Οι θεολογικές καταβολές της Νεωτερικότητας(8)

 Συνέχεια από: Δευτέρα 25 Ιουλίου 2022

Οι θεολογικές καταβολές της Νεωτερικότητας

Εισαγωγή: Η έννοια της Νεωτερικότητας δ

Η μεταφυσική πορεία προς την νεωτερικότητα

Η νεωτερικότητα ήρθε στην ύπαρξη ως αποτέλεσμα μιας σειράς προσπαθειών να βρεθεί μια διέξοδος από την κρίση, την οποία δημιούργησε η νομιναλιστική επανάσταση. Οι προσπάθειες αυτές δεν ήταν ούτε αυθαίρετες ούτε τυχαίες, αλλά αντικατόπτριζαν τις φιλοσοφικές επιλογές ανάμεσα από τις διαθέσιμες μεταφυσικές δυνατότητες. Όπως θα δούμε στα όσα ακολουθούν, κάθε προσπάθεια να βρεθεί διέξοδος από την άβυσσο, την οποία φαινόταν πως άνοιγε ο νομιναλισμός, ήταν μια προσπάθεια κατασκευής του κόσμου πάνω σε συγκεκριμένα μεταφυσικά θεμέλια. Για να καταλάβουμε τι σημαίνει αυτό, πρέπει να μιλήσουμε σύντομα για την φύση της μεταφυσικής.

Αντιλαμβανόμαστε σήμερα την μεταφυσική ως ένα ειδικό κλάδο της φιλοσοφίας, ένα κλάδο που είναι στην εκκοσμικευμένη και γενικά θετικιστική εποχή μας συχνά δυσφημισμένος, καθώς καταπιάνεται με πράγματα που υπερβαίνουν τις αισθήσεις, και (δυσφημείται) για τη σύνδεση του με την θρησκεία. Στην εποχή όμως την οποία εξετάζουμε, η μεταφυσική είχε μια πιο ευρεία σημασία. Ήταν χωρισμένη στην metaphysica generalis, που περιλάμβανε την οντολογία και την λογική, και στην metaphysica specialis, που περιλάμβανε λογική θεολογία, λογική κοσμολογία, και λογική ανθρωπολογία. Η μεταφυσική δεν ήταν λοιπόν μέρος της φιλοσοφίας, αλλά το πλατύτερο δυνατό είδος γνώσης, που περιλάμβανε τη μελέτη του είναι, του Θεού, του ανθρώπου, και του φυσικού κόσμου. Για να το εκφράσουμε με πιο σύγχρονους όρους, η γενική μεταφυσική περιλάμβανε την διερεύνηση της φύσεως του είναι και της φύσεως της λογικής (reason), ενώ η ειδική μεταφυσική περιλάμβανε τη διερεύνηση των τριών ειδικών τομέων (realm) του Είναι: τον ανθρώπινο, τον φυσικό και τον θεϊκό. Για να χρησιμοποιήσουμε τη γλώσσα, την οποία ο Heidegger κατέστησε αργότερα διάσημη, το θέμα της γενικής μεταφυσικής ήταν τα οντολογικά ερωτήματα, ενώ της ειδικής μεταφυσικής τα οντικά ερωτήματα.

Η νομιναλιστική επανάσταση ήταν μια οντολογική επανάσταση, η οποία αμφισβήτησε το ίδιο το Είναι. Όπως είδαμε πιο πάνω, δημιούργησε με τον τρόπο αυτό μια νέα οντολογία, νέα λογική, και νέα σύλληψη περί ανθρώπου, Θεού και φύσεως. Ολόκληρη η επακόλουθη ευρωπαϊκή σκέψη είχε διαμορφωθεί από αυτή την μεταμόρφωση. Ενώ ο νομιναλισμός υπέσκαψε τον σχολαστικισμό, δεν μπόρεσε να παράσχει μια πλατιά αποδεκτή εναλλακτική για την συνολική θεώρηση του κόσμου, τον οποίο κατέστρεψε. Μια κάποια υποχώρηση από τον ριζοσπαστικό νομιναλισμό ήταν μάλλον αναπόφευκτη. Στο θεμελιώδες οντολογικό σημείο, όμως, δεν υπήρχε δρόμος επιστροφής-όλες ή σχεδόν όλες οι μεταγενέστερες μορφές σκέψης αποδέχτηκαν τον οντολογικό ατομικισμό, τον οποίο ο νομιναλισμός είχε τόσο δυναμικά επιβάλει. Ως προς τα άλλα στοιχεία της μεταφυσικής, όμως, υπήρχε μια αξιοσημείωτη ποικιλία, αν και οι διάφορες παραλλαγές ήταν περιορισμένες από την ίδια τη δομή της μεταφυσικής. Όπως θα δούμε, οι στοχαστές που ακολούθησαν, δεν εστιάστηκαν στην θεμελιώδη οντολογική ερώτηση, αλλά στην οντική ερώτηση περί της προτεραιότητας ή του πρωτείου των συγκεκριμένων τομέων του Είναι εντός της metaphysica specialis. Οι πιο βαθιές διαφωνίες κατά την περίοδο μεταξύ 14^ου και 17^ου αιώνα, δεν ήταν λοιπόν οντολογικές, αλλά οντικές, διαφωνίες όχι περί της φύσεως του Είναι, αλλά περί του ποιος των τριών τομέων του Είναι -ανθρώπινου, θεϊκού ή φυσικού- έχει προτεραιότητα. Για να το θέσουμε απλά, οι μετά-σχολαστικοί στοχαστές δεν διαφώνησαν περί του Είναι, αλλά περί της ιεραρχίας ανάμεσα στους τομείς του Είναι.

Αυτό είναι αμέσως ορατό, ακόμα και μετά από μια επιφανειακή εξέταση του ουμανισμού και της Μεταρρύθμισης, των δυο μεγάλων κινημάτων σκέψεις που βρίσκονται μεταξύ του νομιναλισμού και του μοντέρνου κόσμου. Και ολοι μέν αποδέχτηκαν τον οντολογικό ατομικισμό, τον οποίο είχε διακηρύξει ο νομιναλισμός, διέφεραν όμως θεμελιωδώς ως προς την οντική προτεραιότητα του ανθρώπου ή του Θεού. Ο ουμανισμός για παράδειγμα, τοποθέτησε πρώτα τον άνθρωπο, και ερμήνευσε τόσο τον Θεό, όσο και την φύση σε αυτή την βάση. Η Μεταρρύθμιση αντιθέτως, ξεκινούσε από το Θεό, και θεωρούσε τον άνθρωπο και τη φύση μόνο από αυτή την προοπτική. Παρά τη συμφωνία στα οντολογικά θέματα, οι διαφορές που προέκυψαν από τις οντικές διαφωνίες ήταν μη αναστρέψιμες, και έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο στους κατακλυσμικούς θρησκευτικούς πολέμους, που συνέτριψαν την ευρωπαϊκή ζωή τον 16^ο και 17^ο αιώνα. Η νεωτερικότητα, όπως την εννοούμε στενότερα, ήταν η συνέπεια της προσπάθειας να λυθεί αυτή η διαμάχη, αποδίδοντας την οντική προτεραιότητα όχι στον άνθρωπο ή τον Θεό, αλλά στην φύση. Όπως θα δούμε, ενώ η νατουραλιστική αυτή απαρχή βοήθησε στο να καταπραϋνθεί η σύγκρουση, δεν μπόρεσε να εξαλείψει τον ανταγωνισμό στην καρδιά της, χωρίς να εξαλείψει, είτε τον Θεό είτε τον άνθρωπο. Βεβαίως, είναι αδύνατο να εγκαταλείψει κανείς τον Θεό, χωρίς να μετατρέψει τον άνθρωπο σε τέρας. Και είναι αδύνατο να εγκαταλείψει κανείς τον άνθρωπο, χωρίς να πέσει στον θεολογικό φανατισμό.

Οι δυο μεγάλοι κλάδοι της μοντέρνας σκέψης, που ξεκινούν από τον Descartes και τον Hobbes αντίστοιχα, προσπαθούν να αναδομήσουν τον κόσμο, όχι ως ανθρώπινο κατασκεύασμα ή θεϊκό θαύμα, αλλά ως φυσικό αντικείμενο. Διαφωνούν βέβαια ως προς την φύση και τη θέση του Θεού και του ανθρώπου μέσα στον κόσμο, καθώς τον καθιστούν διαθέσιμο (open up). Για τον Descartes, ο άνθρωπος είναι εν μέρει φυσικό ον, αλλά είναι εν μέρει και θεϊκό, και για τον λόγο αυτό διακρίνεται από τη φύση και είναι ελεύθερος από τους νόμους της. Για τον Hobbes, ο άνθρωπος είναι εντελώς φυσικός, και επομένως ελεύθερος μόνο με μια έννοια συμβατική προς την γενική φυσική αιτιότητα. Οι δυο αυτοί πόλοι της μοντέρνας σκέψης διχάζονται από την ίδια αντιπαράθεση που έβαλε σε αντιπαλότητα τον ουμανισμό και την Μεταρρύθμιση.

Η αντιπαράθεση αυτή έθεσε ένα βαθύ πρόβλημα στή μοντέρνα σκέψη, και οι μοντέρνοι στοχαστές που ακολούθησαν, αφιερωμένοι στη διαδικασία του διαφωτισμού, προσπάθησαν να την λύσουν, στο τέλος όμως οι προσπάθειες αυτές αποδείχτηκαν μάταιες, καθώς η διαμάχη αυτή δεν ήταν δυνατόν να λυθεί στα μοντέρνα μεταφυσικά θεμέλια. Η αναγνώριση του δεδομένου αυτού, που εκφράστηκε για πρώτη φορά στη διδασκαλία του Kant περί αντινομίας, επέφερε την κρίση της νεωτερικότητας, στη σκιά της οποίας ζούμε ακόμα. Μιλώντας για την κρίση της νεωτερικότητας δεν σημαίνει πως βεβαιώνουμε, ότι οι μοντέρνοι στοχαστές παραιτήθηκαν από το πρόγραμμα της νεωτερικότητας. Ο γερμανικός ιδεαλισμός δεν ήταν στον πυρήνα του κάτι άλλο, παρά η προσπάθεια να βρεθεί λύση στο πρόβλημα αυτό. Με την αποτυχία του ιδεαλιστικού προγράμματος να συμφιλιώσει την μοντέρνα σκέψη, η νεωτερικότητα χαρακτηριζόταν από ένα χάσμα μεταξύ ριζοσπαστικού βολουνταρισμού (η βούληση είναι οντολογικά θεμελιώδης) και ριζοσπαστικής αιτιοκρατίας, που διαρκώς βάθαινε. Η επιμονή αυτής της διαίρεσης και η φαινομενική ανικανότητα των μοντέρνων στοχαστών να βρουν ένα τρόπο να θεραπεύσουν αυτή την πληγή, οδήγησε πολλούς στο να εγκαταλείψουν την νεωτερικότητα χάριν προνεωτερικών ή μετανεωτερικών εναλλακτικών.

Κατά πόσον και σε ποιο βαθμό μπορούμε να βρούμε μια απάντηση στην αντιπαράθεση αυτή, εξαρτάται από το κατά πόσον θα καταπιαστούμε με την ερώτηση που γέννησε την νεωτερικότητα. Αντιμετωπίζοντας την ερώτηση αυτή, σημαίνει όμως να καταπιαστούμε εκ νέου με την ερώτηση περί της σχέσης μεταξύ διάνοιας (reason) και αποκάλυψης (revelation). Αν η νεωτερικότητα είναι η εποχή στην οποία ορίζουμε την ύπαρξη μας με όρους χρόνου, και τον χρόνο με όρους της ύπαρξης μας ως ιστορικότητας, τότε μπορούμε να δούμε τον εαυτό μας μόνο εάν δούμε την χρονικότητα μας. Η χρονικότητα όμως αποκτά για μας νόημα έχοντας ως υπόβαθρο την αιωνιότητα. Για να καταλάβουμε την ερώτηση, την οποία μας θέτει η νεωτερικότητα, πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψιν την ερώτηση περί των θεολογικών πηγών της νεωτερικότητας. Το παρόν βιβλίο είναι μια προσπάθεια να θέσουμε αυτή την ερώτηση.

Τέλος Εισαγωγής.

Ακολουθούν τα κεφάλαια:

1. Η νομιναλιστική επανάσταση και η καταγωγή της νεωτερικότητας

2. Ο Πετράρχης και η επινόηση της ατομικότητας

3. Ο ουμανισμός και η αποθέωση του ανθρώπου

4. Ο Λούθηρος και η καταιγίδα της πίστεως

5. Οι αντιφάσεις της προνεωτερικότητας

6. Η πορεία του Descartes προς την αλήθεια

7. Η τρομακτική σοφία του Hobbes

8. Οι αντιφάσεις του Διαφωτισμού και η κρίση της νεωτερικότητας

Επίλογος