Συνέχεια από: Δευτέρα 30 Ιουνίου 2025
Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
VΙI
Η ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΟΥ «ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΛΟΥ» ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΤΟΥ ΝΟΗΤΟΥ ΜΕΤΑΑΙΣΘΗΤΟΥ ΟΝΤΟΣ
Η θεωρία των «Ιδεών» και η διδασκαλία των «Πρώτων και Υπέρτατων Αρχών»
Η ανακάλυψη του κόσμου των Ιδεών και των νοητών Μορφών
Με τον δεύτερο πλου, λοιπόν, πραγματοποιείται το πέρασμα από τον αισθητό κόσμο στον υπεραίσθητο, και έτσι επιτυγχάνεται η ανακάλυψη της “αληθινής αιτίας”, που δεν είναι φυσική, και η οποία μόνη μπορεί να εξηγήσει τη γέννηση και την ύπαρξη των φυσικών πραγμάτων — διότι χωρίς αυτήν, ο αισθητός κόσμος, εγκαταλειμμένος στον εαυτό του, θα βρισκόταν σε ανυπέρβλητες αντιφάσεις.
Συνεπώς, ο «δεύτερος πλους» οδηγεί στην ανακάλυψη του κόσμου των Ιδεών ή νοητών Μορφών, με όλες τις φιλοσοφικές συνέπειες που αυτό συνεπάγεται.
Διαβάζουμε στον Φαίδωνα:
«Πρόκειται να σου δείξω, λοιπόν, τι είδους αιτία επεξεργάστηκα· και γι’ αυτό επιστρέφω ξανά σε εκείνα τα ζητήματα για τα οποία έχουμε μιλήσει πολλές φορές, και ξεκινώ απ’ αυτά, λαμβάνοντας ως αφετηρία το αξίωμα ότι υπάρχει το Αυτοκαθ’αυτό Καλό, το Αυτοκαθ’αυτό Όμορφο, το Αυτοκαθ’αυτό Μεγάλο και ούτω καθεξής.
[...] Τώρα δες αν οι συνέπειες που απορρέουν από αυτά τα αξιώματα σου φαίνονται ίδιες με αυτές που φαίνονται και σε μένα. Εμένα μου φαίνεται ότι, αν υπάρχει κάτι άλλο που είναι όμορφο, εκτός από το Όμορφο καθ’ εαυτό, δεν είναι ωραίο για κανέναν άλλον λόγο, παρά μόνο επειδή μετέχει στο Όμορφο καθ’ εαυτό· και το ίδιο λέω και για όλα τα άλλα πράγματα.
[...] Γι’ αυτό και δεν κατανοώ πια ούτε αναγνωρίζω άλλες αιτίες, όπως αυτές που αναφέρουν οι σοφοί. Αν κάποιος μου λέει πως ένα πράγμα είναι ωραίο λόγω του ζωηρού του χρώματος ή λόγω της φυσικής του μορφής ή για άλλους τέτοιους λόγους, αποχαιρετώ όλες αυτές τις αιτίες και τις αφήνω κατά μέρος, γιατί μέσα σε αυτές χάνω τον εαυτό μου (-όλες τους μου προκαλούν ταραχή), και κρατώ για μένα μόνο αυτό, απλά, ίσως και αφελώς:
ότι τίποτε δεν είναι ωραίο για άλλον λόγο, παρά μόνο επειδή συμμετέχει στην καθαυτήν Ωραιότητα – ή ό,τι κι αν είναι αυτός ο τρόπος με τον οποίο συμβαίνει η σχέση αυτή: γιατί προς το παρόν δεν επιμένω να προσδιορίσω τον τρόπο, αλλά επιμένω απλά να πω ότι όλα τα πράγματα είναι ωραία εξαιτίας του Ωραίου.
Αυτή μου φαίνεται η πιο ασφαλής απάντηση – για μένα και για κάθε άλλον· και, καθώς κρατιέμαι από αυτήν, νομίζω πως δεν πρόκειται να παρασυρθώ, και πως είναι ασφαλές, για μένα και για τον καθένα, να λέμε ότι τα ωραία είναι ωραία εξαιτίας της Ωραιότητας» (Φαίδων, 100b–e).
Το παράδειγμα της ομορφιάς είναι πολύ σαφές: η ομορφιά του πίνακα που ζωγραφίζει ο ζωγράφος ή του αγάλματος που σμιλεύει ο γλύπτης δεν μπορούν να εξηγηθούν με βάση τα φυσικά στοιχεία που χρησιμοποιούν ο ζωγράφος και ο γλύπτης για να δημιουργήσουν τα έργα τους, δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αναχθεί στο χρώμα, στον καμβά, στο μάρμαρο ή σε οποιοδήποτε άλλο υλικό χρησιμοποιούν οι καλλιτέχνες. Αυτά τα στοιχεία δεν είναι οι «πραγματικές αιτίες» της ομορφιάς, αλλά μόνο «συν-αιτίες», δηλαδή τα μέσα για την πραγματοποίηση της Ομορφιάς-καθ'-αυτήν-και-για-αυτήν (της Ωραιότητας καθαυτής και για τον εαυτό της). Στο απόσπασμα που διαβάσαμε, ο Πλάτωνας μιλάει για το Όμορφο-καθ'-αυτό-και-για-αυτό (Ωραίο καθαυτό και για τον εαυτό του), αλλά πιο κάτω χρησιμοποιεί τον όρο Ιδέα και τον αντίστοιχο όρο Εἶδος, που είναι οι τεχνικοί όροι που εκφράζουν την ίδια την ουσία, τη μορφή ή τη μετααισθητή φύση του Όμορφου, που πραγματοποιείται στα αισθητά φαινόμενα.
Ένα σύγχρονο παράδειγμα μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλά αυτό που θέλει να πει ο Πλάτων:
Ο Μπετόβεν συνέθεσε εκείνο το αριστούργημα της ένατης συμφωνίας όταν ήταν εντελώς κουφός. Η ένατη συμφωνία είναι ένα εξαιρετικό ηχητικό σύμπαν, του οποίου η ομορφιά δεν ανάγεται καθόλου στους ήχους, όσο περίπλοκοι κι αν είναι — ήχοι που κυμαίνονται από εκείνους της ορχήστρας έως εκείνους της χορωδίας και των σόλο φωνών.
Η ομορφιά της δεν έγκειται στους ήχους καθαυτούς, αλλά σε αυτό που "δένει" και "συγκρατεί" αυτούς τους ήχους, δίνοντας στον καθένα τους και σε όλους την καλύτερη δυνατή θέση, τόσο καθ’ εαυτόν όσο και σε σχέση μεταξύ τους, έτσι ώστε να συγκροτήσουν εκείνο το ενιαίο αρμονικό σύνολο που πραγματώνει ένα συγκεκριμένο νοητό σχέδιο – μια Μορφή ή Ιδέα "μετα-ηχητική", που εκδηλώνεται φυσικά σε ηχητική διάσταση.
Και όποιος αγαπά τη μουσική, ξέρει καλά ότι δεν αρκεί ένας μαέστρος και η ορχήστρα να εκτελέσουν την εν λόγω συμφωνία τέλεια από ηχητική άποψη (με απόλυτη ακουστική τελειότητα), για να εκφράσουν εκείνη την Ιδέα του ωραίου που ο Μπετόβεν θέλησε να αποδώσει με την ένατη συμφωνία· μια Ιδέα που δεν ανάγεται και δεν περιορίζεται στους καθαρούς ήχους (που είναι «συν-αιτίες» και «μέσα»), δηλαδή στη διάσταση του καθαρά «ηχητικού», αλλά αναφέρεται σε εκείνο το περαιτέρω μετα-ηχητικό, δηλαδή σε εκείνη την Ιδέα του Ωραίου από την οποία εμπνεύστηκε ο Μπετόβεν.
Και το παράδειγμα ενός "κουφού" που συνθέτει ένα αριστούργημα ήχων όπως η ένατη συμφωνία, αποτελεί την πιο χαρακτηριστική απεικόνιση αυτού που ο Πλάτων δηλώνει ότι κατόρθωσε να προσεγγίσει με τον "δεύτερο πλου".
Φυσικά, αυτό που ισχύει για την ομορφιά, λέει ο φιλόσοφός μας, ισχύει και «για όλα τα πράγματα».
------------------------
Σημείωση/Ανάλυση
Ακολουθεί με τη βοήθεια της TN (ChatGPT) ένας συγκριτικός πίνακας που δείχνει πώς η σύγχρονη μεταφορά με τον Μπετόβεν και την Ένατη Συμφωνία αντικατοπτρίζει τον Πλατωνικό τρόπο σκέψης, ειδικά όπως εκφράζεται μέσω της μεταφοράς του "δεύτερου πλου" και της θεωρίας των Ιδεών.
Σύγχρονο παράδειγμα (Μπετόβεν)
Πλατωνικό παράδειγμα
Ο Μπετόβεν είναι κουφός → δεν εξαρτάται από την ακοή (αίσθηση)
Ο Σωκράτης απορρίπτει τις αισθητές αιτίες και περνά στον λόγο
Η ομορφιά της συμφωνίας δεν εξηγείται από τους ήχους
Η ομορφιά του αγάλματος ή του πίνακα δεν εξηγείται από ύλη/σχήμα
Οι ήχοι είναι απλώς μέσα / συν-αιτίες
Τα χρώματα, μάρμαρα, σχήματα είναι μέσα / συν-αιτίες
Η Ιδέα της συμφωνίας είναι μετα-ηχητική
Η Ιδέα του Ωραίου είναι μετα-αισθητή, νοητή
Το νόημα της συμφωνίας ενοποιεί όλους τους ήχους σε σχέση
Η Ιδέα του Ωραίου καθορίζει γιατί τα ωραία πράγματα είναι ωραία
Η συμφωνία εκφράζει μια νοητή μορφή μέσα από ήχο
Το ωραίο αντικείμενο εκφράζει την Ιδέα μέσα από ύλη
Ο ακροατής μπορεί να ακούσει χωρίς να κατανοήσει την Ιδέα
Ο αισθητός κόσμος φαίνεται, αλλά η Ιδέα νοείται
Η μουσική είναι σύμβολο του νοητού
Ο αισθητός κόσμος είναι είδωλο των Ιδεών
Τι δείχνει αυτή η σύγκριση;
Η μουσική δημιουργία του Μπετόβεν, ειδικά λόγω της κούφωσης, είναι μεταφορά του πλατωνικού διαχωρισμού ανάμεσα σε:
- το αισθητό μέσο (ήχος, χρώμα, ύλη), και
- την πραγματική αιτία της τάξης, της ωραιότητας, του είναι → δηλαδή την Ιδέα.
Το παράδειγμα της μουσικής είναι ιδανικό για να εκφράσει την Πλατωνική θέση ότι:
🔹 Το αισθητό δεν επαρκεί για να εξηγήσει τον κόσμο.
🔹 Το αληθινό «γιατί» βρίσκεται σε νοητές μορφές, Ιδέες, οι οποίες δομούν και καθοδηγούν το φαινόμενο.
🔹 Αυτό είναι ο δεύτερος πλους: η στροφή από το φαινόμενο στο Eίναι καθ’ εαυτόν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου