Η ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΣΤΟΝ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟ (4)

 Συνέχεια από: Δευτέρα 9 Αυγούστου 2021

Η ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΣΤΟΝ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟ 

Του John Μ. Rist.

          

Με το πέρασμα στην νέα εποχή, ο Πλατωνισμός διέτρεξε δύο διαφορετικές οδούς, εκείνη των Εθνικών Πλατωνικών και εκείνη η οποία αντιπροσωπεύεται απο τις διαφορετικές προσλήψεις και μεταμορφώσεις τις οποίες επέβαλλαν στον Πλατωνισμό οι Χριστιανοί συγγραφείς! Και στις δύο κατευθύνσεις, φυσικά, παραμένουν τα δύο βασικά θέματα τής Πλατωνικής σκέψης, εκείνη η σχετική με την ύπαρξη ενός νοητού κόσμου και εκείνη η οποία αναφέρεραι στον Έρωτα! Όπως κάναμε και προηγουμένως με τον Πλάτωνα και εδώ θα περιοριστούμε σ'αυτό το τελευταίο θέμα! Ο Πλατωνισμός των τριών πρώτων αιώνων τής Χριστιανικής εποχής έλυσε αμέσως το πρόβλημα τής σχέσεως ανάμεσα στους Θεούς και τις ιδέες! Με συντομία μπορούμε να πούμε ότι εφαρμόζοντας σ'αυτή την σχέση την αριστοτελική θεωρία τής γνώσεως, οι πλατωνικοί έφτασαν να κάνουν τις ιδέες τίς σκέψεις τού Θεού, μειώνοντάς τες δηλαδή όχι σε απλά συστατικά τού Θείου νού, αλλά βλέποντας σ'αυτές αυτό που στην συνέχεια θα ονομάζοντο οι Θείες ιδιότητες-μία λύση η οποία τράβηξε τόσο τους Χριστιανούς στοχαστές όσο και τους Εθνικούς συγγραφείς. Μιά περαιτέρω πρόοδος αφορά επίσης και τον ίδιο τόν Έρωτα! Συνδυάζοντας τα θέματα τού Συμποσίου και τού Φαίδρου, ο Πλούταρχος κινήθηκε πρός την κατεύθυνση η οποία τον οδήγησε να δεί στον Έρωτα τόσο την αναγκαία αιτία τής πράξεως, όσο και την ίδια την πρώτη αρχή, μία θέση η οποία θα αναπτυχθεί στην συνέχεια με την θαυμαστότερή της μορφή απο τον Πλωτίνο στην Εννεάδα VI 8, μία πραγματεία η οποία θα ονομασθεί απο τον Πορφύριο : Περί τής θεληματικότητος και τής θελήσεως τού Ενός. [Περί τού εκουσίου].

          Σύμφωνα με τον Πορφύριο ο οποίος υπήρξε ο βιογράφος τού Πλωτίνου και ο επιμελητής και ο εκδότης τής οριστικής εκδοχής τών γραπτών του, ο Πλωτίνος ανέβηκε , ανυψώθη στο Ένα ακολουθώντας τούς σταθμούς που περιέραψε ο Πλάτων στο Συμπόσιο (Ζωή τού Πλωτίνου, 23). Η πρώτη πραγματεία τού Πλωτίνου, Περί τού Κάλλους (I, 6) είναι ένα είδος ασκήσεως πάνω στο κείμενο τού Πλάτωνος. Επι πλέον όπως είναι κατανοητό πολύ εύκολα, ο Πλωτίνος υπερασπίζεται την πλατωνική ηθική, την οποία περιγράψαμε με συντομία προηγουμένως,υποστηρίζοντας, ότι ο Ερωτικός Σωκράτης είναι το Μοντέλο και ο Οδηγός στην φιλοσοφική ζωή. Αλλά ο Πλωτίνος επαναδιατυπώνει επίσης και ολόκληρη την πλατωνική παράδοση, μεταμορφώνοντας τα διάφορα γραπτά τού Πλάτωνος, τα οποία δέν ήταν συστηματοποιημένα, σε εκείνη την φιλοσοιφκή κατασκευή την οποία εμείς (αλλά όχι ο Πλωτίνος) ονομάζουμε νεοπλατωνισμό!

          Αυτών τών αναπτύξεων, δύο αξίζουν το ενδιαφέρον μας: κατ'αρχάς είναι χαρακτηριστικό τού νεοπλατωνισμού το γεγονός ότι η πρώτη Αρχή περιγράφεται συνήθως όχι σαν το Αγαθό ή το Κάλλος, αλλά σαν το Ένα, και ότι αυτό το Ένα χαρακτηρίζεται σαν "επέκεινα τού Είναι". Μ'αυτή την τελευταία έκφραση η οποία προέρχεται απο την Πολιτεία τού Πλάτωνος (509 b), εννοείται ότι το Ένα διακρίνεται απο κάθε άλλη πραγματικότητα  καθότι είναι κατά κάποιο τρόπο άπειρο, απέραντο στην φύση του και στα αποτελέσματά του και είναι η αιτία κάθε άλλου πράγματος, ενώ σ'εκείνο το Ένα δέν υπάρχει κανένας δυαλισμός υποκειμένου και αντικειμένου, γνωρίζοντος και γνωσθέντος. Ακόμη και η ιδιότης "Ένα" είναι ακατάλληλη (Ενν. V5.6.12). Είναι απλώς η καλύτερη έκφραση την οποία μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε εάν θέλουμε να αναφερθούμε στην πρώτη αρχή, όπως εκ φύσεως πρέπει να κάνουμε εάν θέλουμε να προσπαθήσουμε να κάνουμε μεταφυσική.

          Δεδομένης αυτής τής συνεπούς προσοχής στην υπερβατικότητα, μπορεί να βρούμε ακόμη πιό εκπληκτικό το γεγονός ότι ο Πλωτίνος (Ενν. VI 8) αποφασίζει να επεκτείνει την ιδέα, την οποία σημειώσαμε ήδη στον Πλούταρχο, σύμφωνα με την οποία ο Έρως δέν είναι μόνον το αναγκαίο κινούν τής φιλοσοφικής έρευνας, αλλά είναι ταυτοχρόνως, το αντικείμενο αυτής τής έρευνας. Κρατώντας σταθερή την συνήθη προσοχή γύρω απο την αναποτελεσματικότητα τής γλώσσας μας αναφορικά με την πρώτη Αρχή (Ενν. VI 8.15). Ο Έρως πρέπει να ταυτίζεται με κάποιο τρόπο με το Ένα. Μπορούμε να φέρουμε την αντίρρηση ότι ο Έρως δείχνει μία επιθυμία και μία ανάγκη! Παρ'όλα αυτά όμως έχουμε δεί ήδη στον ίδιο τον Πλάτωνα πώς μία τέτοια ανάγκη πραγματώνεται ολοκληρωτικώς στην θεωρία τού Κάλλους και πώς κατά κάποια έννοια, αυτό μεταμορφώνεται σε δημιουργικότητα! Στον Πλάτωνα πρέπει να υπολογίσουμε το Ενα σαν Έρως, στο φώς αυτής της μεταμορφώσεως.Είναι ξεκάθαρο ότι εάν το Ένα είναι ο Έρως δέν μπορεί να είναι εξ ορισμού, με την σημασία μιάς επιθυμίας η οποία είναι στραμένη σε κάτι ανώτερο απο αυτόν τον ίδιο. Και εάν ο Έρως, το Ένα, πρέπει αναγκαίως να εκφρασθεί σαν δημιουργικότης, Στο σύστημα τού Πλωτίνου, όπου είναι δυνατόν να αναγνωρίσουμε μία προσπάθεια, παντελώς επιτυχημένη, να πραγματοποιηθεί μία εννοιολόγηση ολοσχερώς μονιστική, το Ένα είναι πράγματι η αιτία όλων των πραγμάτων. Δέν υπάρχει κανένας διαχωρισμός ανάμεσα στον Θεό και στις ιδέες, δέν υπάρχει κανένα συναιώνιο υπόστρωμα σαν υλική αρχή ή σχεδόν υλική τού φυσικού σύμπαντος, με ανάλογο τρόπο με τον "θηλυκό" "υποδοχέα" του Πλατωνικού Τίμαιου.

          Αλλά ο Πλωτίνος προχωρά πέραν αυτού. Απο την στιγμή που στο Ένα δέν μπορεί να υπάρχει ένας έρως στραμμένος σε κάτι ανώτερο αναφορικά μ'αυτόν τόν ίδιο, ο Έρως που είναι το Ενα, μπορεί να κατευθυνθεί μόνον στο ίδιο το Ένα: το Ένα είναι μία αγάπη πλήρως τελειωμένη και δημιουργική τού εαυτού της. Σ'αυτή την προσπάθεια να ταυτισθεί αυτό που μόνον ακατάλληλα και αναχρονικά μπορεί να ορισθεί σαν ένας τρόπος περιγραφής τής "εσωτερικής ζωής" τού Ενός, μερικοί είδαν μία Χριστιανική επιρροή και ακόμη περισσότερο λόγω τού γεγονότος ότι στην Ενν. VI 8 γίνεται επεξεργασία ενός άλλου θέματος, στενά δεμένου με το πρώτο, το οποίο μοιάζει να πλησιάζει τον Πλωτίνο στον Χριστιανισμό, εκείνο τής θελήσεως τού Ενός στο οποίο καταλήγει ξεκινώντας απο την θέληση τού ανθρώπου. Η επίκληση τού Χριστιανισμού όμως παραμένει μία υπόθεση, και παρότι δέν είναι ιδεολογικά στριμωγμένη, οπωσδήποτε είναι περιττή. Κάτι που θέλει να πεί ότι δέν είναι ψευδής, παρά το ότι είναι απίθανη, διότι η καταγωγή τής ταυτίσεως τού Ενός με τον Έρωτα, τού Πλωτίνου, στραμένου στον εαυτό του, μπορεί να ειδωθεί σάν έναν στοχασμό συγκεντρωμένο στις δυνατότητες που είναι παρούσες στην πρωταρχική πλατωνική θέση! Αυτές οι δυνατότητες καθίστανται ακόμη πιό πιθανές εάν σκεφθούμε το γεγονός ότι και στον ίδιο τον Πλάτωνα-στην διάρκεια των διαφόρων διαλόγων, τόσο αυτών που είναι αφιερωμένοι στον Έρωτα, όσο και εκείνων που διαπραγματεύονται άλλα θέματα, προτείνονται διάφορες και διαφορετικές γνώμες, μερικές απο τις οποίες προέρχονται απο την εσωτερική εξέλιξη τής σκέψης του, όπως στην περίπτωση τής εξελίξεως τής ψυχολογίας του στον Φαίδωνα, στήν Πολιτεία και στον Φαίδρο: Άλλες προέρχονται απο τις αναγκαίες ανακρίβειες οι οποίες αναδύονται όταν ένας φιλόσοφος τόσο πρωτότυπος, αντιμετωπίζει τα ίδια θέματα απο διαφορετικές οπτικές γωνίες!

          Όπως όλοι οι μέσο και οι νέο-πλατωνικοί ο Πλωτίνος αισθάνεται υποχρεωμένος να αποδώσει στον Πλάτωνα μία μοναδική καί ακριβέστατη φιλοσοφική θεωρία η οποία παρουσιάζεται σαν ένα μοναδικό φιλοσοφικό σύστημα! Στο εσωτερικό ενός τέτοιου πλαισίου μπορούμε να αναγνωρίσουμε τήν ακρίβεια τής θεωρίας τού Έρωτος τού Ενός τού Πλωτίνου, παρά τον χαρακτήρα του εν τέλει που δέν είναι πλατωνικός. Απο μία κατά γράμμα οπτική γωνία, η θεωρία του δέν είναι πλατωνική, αλλά ο Πλωτίνος απαξιούσε να είναι ένας φιλόλογος (ζωή του Πλωτίνου, 14), ένας βαρετός, ο οποίος ψάχνει μιά πάρα πολύ περιορισμένη ιστορική ερμηνεία. Περισσότερο εννοούσε την θέση του σαν Πλατωνικός με μία ανώτερη σημασία, πιό πνευματική: γνώριζε τί ήθελε να πεί ο Πλάτων, παρότι μυστικώς και για οποιονδήποτε λόγο υπήρξε αυτός ο μυστικισμός. Όπως ο Πλάτων είναι μ' αυτή την έννοια  ο πνευματικός κληρονόμος τού Σωκράτη, έτσι και ο Πλωτίνος πίστευε ότι είναι ο "πνευματικός" κληρονόμος τού Πλάτωνος!

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.