Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (40)

Συνέχεια από: Τρίτη 1 Ιουλίου 2025

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

VΙI

Η ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΟΥ «ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΛΟΥ» ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΤΟΥ ΝΟΗΤΟΥ ΜΕΤΑΑΙΣΘΗΤΟΥ ΟΝΤΟΣ

Η θεωρία των «Ιδεών» και η διδασκαλία των «Πρώτων και Υπέρτατων Αρχών»

Η σημασία των όρων «Ιδέα» και «Εἶδος» στον Πλάτωνα

Ένα σημαντικό ζήτημα πρέπει να διευκρινιστεί αμέσως: η σημασία που έχουν στον Πλάτωνα οι όροι Ιδέα και Εἶδος.

Το ζήτημα είναι αρκετά περίπλοκο, διότι ο όρος «Ιδέα» δεν είναι μετάφραση αλλά απλώς μεταγραφή του αρχαίου ελληνικού όρου. Η ακριβής μετάφραση θα ήταν «Μορφή». Αντίθετα, ο όρος «Εἶδος» έχει αποδοθεί σωστά ως Μορφή. Άρα, Ιδέα και Εἶδος έχουν το ίδιο νόημα, την ίδια σημασία.

Ωστόσο, ο όρος «Ιδέα» έχει αποκτήσει για εμάς μια πολύ διαφορετική σημασία από αυτήν της Μορφής, καθώς υποδηλώνει ένα νοητικό περιεχόμενο, μια έννοια, μια σκέψη, μια διανοητική αναπαράσταση. Η λέξη «Ιδέα» πήρε αυτή τη σημασία περνώντας πρώτα από τη θεολογική και σχολαστική σκέψη, όπου υποδήλωνε τις σκέψεις του Θεού, και στη συνέχεια από τη νεότερη φιλοσοφία, όπου, με τους ορθολογιστές και τους εμπειριστές, έλαβε το νόημα των εννοιών του ανθρώπινου νου.

Αν όμως διευκρινιστεί επαρκώς η αρχική σημασία, ο όρος Ιδέα μπορεί κάλλιστα να διατηρηθεί, παράλληλα με τον όρο Μορφή, ο οποίος, πάντως, πρέπει επίσης να διευκρινιστεί, καθώς —όπως θα δούμε αμέσως— δεν δηλώνει τη αισθητή μορφή, αλλά τη μετααισθητή.

Οι όροι Ιδέα και Εἶδος στα ελληνικά προέρχονται από το ρήμα ἰδεῖν, που σημαίνει «βλέπω». Στη προφιλοσοφική σημασία τους, οι όροι αυτοί δήλωναν την ορατή μορφή των πραγμάτων, το αισθητό. Από τον Πλάτωνα και έπειτα —με κάποιες μερικές και αποσπασματικές προαναγγελίες στους Αναξαγόρα και Δημόκριτο— αρχίζουν να δηλώνουν την «εσωτερική μορφή», δηλαδή τη συγκεκριμένη φύση ή ουσία των πραγμάτων, το αληθινό είναι των πραγμάτων. Αλλά μόνο με τον Πλάτωνα, και ειδικά μέσω του ποιοτικού άλματος που επιτελεί με τον λεγόμενο «δεύτερο πλου», κάτι τέτοιο κατέστη δυνατό.

Ο Friedlaender έγραψε ότι «ο Πλάτων διέθετε [...] το πλαστικό μάτι του Έλληνα, ένα μάτι της ίδιας φύσης με εκείνο με το οποίο ο Πολύκλειτος είδε τον κανόνα [...], και επίσης της ίδιας φύσης με εκείνο του Έλληνα μαθηματικού που έστρεφε το βλέμμα στις καθαρές γεωμετρικές μορφές. Θα μπορούσε να φανεί πως ο Πλάτων ήταν ενήμερος για αυτό το χάρισμα, που μεταξύ όλων των στοχαστών έτυχε σ' εκείνον σε μεγαλύτερο βαθμό [...]».

Πράγματι, στον Πλάτωνα οφείλεται η δημιουργία εκφράσεων όπως «το μάτι του νου» ή «το μάτι της ψυχής» («η όραση του νου», «η όραση της ψυχής»)*, για να δηλωθεί η ικανότητα του νοός να συλλαμβάνει την ουσία των πραγμάτων. Οι αναλογίες ανάμεσα στη σωματική όραση και στη νοητική όραση είναι λοιπόν φανερές: αυτά που αντιλαμβανόμαστε με τα σωματικά μάτια είναι σωματικές μορφές, ενώ αυτά που συλλαμβάνουμε με το μάτι της ψυχής, δηλαδή με τη νόηση, είναι μη-σωματικές μορφές, δηλαδή νοητές, καθαρές ουσίες.

Συνεπώς, οι Ιδέες που κατακτώνται μέσω του «δεύτερου πλου» είναι οι αιώνιες Μορφές ή Ουσίες του καλού, του ωραίου, του δικαίου και ούτω καθεξής. Είναι εκείνες οι πραγματικότητες που η Νόηση, όταν φτάσει στη διάσταση του νοητού και κινείται μέσα σ’ αυτή, μπορεί να τις κατακτήσει, άρα και να τις δει, να τις θεωρήσει.

Σημείωση του Μεταφραστή

* Ο Πλάτων και η Ιδέα ως μορφή «θεωρούμενη με το μάτι της ψυχής»

Στην Πολιτεία (507c–509d), όπου γίνεται λόγος για την Ιδέα του Αγαθού, ο Πλάτων αναφέρει:

«Ὥσπερ τοῦτο ἐκεῖνο ἐν τῷ ὁρατῷ τὸ φῶς, ἐνταῦθα ἡ ἀλήθεια καὶ ὁ νοῦς ὑπὸ τοῦ ἀγαθοῦ παρέχεται.»

Εδώ ο κόσμος των Ιδεών φωτίζεται από το Αγαθό, όπως ο αισθητός κόσμος φωτίζεται από τον ήλιο — δηλαδή γίνεται ορατός με το "μάτι του νου".

Ο Friedlaender, λέγοντας ότι ο Πλάτων ήταν ενήμερος για το χάρισμα αυτό, εννοεί ότι:

• Ο ίδιος ο Πλάτων συνειδητοποιούσε την εσωτερική του ικανότητα να "βλέπει" το νοητό όπως άλλοι βλέπουν το αισθητό.

• Και αυτή η οπτική ικανότητα τού επέτρεψε να διατυπώσει τη θεωρία των Ιδεών με τέτοια ακρίβεια και σαφήνεια.