοῦ κόσμου νὰ θεωροῦνται ὡς βουβοὶ μῦθοι, καὶ τὴ θέληση γιὰ δύναμη νὰ ἀπομένει ὡς μοναδικὴ ἐπιτρεπόμενη ἀρετὴ καὶ μοναδικὸ ἐπιτρεπόμενο ἀνθρωπολογικὸ καὶ κοινωνικὸ προτάγμα, ποιός και ποῦ θὰ κατευθύνει τὴν Τεχνολογία; 

Καὶ ἀκόμη περισσότερο: ὅλη αὐτὴ ἡ καταναγκαστική ὁμογενοποίηση ἀνθρώπων καὶ συνειδήσεων ποὺ γεννᾶται, προάγεται καὶ καθοδηγεῖται ἀπὸ τὴν Τεχνολογία αὐτή, μὲ παράλληλη άμβλυνση ὅλων τῶν ταυτοτικῶν διαφορῶν, θρησκευτικῶν, γλωσσικῶν, ἐθνικῶν, ἱστορικῶν, φυλετικῶν, μία ὁμογενοποίηση ποὺ στεφανώνεται μὲ αὐτὸ ποὺ ἡ Shoshanna Zuboff πρόσφατα ὀνόμασε «ἐπιτηρητικό καπιταλισμό» (Surveillance Capitalism)50, μὲ ποιόν ἀνθρώπινο ὑπαρξιακό νόμο μπορεῖ λοιπὸν νὰ νοηματοδοτηθεῖ καὶ νὰ ἐξανθρωπισθεῖ; καὶ μάλιστα ὅταν η καταστροφὴ τῶν φυσικῶν πόρων τοῦ πλανήτη εἶναι ἤδη ἕνα πραγματικῶς ἐνεργούμενο γεγονὸς καὶ οἱ ζοφερὲς προφητεῖες εἴτε της οἰκολογικῆς, εἴτε τῆς πυρηνικῆς αὐτοκαταστροφῆς (εἴτε καὶ τῶν δύο μαζὶ συνδυαστικὰ) ἀποτελοῦν ήδη ζωντανὰ πιθανὰ σενάρια...

7 

Δύο (μεταξὺ πιθανῶς καὶ ἄλλων) σύγχρονες ταινίες προσπαθούν νὰ ἀρθρώσουν ἴσως μιὰν ἀπάντηση. Ἡ πρώτη εἶναι τὸ Interstellar τοῦ Christopher Nolan (2014) καὶ η δεύτερη τὸ πρόσφατο Midnight Sky τοῦ George Clooney. Στὴν πρώτη ταινία παρακολουθοῦμε μίαν ἀπελπισμένη ἀποστολὴ στὸ διάστημα πρὸς ἀναζήτηση τῶν εὐρημάτων μας προηγούμενης ἀποστολῆς, ποὺ εἶχε ὡς σκοπὸ τὴν εὕρεση καταλλήλων πλανητῶν πρὸς ἐποικισμό, ἐν ὄψει τῆς ἐπικείμενης πλήρους οικολογικής καταστροφῆς τῆς Γῆς καὶ τοῦ συνακολούθου θανάτου τῶν κατοίκων της, ἕνεκα μολυσμοῦ τῆς ἀτμόσφαιράς της και βαθμιαίου ἀφανισμοῦ της δυνατότητάς της νὰ παράγει πρῶτες ὕλες γιὰ τρόφιμα. Ὁ ἰθύνων νους τῆς ἀποστολῆς ὡστόσο δὲν λέγει τὴν ἀλήθεια: γνωρίζει πὼς ὁ ἐποικισμὸς εἶναι ἀδύνατος καὶ η μόνη ἐλπίδα ἐπιβίωσης τῆς ἀνθρωπότητας εἶναι ἡ ἐγκατάσταση μερικῶν χιλιάδων ἀνθρώπινων ἐμβρύων σὲ κάποιον κατάλληλο πλανήτη, τὰ ὁποῖα θὰ μετεξελιχθοῦν στὴ νέα ἀνθρωπότητα – τὰ ἔμβρυα ἐπίσης μεταφέρονται καὶ αὐτὰ μὲ τὸ σκάφος τῆς ἀποστολῆς. Ἡ ἀποκάλυψη τοῦ μυστικοῦ ψεύδους θὰ ἀνατρέψει τὸ ὅλο σκηνικό· ὁ πιλότος Κοῦπερ θὰ θελήσει νὰ ἐπιστρέψει στὴ γῆ γιὰ νὰ σώσει τὰ παιδιά του καὶ ὁ ἀγαπητικὸς σύνδεσμος μὲ τὴν κόρη του θὰ ἐπιτρέψει ἐν τέλει μίαν ἐπιστημονικὰ ἀπίθανη διαβίβαση δεδομένων, ποὺ θὰ ὁδηγήσουν στὴ δυνατότητα ἐποίκισης τοῦ διαστήματος ἀπὸ τοὺς γήινους, ἐνῶ ἡ γυναίκα τῆς ἀποστολῆς θὰ κατευθυνθεῖ πρὸς τὸν πλανήτη τοῦ ἀγαπημένου της, τοῦ ὁποίου ἡ τύχη ἀπὸ ἐτῶν ἀγνοεῖται. Τὸ σημαντικὸ λοιπὸν στοιχεῖο τῆς ταινίας εὑρίσκεται ἀκριβῶς ἐδῶ: στὴν ἀποκάλυψη τῆς ἀγάπης ὡς μοναδικοῦ καὶ οὐσιώδους αἰτίου γιὰ τὴ ζωή, ἀλλὰ ἐπίσης καὶ ὡς πιθανοῦ αἰτίου τῆς διεξαγωγῆς καὶ τῆς ἀνάπτυξης τῆς τεχνολογίας πρὸς τὴν σωστὴ κατεύθυνση - της ἀγάπης πού, κατὰ τὴν Δρα Μπρὰντ τῆς ταινίας, «μοιάζει νὰ ἔρχεται ἀπὸ μιὰ ἄλλη διάσταση», εἶναι μία «πληροφορία ἀπὸ ἀλλοῦ». 

Βεβαίως, ἀκόμη καὶ μετὰ ἀπὸ τὶς παραπάνω φράσεις δὲν εἶναι εὔκολο νὰ σιγουρευθεῖ κανεὶς ὅτι ὁ περὶ ἀγάπης λόγος αὐτὸς ξεπερνᾶ πράγματι καὶ κατὰ πόσον τὶς ἀφελεῖς ἀγαπολογίες τοῦ Rousseau καὶ τῶν Διαφωτιστῶν. Ἡ διαφορὰ μεταξὺ τῶν τελευταίων καὶ τῆς Βιβλικῆς πραγματικότητας τῆς ἀγάπης εἶναι μεγάλη: τὸ Ἰωάννειο: «ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστὶ» ἔχει ἐδῶ στὴν πραγματικότητα μετασχηματισθεῖ σέ: «η ἀγάπη θεός ἐστι»· πρόκειται γιὰ τὴν ὕψωση τῆς φυσικῆς ἀνθρώπινης ἀγάπης σὲ μεταφυσικὸν εκθέτη - χωρίς ὡστόσο νὰ μπορεῖ νὰ ἀποκλεισθεῖ τελείως, ἐν προκειμένῳ, καὶ ἡ μακρινὴ προαίσθηση τῆς κατανόησης τῆς ἀγάπης ὡς ἀναλογικῆς μετοχῆς στὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ.

Ἡ δεύτερη ταινία ἀναδεικνύει τὴν ὡς ἕναν σημαντικὸ βαθμὸ χιμαιρική φύση τῆς σύγχρονης Τεχνολογίας καὶ τὴν κατάρρευσή της μέσα στὸ ὑπαρξιακό. Ἡ Τεχνολογία ὄχι μόνο δὲν ἔχει καταφέρει νὰ σώσει τὴ Γῆ, ἀλλὰ ἔχει μᾶλλον συνεισφέρει στὴν καταστροφή της, μαζὶ καὶ στὴν καταστροφὴ τῆς προσωπικῆς ζωῆς τοῦ ἀφιερωμένου σὲ αὐτὴν κεντρικοῦ ἥρωα. Ἐδῶ τὸ ζήτημα εἶναι νὰ ἐμποδισθεῖ ἡ ἐπιστροφὴ στὴ Γῆ ἑνὸς διαστημοπλοίου ποὺ ἔχει καταφέρει νὰ ἀνακαλύψει ἕναν πλανήτη ὁ ὁποῖος θὰ μποροῦσε νὰ φιλοξενήσει κάποιους ἀπὸ τοὺς γήινους σε περίπτωση οἰκολογικοῦ ή ἄλλου κινδύνου – καὶ ποὺ ἐπιστρέφει ἀνύποπτο, μὴ γνωρίζοντας τί ἔχει στὸ μεταξὺ συμβεῖ στὴ Γῆ. Καὶ ξανά, στὸ ἄκουσμα τῆς τρομερῆς πληροφορίας, τὸ πλήρωμα διχάζεται, μὲ αἰτία καὶ πάλι τὴν ἀγάπη. Κάποιοι, λόγῳ τοῦ ἀγαπητικοῦ συνδέσμου τους μὲ τὰ οἰκεῖα τους πρόσωπα ἐπιλέγουν τὴν ἐπιστροφὴ στὴ Γη, σὲ μιὰν ἀπονενοημένη προσπάθεια σωτηρίας τους, ἐνῶ τὸ ἐρωτευμένο ζεῦγος, μὲ τὸν καρπὸ τῆς σχέσης τους ἤδη κυοφορούμενο, ἐπιλέγει τὴν ἐπιστροφὴ στὸν ἀνακαλυφθέντα νέο πλανήτη, γιὰ νὰ συνεχίσουν τὴν ἀνθρώπινη ζωὴ ἀλλοῦ· ὁ δὲ κεντρικὸς ἥρωας ἑξαγορεύει τις ἀφανισμένες σχέσεις καὶ τὴν κατεστραμμένη ζωή του, λόγῳ τῆς παντελοῦς ἀφιέρωσής του σὲ μία χιμαιρικὰ σωτηριώδη Τεχνολογία. Καὶ πάλι η ἀγάπη δηλαδὴ παίζει καὶ ἐδῶ τὸν ἀπολύτως ἀποφασιστικό της ρόλο. Ἡ ὑφέρπουσα ἀντίφαση μοιάζει στὸ μεταξὺ εἰρωνικὴ καὶ ἀνελέητη: ἡ ἐπιστημονικὴ Τεχνολογία, ἔχοντας ήδη καταστρέψει τὴ Γη, ή ἔχοντας συμβάλει στὴν καταστροφή της, καὶ πάντως ἀνίκανη νὰ τὴν ἀποτρέψει, ἐφευρίσκει ταυτόχρονα καὶ τήν (μερικώτατη, εἶναι ἀλήθεια) σωτηρία της, τὴ δραπέτευση τῶν ἐλαχίστων δηλαδὴ σὲ ἕναν νέο, παρθενικὸ πλανήτη, ὅπου ἡ ἀνθρώπινη ζωὴ θὰ ξαναρχίσει καὶ πάλι οὐσιαστικὰ ἀπὸ τὸ σημεῖο μηδέν, ὅπως κάποτε στὴ Γη, ἐφ’ ὅσον οἱ ἀνύπαρκτες ἐνεργειακὲς πηγὲς θὰ ἀχρηστεύσουν γρήγορα τὴν εὔθραυστη τεχνολογία τῶν νεοφερμένων καὶ συνεπῶς αὐτοὶ θὰ ἐπανέλθουν σύντομα σὲ συνθῆκες πρωτόγονες. Καὶ βεβαίως ὑφέρπει στὸν θεατὴ καὶ ἡ μακρινὴ ὑποψία πὼς στὸ ἀπώτερο μέλλον καὶ αὐτὴ ἡ νέα Γη θὰ καταστραφεῖ γιὰ τοὺς ἴδιους λόγους καὶ μὲ τὴν ἴδια τεχνολογία ὡς όργανο - ή ὡς ἀθέλητο συνεργό...

Συνεχίζεται 

Σημειώσεις

45. Βλ. τὸ βιβλίο μας: Θεοποιία: ἡ Μετανεωτερικὴ Ἀπορία, ἐκδ. Ἁρμός, Ἀθήνα 2007, σ. 91.

46. Βλ. τὸ βιβλίο μας: Ψυχανάλυση καὶ Ὀρθόδοξη Θεολογία: περὶ Ἐπιθυμίας, Καθολικότητας καὶ Ἐσχατολογίας, ἐκδ. Άρμός, Ἀθήνα 2003, σσ. 31-34. 

47. Βλ. N. Loudovikos, “Analogical Ecstasis: Maximus the Confessor, Plotinus, Heidegger, and Lacan”, στό: S. Mitralexis, G. Steiris, M. Podbielski (eds), Maximus the Confessor as a European Philosopher, Wipf and Stock, Eugene OR 2017, σσ. 241-254. 

48. Βλ. τὸ πρόσφατο βιβλίο του: Human Compatible: Artificial Intelligence and the Problem of Control, Viking 2019. 

49. Ό.π., σ. 173.

50. Bλ. S. Zuboff, The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power, Profile Books, UK. 2019. Ἡ συγγραφέας ὁρίζει τον «ἐπιτηρητικό καπιταλισμό» ὡς τὴ χρήση τῆς ἀνθρώπινης ἐμπειρίας καθὼς καὶ τῶν ἐπιθυμιῶν ὡς ἀκατέργαστο ὑλικὸ πρὸς μετάφραση σέ «συμπεριφορικά δεδομένα» (Behavioural Data), τὰ ὁποῖα ἐν συνεχείᾳ πωλούμενα προωθούνται πρὸς μηχανές τεχνητής νοημοσύνης καὶ μετασκευάζονται, μὲ τὴ βοήθεια ἀλγορίθμων, σε μελλοντικὰ προόντα, τα ὁποῖα ἐν πολλοῖς ἐπιτηροῦν καὶ κατευθύνουν ὅλα ὅσα κάνουμε καὶ ἐπιθυμοῦμε τώρα, ἀλλὰ καὶ ὅσα θὰ κάνουμε καὶ θὰ ἐπιθυμήσουμε σύντομα. 

Ο ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΑΓΝΟΕΙ ΟΤΙ ΠΡΙΝ ΤΟΝ homo technologicus ΠΡΟΗΓΗΘΗΚΕ Ο homo oecomomicus ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΖΟΥΝ ΣΑΝ ΑΔΕΛΦΙΑ. ΟΣΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑ, ΔΕΝ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΜΕ ΤΟΝ ΛΑΚΑΝ. ΚΑΙ ΑΥΤΟ ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΑΓΝΟΕΙΤΑΙ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ  ΝΑ ΠΑΡΑΚΑΜΦΘΕΙ ΤΟ ΝΟΗΤΟ ΥΨΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΧΑΡΙΝ ΤΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ.