Κωνσταντίνος Κ. Παπουλίδης - ΟΝΟΜΑΤΟΛΑΤΡΕΣ (1)

ΟΝΟΜΑΤΟΛΑΤΡAI

Ονοματολάτραι: (Ετεροδιδασκαλία Ρώσων μοναχών του Αγίου Όρους κατά την δευτέραν δεκαετίαν του 20ου αιώνος)

Κωνσταντίνος Κ. Παπουλίδης

«Ces troubles furent le début du déclin rapide du monachisme russe sur l’ Athos» Dom I. Doens, O.S.B,., Chronique religieuse. Monastères orthodoxes en Grèce, «Irénikon», 3 (1961) 357. Monastères

Οι «Ονοματολάτραι» είναι σχεδόν άγνωστοι εις την Ελλάδα. Οι Ελληνες συγγραφείς δι’ ολίγων μόνον πληροφοριών1 αναφέρουν την ύπαρξιν της ετεροδιδασκαλίας των Ρώσων μοναχών εις το Άγιον Όρος κατά την δευτέραν δεκαετίαν του 20ου αιώνος, η δε «Εκκλησιαστική  Αλήθεια» της Κωνσταντινουπόλεως αναφέρει ωρισμένα βασικά έγγραφα των ερίδων2.

Είναι γεγονός αναμφισβήτητον ότι πολλά εκκλησιαστικά ρεύματα εις το Άγιον Όρος ηθέλησαν να ασχοληθούν, να εφαρμόσουν και να επαναφέρουν εις χρήσιν την θεολογίαν του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Ανεφέραμεν και άλλοτε ότι οι «Κολλυβάδες» εκ μέρους των Ελλήνων3 και ο Όσιος Παΐσιος Βελιτσκόφσκι εκ μέρους των Σλάβων4 εφρόντισαν να ανανεώσουν, κατά τον 18^ον αιώνα, την ησυχαστικήν θεολογίαν της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Οι Ονοματολάτραι5,τον 20όν αιώνα, οικειοποιήθησαν την ανανέωσιν του Παλαμισμού, άλλα δυστυχώς ως συμβαίνει με τας ετεροδιδασκαλίας, τα σχίσματα και τας αιρέσεις, τόσον οι αντίπαλοι των όσον και οι ίδιοι, λόγω του φανατισμού ο οποίος υπεισέρχεται με την πάροδον των διαμαχών, δεν επιτρέπουν, εν πολλοίς, την εξέτασιν και των θετικών στοιχείων εις την δομήν της διδασκαλίας μιας αιρέσεως.

Κατά την εξέτασιν της ετεροδιδασκαλίας των Ονοματολατρών, θα περιορισθώμεν μόνον εις τα ιστορικά προβλήματά της και δεν θα υπεισέλθωμεν εις το καθαρώς δογματικόν μέρος, καίτοι θα αναφερθώμεν αναγκαστικώς εις τας βασικάς αρχάς της διαμάχης. Δεν θα υπεισέλθωμεν επίσης εις θέματα Κανονικού Δικαίου και Διπλωματικής Ιστορίας, με τα οποία επίσης έχουν σχέσιν η ετεροδιδασκαλία και αι έριδες.

Η παρούσα μελέτη εκ του περιεχομένου αυτής διαιρείται εις τρία μέρη:

α) Εις την γένεσιν της ετεροδιδασκαλίας και την ανάπτυξίν της εις το Άγιον Όρος,

β) Εις την μεταφοράν της διαμάχης εκ του Αγίου Όρους εις την Ρωσίαν και

γ) Εις την μεταφοράν της ετεροδιδασκαλίας εκ της Ρωσίας (μετά την κομμουνιστικήν επανάστασιν των μπολσεβίκων το 1917) εις την Δυτικήν Ευρώπην δια των αυτοεξορίστων Ρώσων θεολόγων και φιλοσόφων.

Η διδασκαλία των Ονοματολατρών είναι ρωσική τόσον εις την καταγωγήν και την εξέλιξιν, όσον και εις την δομήν της. Εις το Άγιον Όρος εφιλοξενήθη μόνον. Επιπλέον, όμως, έχει σχέσιν με τον ησυχασμόν και την καρδιακήν προσευχήν ή (την λεγομένην) προσευχήν του Κυρίου6. Οι ίδιοι οι Ονοματολάτραι θα σημειώσουν πολλάκις ότι συνεχίζουν την ησυχαστικήν πρακτικήν, αλλά και την ιδίως περί του άκτιστου φωτός παλαμικήν θεολογίαν.

A'

Η έρις δεν ήρχισεν εις το Αγιον Όρος, αλλά εις τον Καύκασον της Ρωσίας. Εκεί, εις το μετόχιον Σίμων ο Χαναναίος της Μονής Αγίου Παντελεήμονος του Αγίου Ορους, έζη και ο Ρώσος μεγαλόσχημος μοναχός Ιλαρίων, ο οποίος είχεν έλθει εκ του Αγίου Όρους.

Ο Ιλαρίων εδημοσίευσε το 1907 βιβλίον περί προσευχής υπό τον τίτλον:

«Επί των Ορέων του Καυκάσου»7. Και ενώ και αι δύο πρώται εκδόσεις έλαβον την άδειαν κυκλοφορίας εκ μέρους της «Επιτροπής Θρησκευτικής Λογοκρισίας» της Ρωσίας, κατά την δευτέραν έκδοσιν, ολίγον μετά την κυκλοφορίαν του βιβλίου, κατεδικάσθη το περιεχόμενον, επειδή δεν εθεωρήθη ορθόδοξον. Εις το βιβλίον παρουσιάζονται δύο γέροντες μοναχοί συζητούντες περί της καρδιακής προσευχής (ή της λεγομένης προσευχής του Κυρίου) και περί των καρπών αυτής. Οι δύο γέροντες μοναχοί διαπιστώνουν,

ότι κατά την εποχήν των η πρακτική της καρδιακής προσευχής ελησμονήθη ή εγκατελείφθη υπό των μοναχών και ότι καλόν θα ήτο να επανέλθη μεταξύ των μοναχών και γενικώς μεταξύ των πιστών της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ρωσίας εις εγκύκλιόν της από 18ης Μαΐου 1913 προς τους μοναχούς8, ενώ αναγνωρίζει ότι το περιεχόμενον του βιβλίου του Ιλαρίωνος είναι ανεπίληπτον από θρησκευτικής πλευράς, εν τούτοις αναφέρει ότι τα συμπεράσματα του συγγραφέως θεωρούνται επικίνδυνα διά την προσευχήν, καθ’ ότι, κατά τον Ιλαρίωνα, το κύριον μέρος της προσευχής δεν ήτο η απαγγελία της προσευχής, η οποία θα εβοήθει τον πιστόν εις την αυτοσυγκέντρωσιν, αλλά η διαρκής επανάληψις του ονόματος του Ιησού9 ως ονόματος του Θεού· ώστε ο Θεός παρουσιαζόμενος (διά της διαρκούς αναφοράς του ονόματός Του) εις τον απαγγέλλοντα, τον συντρέχει εις την θέωσίν του. Εκ των βιβλικών παραπομπών αναφέρονται εις το έργον κυρίως η του Ματθαίου 7, 22 (10) και Λουκά 9, 49-50 (11).

Η διδασκαλία του Ιλαρίωνος, ότι η συνεχής απαγγελία του ονόματος του Θεού σώζει τον άνθρωπον, καθ’ όσον ο Θεός ενυπάρχει εις το όνομά Του, απέκτησε πολλούς οπαδούς τόσον εις τον Καύκασον και κατ’ επέκτασιν εις την Ρωσίαν, όσον και εις το Άγιον Όρος.

Αργότερον, ως θα ίδωμεν, ο ιερομόναχος Αντώνιος Bulatovic υπεστήριξεν, επί του αυτού θέματος, ότι εις το όνομα του Θεού υφίσταται η παρουσία Αυτού τούτου του Θεού, εφ’ όσον «το όνομα δεν διαχωρίζεται εκ του κατόχου του ονόματος ς»12. Και διά να ισχυροποιήση το επιχείρημά του αναφέρει, ότι εις την επίκλησιν ονόματος τινος ενυπάρχει η υπόστασις του κατόχου του ονόματος· π.χ. κράζω «Ιβάν» και εις την έναρθρον κραυγήν ενυπάρχει (μυστικώς) η υπόστασις του Ιβάν και όχι αυτός ούτος ο Ιβάν13. Κατ’ επέκτασιν, λοιπόν, όταν προφέρωμεν το όνομα «Ι η σ ο ύ ς», αι ωρισμέναι κλήσεις ή προφοραί (και ο Ιησούς), είναι πραγματικότητες και έχουν υπόστασιν14.

Τέλος, σημειούμεν ότι το 4ον κεφ. του αναφερθέντος έργου του ιερομονάχου Ιλαρίωνος επιγράφεται: «Ότι εις το όνομα του Ιησού ενυπάρχει αυτή η θεότης, και, κατ’ ακολουθίαν, δι’ εκείνον ο οποίος αγαπά τον Σωτήρα, το όνομα τούτο είναι Αυτός Ούτος ο Σωτήρ»15.

Είναι αληθές, ότι καίτοι υποφώσκει ενταύθα σωστή και υγιής μυστικιστική σκέψις, εν τούτοις πολλάκις συγχέονται τα πράγματα υπό των Ονοματολατρών και φαίνεται έμπροσθεν ημών να υπάρχουν κείμενα χρήζοντα επεξεργασίας.

(Συνεχίζεται)

Σημειώσεις

1. Βλ. ενδεικτικώς I. Π. Μαμαλάκη,Το Άγιον Όρος (Άθως) δια μέσου των αιώνων, Θεσσαλονίκη 1971 (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Μακεδονική Βιβλιοθήκη, αριθ. 33), σ. 561. Σημειωτέον, ότι ο συγγραφεύς είναι ο μόνος εκ των Ελλήνων γραψάντων περί του Αγίου Όρους γενικώς και αφιερωσάντων μίαν σελίδα δια τους Ονοματολάτρας· οι περισσότεροι Έλληνες παρέρχονται το θέμα δι’ ολίγων γραμμών.

Δια την σύνταξιν της παρούσης μελέτης παντοιοτρόπως με εβοήθησαν οι κύριοι Στέφανος I. Παπαδόπουλος, καθηγητής και κοσμήτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Αντώνιος-Αιμίλιος Ν. Ταχιάος, καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Βασίλειος Δ. Φόρης, διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και ο Δρ. Παντελεήμων Β. Πάσχος, τους οποιους και από της θέσεως ταύτης ευχαριστώ.

2.Βλ. τα έγγραφα ταύτα εις «Εκκλησιαστικήν Αλήθειαν», τ. 33 (1913), σ. 123-125, 145-146, 187-192, και 445-446.

3. Κ. Κ. Π α π ο υ λ ί δ η, Περίπτωσις πνευματικής επιδράσεως του Αγίου Όρους εις τον βαλκανικόν χώρον κατά τον 18ον αιώνα, «Μακεδονικά», τ. 9 (1969), σ. 278-294.

4. A. - A. Τ α χ ι ά ο υ, Ο Παΐσιος Βελιτσκόφσκι (1722-1794) και η ασκητικοφιλολογική σχολή του, Θεσσαλονίκη 1964 (Ι.Μ.Χ.Α., αριθ. 73). Του αυτού, Σύμμεικτα περί της Σχολής του Παϊσίου Βελιτσκόφσκι, «Επιστημονική Επετηρίς εκδιδομένη υπό της Θεολογικής Σχολής», Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης, τ. 10 (1965), σ. 373-394. C. Ρ a ρ ο u l i d i s, Le starets Paissij Velitchkovskij (1722-1794), «Θεολογία» τ. 1-2 (1968), σ. 231-240. Το αυτό άρθρον εις την ισπανικήν εν «Unidad Cristiana» - «Οriente Cristiano», τ. 4 (1969), σ. 429-435.

5. «Ονοματολάτραι» (εκ του ρωσικού Imjabozniki) εκαλούντο υπό των αντιπάλων των, ενώ οι ίδιοι αυτοαπεκαλούντο «Ονοματόδοξοι» (εκ του ρωσικού Imjaslavcy). Υπό του Οικουμενικού Πατριαρχείου απεκλήθησαν «Ονοματοθεΐται». Οι Ονοματολάτραι επρέσβευον, ότι η επίκλησις του ονόματος του Θεού ενέχει θείαν δύναμιν. Επί του θέματος θα επανέλθωμεν διεξοδικώτερον. Η του Οικουμενικού Πατριαρχείου ορολογία «Ιησουανοί» (βλ. «Εκκλησιαστικήν Αλήθειαν», τ. 33 (1913), σ. 145-146) νομίζω ότι είναι ανεπιτυχής.

6.«Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με τον αμαρτωλόν».

7. Ο έπακριβής τίτλος του έργου εις την ρωσικήν: Shimonah ilari ο n, Na gorah Kavkaza. Beseda druh starcev pustynnikov o vnutrennem edinenii s Gospodom nasih serdec crez molitvu Iisus Hristovu, ili duhovnaja dejatel’nost’ sovremenyh pustinnikov, α' έκδοσις (Batalpasinsk) 1907, β' Batalpasinsk 1910 και γ' Λαύρα του Kievo-Pecersk 1912.

Έχω υπ’ όψει μου την δευτέραν έκδοσιν (και εις την όποιαν συνεχώς θα αναφερόμεθα είς την παρούσαν μελέτην), η οποια έλαβε το «imprimatum» εκ της «Επιτροπής Θρησκευτικής Λογοκρισίας» της Ρωσίας εις την Μόσχαν την 7ην Οκτωβρίου 1909, υπ’ αύξ. αριθ. 735. Το βιβλίον τούτον ανήκε, μετά την κομμουνιστικήν επανάστασιν των μπολσεβίκων εις την Ρωσίαν του 1917, εις την βιβλιοθήκην του ρωσικού ορθοδόξου ναού της πόλεως Baden-Baden τής Γερμανίας. Σήμερον ευρίσκεται εις την βιβλιοθήκην του Ορθοδόξου Ρωσικού Θεολογικού Ινστιτούτου Παρισίων «ο Άγιος Σέργιος».

8. Κατ’ αρχάς το κείμενον εδημοσιεύθη εις το επίσημον όργανον της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ρωσίας «Cerkovnye Vedomosti», τ. XXVI/20 (1913), σ. 272-286· επανεδημοσιεύθη υπό του S. V. Τ r ο i c k i j, Ob imenah Bozüh i imjaboznikah, Sankt Peterburg 1914, σ. (προσθήκαι) VIII-XVII. Βλ. την εις την ελληνικήν γλώσσαν μετάφρασιν του Κειμένου εις το περιοδικόν της Κωνσταντινουπόλεως «Εκκλησιαστική Αλήθεια», τ. 33 (1913), σ. 187-192. Αλλα περί του κειμένου τούτου θα επανέλθωμεν.

9. Ενταύθα αναφέρεται κυρίως η φράσις του Φαρισαίου (Λουκ. 18, 3): «Ο Θεός ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ», ή το μοναχικόν: «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με τον αμαρτωλόν», ή «ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ και ελέησόν με».

10. Ματθ. 7, 22: «Κύριε, Κύριε, ου τω σω ο ν ό μ α τ ι επροφητεύσαμεν, και τω σω ο ν ό μ α τ ι δαιμόνια εξεβάλομεν, και τω σω ο ν ό μ α τ ι δυνάμεις πολλάς εποιήσαμεν;».

11. Λουκ. 9, 49-50: «Επιστάτα, είδομεν τινα εν τω ο ν ό μ α τ ί σου εκβάλλοντα δαιμόνια, και εκωλύομεν αύτόν, ότι ουκ ακολουθεί μεθ’ ημών».

12. Ίερομονάχου ’Αντωνίου Bulatovic, Apologija Very νο Imja Bozie i vo Imja Iisus, Μόσχα 1913, σ. IX.

13. Ιερομονάχου Αντωνίου Bulatovic, Apologija..., ε.α., σ. ΧΙΙ-ΧΙΙΙ.

14. Ιερομονάχου Αντωνίου Bulatovic, Opravdanie very ν Nepovedimoe, Nepostizimoe, Bozestrennoe Imja Gospoda nasego Iisusa Hrista, Petrograd 1917, σ. 1.

