Πέτρος Βασιλειάδης - ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ

ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ 

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ

Εκδόσεις: ΑΡΤΟΣ ΖΩΗΣ  - AΘΗΝΑ 2005

Στο Σάββα Αγουρίδη

Επίτιμο Πρόεδρο του Άρτου Ζωής

ΠPOΛOΓOΣ

Tα Λόγια του Ιησού, την κριτική έκδοση των οποίων παρουσιάζουμε σήμερα στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό (Μέρος Ι), είναι το αρχαιότερο ευαγγέλιο. πιθανότατα μάλιστα αποτελεί και το αρχαιότερο γραπτό μνημείο του χριστιανισμού. Αναμφίβολα αποτελεί την αρχαιότερη συλλογή λογίων του Ιστορικού Ιησού, η οποία διέσωσε μερικά από σπουδαιότερα τμήματα της χριστιανικής γραμματείας, όπως π.χ. η Κυριακή Προσευχή, η Επί του Όρους/Tόπου Πεδινού Ομιλία, η Αποστολή των Μαθητών του Ιησού, ο Ταλανισμός των Γραμματέων και Φαρισαίων κ.ά.

Tα Λόγια του Ιησού, ή Πηγή των Λογίων όπως συνηθίζεται να αποκαλείται στους επιστημονικούς κύκλους, είναι το κείμενο εκείνο, το οποίο σύμφωνα με τα πορίσματα της νεώτερης επιστήμης χρησιμοποίησαν οι συγγραφείς των κατά Mατθαίον και κατά Λουκάν ευαγγελίων για να παρουσιάσουν τη διδασκαλία του Ιησού. Tα λόγια αυτά του Ιησού οι μεταγενέστεροι συνοπτικοί ευαγγελιστές (Ματθαίος και Λουκάς) τα προσάρμοσαν στο αφηγηματικό πλαίσιο του κατά Μάρκον ευαγγελίου, εντάσσοντάς τα κατ’ αυτόν τον τρόπο στην κηρυγματική (παύλεια) θεολογική παρουσίαση του προσώπου του Χριστού. H Πηγή των Λογίων, ως εκ τούτου, αποτελεί μια από τις βασικότερες ιστορικές πηγές αποκατάστασης της διδασκαλίας και του προσώπου του Ιστορικού Ιησού, του ιδρυτή δηλαδή της θρησκείας που προσδιόρισε επί δυο χιλιετίες καθοριστικά τις τύχες της οικουμένης.

Tα ίχνη του σημαντικότατου αυτού κειμένου του αρχέγονου χριστιανισμού, μετά τη χρησιμοποίησή του από τους ευαγγελιστές Ματθαίο και Λουκά, χάθηκαν στο διάβα του χρόνου. Tα εντόπισε η σύγχρονη βιβλική επιστήμη, μετά από τιτάνια προσπάθεια και εξονυχιστική έρευνα εκατό και πλέον ετών, στο κοινό υλικό των δύο παραπάνω ευαγγελίων. Μόλις πρόσφατα, εντούτοις, κατέληξε σε κοινώς αποδεκτά πορίσματα, ενώ συνεχίζεται από τους ειδικούς η έρευνα για την πραγματική έκταση, το ακριβές λεξιλόγιο και τα διάφορα στάδια εξέλιξής της.

Στον επιστημονικό κόσμο η Πηγή των Λογίων έχει καθιερωθεί διεθνώς να προσδιορίζεται με το σύμβολο Q, με το αρχικό δηλαδή γράμμα της γερμανικής λέξης Quelle=Πηγή. H σπουδαιότητά της μέχρι και πρόσφατα περιοριζόταν στο γεγονός ότι αποτελούσε την πιο αξιόπιστη λύση στο λεγόμενο «συνοπτικό πρόβλημα» της ευαγγελικής παράδοσης. σήμερα εντοπίζεται στην εδραιωμένη πλέον πεποίθηση της ακαδημαϊκής κοινότητας ότι παρουσιάζει μια ιδιάζουσα εικόνα των απαρχών του χριστιανισμού, διαφορετική από εκείνη στην οποία μέχρι σήμερα είχε καταλήξει η επιστήμη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι με την είσοδο της τρίτης χιλιετίας η μελέτη της Πηγής των Λογίων θα αποτελέσει ένα από τα κυρίαρχα θέματα, στα οποία θα εγκύψει η επιστημονική έρευνα. Kι αυτό, κυρίως, γιατί η θεολογική κατανόηση του προσώπου του Ιστορικού Ιησού, που υπολανθάνει στην αρχαιότερη αυτή πηγή της ευαγγελικής παράδοσης, στα βασικά της σημεία διαφέρει σημαντικά από την κυρίαρχη ερμηνεία της αρχέγονης χριστιανικής κοινότητας. μια ερμηνεία η οποία ως γνωστόν στηρίζεται κατά βάση στο κήρυγμα του αποστόλου Παύλου.

Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της Πηγής των Λογίων είναι ότι η διάταξη της ύλης της έχει ως κορύφωση τα έσχατα, την έλευση δηλαδή του «υιού του ανθρώπου», και όχι το Σταυρό και την Ανάσταση του Ιησού· μάλιστα απουσιάζει απ’ αυτήν παντελώς η ιστορία του πάθους του Ιησού, λείπουν οι άμεσες ή έμμεσες προρρήσεις του, αγνοείται συστηματικά η χριστολογία περί «παθητού μεσσία» στα πολύ σημαντικά λόγια περί του «υιού του ανθρώπου», ενώ υποδηλώνεται σαφέστατα η εσχατολογική (ή κατ’ άλλους η σοφιολογική) διάσταση του μυστηρίου της Θείας Οικονομίας.

Mε την ανακάλυψη, λοιπόν, της Πηγής των Λογίων επιβεβαιώνεται η ύπαρξη στον αρχέγονο χριστιανισμό ενός θεολογικού ρεύματος παράλληλου προς την κύρια «κηρυγματική/ σωτηριολογική/ χριστολογική» αντίληψη, την οποία κυρίως εκφράζει η παύλεια και κανονική συνοπτική παράδοση. Στην παράδοση αυτή, την οποία εκπροσωπεί η Πηγή των Λογίων, και η οποία θα πρέπει να σημειωθεί είναι και η αρχαιότερη, το χαρακτηριστικό στοιχείο δεν είναι η κηρυγματική διάσταση (με έμφαση τη σωτηριολογία), αλλά η εσχατολογική. H αλλαγή αυτή παραδείγματος στην ιστορία της θεολογίας της πρώτης Εκκλησίας είναι φανερό ότι επήλθε κυρίως με τον απόστολο Παύλο, είτε εξαιτίας των ιεραποστολικών αναγκών της Πρώτης Εκκλησίας, είτε εξαιτίας της ανάγκης απαγκίστρωσής της από την υπερβολική προσήλωση προς τα «επέκεινα», με σκοπό την ευχερέστερη «έξοδό» της προς τα έθνη. Αυτό, όμως, είχε ως αποτέλεσμα να μετατοπιστεί πολύ γρήγορα το κέντρο βάρους από την (ευχαριστιακή) εμπειρία στο μήνυμα, από την εσχατολογία στη χριστολογία (και κατ’ επέκταση τη σωτηριολογία), από το γεγονός (τη Βασιλεία του Θεού) στο φορέα (το Χριστό, και πιο συγκεκριμένα τη σταυρική του θυσία).

H ανακάλυψη, όμως, Πηγής των Λογίων ίσως οδηγήσει και σε μια άλλη, καταλυτική για το μέλλον της αναζήτησης των απαρχών του χριστιανισμού, εξέλιξη. Στο εξής η ανάλυση των δεδομένων των κειμένων της χριστιανικής γραμματείας δεν θα πρέπει να αγνοεί την εμπειρία της αρχέγονης χριστιανικής κοινότητας. θα έλεγα μάλιστα ότι οφείλει να τη λαμβάνει σοβαρά υπόψη της. H εμπειρία αυτή (η οποία, δε θα πρέπει να λησμονούμε, συνεχίζεται αδιάκοπα στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας ως χαρμόσυνη βίωση των εσχάτων μέσα στην ιστορία, ως πρόγευση και προληπτική φανέρωση της εσχατολογικής Βασιλείας του Θεού εδώ και τώρα) προηγείται αναμφισβήτητα, τόσο ουσιαστικά όσο και χρονικά, του κηρύγματος, κύριο συστατικό του οποίου ήταν το σωτηριολογικό στοιχείο, με κέντρο το Σταυρό και την Ανάσταση του Χριστού.

Ήταν λογικό, ως εκ τούτου, η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα κατά την τελευταία δεκαετία να έχει με τόσο πάθος επιδοθεί στην επιστημονική ανάλυση αυτού του κειμένου, με αποτέλεσμα να διατυπωθούν διάφορες θεωρίες, μια από τις οποίες – ίσως η πλέον ενδιαφέρουσα για μας τους Έλληνες, αν και όχι απόλυτα τεκμηριωμένη– είναι η άμεση συσχέτιση του χριστιανικού κινήματος και του ιδρυτού της, όχι με τον ιουδαϊσμό, αλλά με την ελληνική φιλοσοφική σκέψη και ιδιαίτερα την κυνική φιλοσοφία.

Για όλα αυτά τα θέματα – τα οποία παγκοσμίως έχουν κινήσει το ενδιαφέρον και έχουν κυριολεκτικά εξάψει τη φαντασία όχι μόνο των θεολόγων, αλλά και των ανθρώπων του πνεύματος, ακόμη και των μέσων μαζικής ενημέρωσης – παραπέμπουμε τον αναγνώστη στις ειδικές επί του θέματος μελέτες (Μέρος ΙΙ), αλλά και την πλούσια διεθνή βιβλιογραφία, ένα μέρος της οποίας, το βασικότερο, παρατίθεται στο τέλος του βιβλίου.

H αποκατάσταση του αρχικού κειμένου της Πηγής των Λογίων στην τελική του μορφή, εκείνη δηλαδή την οποία χρησιμοποίησαν οι μεταγενέστεροι συνοπτικοί ευαγγελιστές (Ματθαίος και Λουκάς), έγινε με βάση επτά (7) διαδικαστικές αρχές, τις οποίες πριν από μερικά χρόνια παρουσιάσαμε στην παγκόσμια πανεπιστημιακή κοινότητα. Oι διαδικαστικές αυτές αρχές αποτελούν σήμερα τη βάση ενός μεγάλου διεθνούς ερευνητικού προγράμματος με τίτλο International Q Project, το οποίο εδώ και δέκα περίπου χρόνια ασχολείται με την αναλυτική κριτική αποκατάσταση της Πηγής των Λογίων. Κάνουμε λόγο για «τελική μορφή», γιατί στη σύγχρονη έρευνα γίνεται πολύς λόγος για τα διάφορα υποθετικά στάδια (τρία τουλάχιστον) εξέλιξης αυτού του κειμένου.

Στην παρούσα έκδοση παρουσιάζουμε το αρχικό κείμενο της Πηγής των Λογίων (Q) στη βασική του μορφή, αποφεύγοντας τις εξονυχιστικές λεπτομέρειες, οι οποίες όχι μόνο είναι αδιάφορες στο μέσο αναγνώστη, αλλά και περιττές για το μη ειδικό ερευνητή, ενώ επιπλέον δυσχεραίνουν την άνετη πρώτη ανάγνωση μιας τόσο ενδιαφέρουσας πηγής του αρχέγονου χριστιανισμού, άγνωστης μέχρι τώρα στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Oι εναλλακτικές γραφές παρατίθενται σε ειδικό κριτικό υπόμνημα στο τέλος του κειμένου. Εκεί είτε παρατίθεται ολόκληρες οι παράλληλες περικοπές, όσες φορές εμφανίζεται σαφής διαφοροποίηση στην απόδοσή τους, είτε απλώς οι εναλλακτικές λέξεις ή φράσεις, όσες φορές παρατηρείται εκτεταμένη λεκτική συμφωνία μεταξύ Ματθαίου και Λουκά.

Για την ευχερέστερη κατανόηση αυτού του τόσο σημαντικού κειμένου της αρχέγονης χριστιανικής γραμματείας κρίναμε σκόπιμο να το παρουσιάσουμε και σε παράλληλη νεοελληνική μετάφραση. Σε γενικές γραμμές η μετάφραση αυτή βασίζεται στην πρώτη πειραματική έκδοση της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρείας (1985), την οποία από κοινού με άλλους πέντε συναδέλφους εκπονήσαμε από την κριτική έκδοση του κειμένου της Καινής Διαθήκης. Δεν ταυτίζεται όμως απόλυτα με εκείνη, γιατί εδώ λαμβάνεται υπόψη το νόημα που είχαν τα λόγια στο αρχικό κείμενο της Πηγής των Λογίων και όχι η φυσιολογική αναθεώρηση την οποία υπέστησαν κατά τη σύνταξη των συνοπτικών ευαγγελίων.

Πέτρος Βασιλειάδης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

MEΡΟΣ Ι

ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ

Αποκατάσταση του αρχικού κειμένου της Πηγής των Λογίων με νεοελληνική μετάφραση

MEΡΟΣ ΙΙ

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ

(Μελέτες στην Πηγή των Λογίων)

1. Εισαγωγικά στην Πηγή των Λογίων (Q).

2. Η αρχική διάταξη της Πηγής των Λογίων

3. Προλεγόμενα στις σχέσεις ανάμεσα στο κατά Μάρκον και την Πηγή των Λογίων

4. Η διήγηση των Πράξεων (16,24-19,7) και η Πηγή των Λογίων

5. Ο ρόλος του Βαπτιστή Ιωάννη στην Πηγή των Λογίων και τη λοιπή ευαγγελική

παράδοση

6. Πηγή των Λογίων και Ευχαριστία

7. Η διαδρομή από την Πηγή των Λογίων στο κατά Μάρκον Ευαγγέλιο

8. Η Πηγή των Λογίων υπό το πρίσμα των αιρέσεων ή θεολογικών τάσεων στον αρχέγονο χριστιανισμό

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΘΕΜΑΤΩΝ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΩΡΙΩΝ

Πηγή

ΑΝΘΡΩΠΑΚΟΣ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΚΟΤΙΣΜΕΝΟ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΗΡΗΜΑ ΝΟΜΙΖΕΙ ΟΤΙ ΘΑ ΠΕΙΣΕΙ ΤΟΥΣ ΠΙΣΤΟΥΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΟΤΙ ΥΦΙΣΤΑΤΑΙ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ. Η ΚΕΡΚΟΠΟΡΤΑ ΤΗΣ ΠΙΣΤΗΣ. Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΜΑΣ ΛΕΗΛΑΤΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΤΑ ΣΤΙΦΗ ΤΩΝ ΒΑΡΒΑΡΩΝ ΠΟΥ ΠΑΡΑΒΙΑΣΑΝ ΤΗΝ ΠΙΣΩ ΠΟΡΤΑ.