15. Shimonah Ilarion, Na gorah Kavkaza..., ε. α., σ. 15.

ΘΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΟΥΜΕ ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΜΕΡΗ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΕΚΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΙΟΤΙ ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΕΦΤΑΣΑΝ ΝΑ ΑΠΟΡΡΙΨΟΥΝ ΤΟΥΣ ΘΕΟΛΟΓΟΥΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΑΝ ΜΥΣΤΙΚΙΣΤΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΟΡΘΩΣΑΝ ΝΑ ΠΑΡΑΔΟΣΟΥΝ ΤΗΝ ΠΙΣΤΗ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ  Ή ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΗΘΟΥΣ ΤΗΣ ΝΕΟΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ.

ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΜΑΣ, Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ ΔΙΝΟΝΤΑΝ ΣΕ ΜΟΝΑΧΟΥΣ ΚΑΠΟΙΑΣ ΑΣΚΗΤΙΚΗΣ ΠΕΙΡΑΣ ΚΑΙ ΥΠΑΚΟΗΣ , ΣΕ ΕΝΑΡΕΤΟΥΣ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΥΣ ΜΟΝΑΧΟΥΣ ΕΝ ΜΕΤΑΝΟΙΑ, ΚΑΘΟΤΙ Η ΣΥΝΕΡΓΕΙΑ , ΤΟ ΟΣΤΙΣ ΘΕΛΕΙ, ΚΑΙ ΟΧΙ Η ΣΥΝ-ΕΝΕΡΓΕΙΑ, Η ΥΠΑΚΟΗ ΣΤΟ ΘΕΛΗΜΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΘΕΜΕΛΙΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ. 

ΠΟΛΥ ΣΩΣΤΑ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΚΟΔΟΞΙΑ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΜΥΣΤΙΚΙΣΤΕΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ. ΟΠΩΣ ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ ΡΩΣΩΝ ΘΕΟΛΟΓΩΝ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΑΝ ΤΟΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΣΜΟ ΠΟΥ ΔΙΑΛΥΕΙ ΤΗΝ ΘΕΣΜΙΚΗ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ. 

ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΠΕΡΑΣΜΕΝΟΥ ΑΙΩΝΟΣ ΞΕΣΠΑΣΕ ΚΑΙ ΘΕΜΕΛΙΩΘΗΚΕ Η ΝΕΑ ΤΑΞΗ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΑΛΕΠΑΛΛΗΛΕΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΜΕΤΑΛΛΑΞΑΝ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ, ΕΦΕΡΑΝ ΤΗΝ ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΤΗΡΓΗΣΑΝ ΤΟ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΘΕΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ, ΤΟΝ ΝΟΥ.

Αγ. Γρηγόριος Παλαμάς - ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΙΕΡΩΣ ΗΣΥΧΑΖΟΝΤΩΝ (2)

6. Άραγε δεν ήρθε ποτέ στον νου τους ούτε εκείνο, ότι ξεπέσαμε από εκείνον τον θειο τόπο της τρυφής επειδή επιθυμήσαμε και φάγαμε από το δέντρο της γνώσεως; Επειδή δηλαδή δεν θελήσαμε να εργαζόμαστε και να φυλάγουμε αυτό σύμφωνα με την εντολή, επιτρέψαμε στον πονηρό σύμβουλο την είσοδο, ο οποίος ως κλέφτης εισήλθε και μας έθελξε με το κάλλος της γνώσεως του καλού και του κακού. Ίσως βέβαια και τώρα αυτός υπόσχεται σ’ αυτούς, που δεν θέλουν να εργάζονται και να φυλάγουν την καρδιά τους σύμφωνα με την καθοδήγηση των πατέρων, ακριβή γνώση των ουράνιων σφαιρών και των σχετικών με αυτές, των πολυκίνητων και αντίρροπων, γνώση του καλού και του κακού η οποία, επειδή δεν έχει μέσα στην φύση της το καλό, αλλά μέσα στην προαίρεση εκείνων που χρησιμοποιούν αυτήν, μεταβάλλεται μαζί με τη φύση και προς το ένα και προς το άλλο.