Όψεις της Σομπόρνοστ: Αγάπη και Δύναμη

του Dmitry Biriukov

Ο Dmitry Biriukov είναι ερευνητής του Osteuropa-Institut του Freie Universität Berlin. Αφού απέκτησε μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών στη Φυσική από το Κρατικό Πολυτεχνείο της Αγίας Πετρούπολης, αποφοίτησε με βαθμό magna cum laude από τη Σχολή Θρησκευτικών και Φιλοσοφικών Σπουδών της Αγίας Πετρούπολης με πτυχίο στις Θρησκευτικές Σπουδές. Απέκτησε το πτυχίο του υποψήφιου καθηγητή στη φιλοσοφία (2007) από το Κρατικό Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης. Αργότερα έλαβε διδακτορικό δίπλωμα στη φιλοσοφία (2016) από το Πανεπιστήμιο της Πάντοβα στην Ιταλία. Είναι ερευνητής στην Ερευνητική Πρωτοβουλία για τη Μελέτη της Ρωσικής Φιλοσοφίας και Θρησκευτικής Σκέψης του Πανεπιστημίου Northwestern.

Η ιδέα της σομπόρνοστ (καθολικότητα, συνοδικότητα) αναδύθηκε στη ρωσική εκκλησιολογία το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Αρκετές δεκαετίες πέρασαν μέχρι να εδραιωθεί ως όρος στην ορθόδοξη εκκλησιολογία. Στα μέσα του 20ου αιώνα διείσδυσε και στην ρωμαιοκαθολική σκέψη όπως φανερώνεται και από το συνοδικό σύνταγμα περί της Εκκλησίας της Β΄ Βατικανής Συνόδου Lumen Gentium.

Ταυτόχρονα, η έννοια της σομπόρνοστ γνώρισε μια «αναγέννηση» σε ένα πεδίο παράλληλο με τη θεολογία, αυτό του ρωσόφωνου πολιτισμού. Εκεί διαδραμάτισε αξιοσημείωτο ρόλο στη γνωστική φιλοσοφία, τη γλώσσα και την πολιτική, καθώς και στην κοινωνική θεωρία και τους προβληματισμούς για την τέχνη, το θέατρο και τον κινηματογράφο.

Αμφότερες οι κατευθύνσεις της πορείας της στη θρησκεία και τον πολιτισμό εκκινούν από ένα και μόνο σημείο: τις ιδέες του λόγιου, φιλοσόφου και θεολόγου Αλεξέι Χομιακώφ (1804-1860), ενός εκ των ιδρυτών του σλαβοφιλικού κινήματος. Ο Χομιακώφ συχνά πιστώνεται την επινόηση της σομπόρνοστ, ωστόσο, αυτό δεν είναι απολύτως ακριβές. Στην πραγματικότητα, ο Χομιακώφ διατύπωσε και ανέπτυξε μια συγκεκριμένη ιδέα η οποία, λίγο μετά τον θάνατό του, οδήγησε στη σομπόρνοστ χάρη στις προσπάθειες του Γιούρι Σαμάριν, του εκδότη των μεταφράσεων των γαλλικών φυλλαδίων του Χομιακώφ. Ο Σαμάριν απέδωσε τον γαλλικό όρο universalité με το ρωσικό σομπόρνοστ.

Η εν λόγω ιδέα διατείνεται ότι μόνο η συλλογική γνώση (και ύπαρξη), που επιτυγχάνεται μέσω της αμοιβαίας αγάπης μπορεί να θεωρηθεί πραγματικά πλήρης, ενώ η ατομική γνώση (και ύπαρξη) είναι εγγενώς ελλιπής και ανεπαρκής. Ο Χομιακώφ διατύπωσε την εν λόγω ιδέα εντός ενός εκκλησιολογικού και πνευματολογικού πλαισίου, αναλύοντας το επίθετο соборная-σαμπόρναγια (μετάφραση της ελληνικής λέξης καθολική) στο Σύμβολο της Νικαίας και εξετάζοντας την δομή της Εκκλησίας, ενώ παράλληλα έλαβε υπόψιν την εξέλιξη της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας και παρουσίασε τη γνώση που επιτυγχάνεται μέσω της αμοιβαίας αγάπης ως διέξοδο από τα αδιέξοδα του φιλοσοφικού στοχασμού.

Η διδασκαλία του Χομιακώφ για την πληρότητα της συλλογικής γνώσης εφαρμοσμένη στην Εκκλησία συνδέεται με ορισμένες ιστορικές προϋποθέσεις, εντός των οποίων εντοπίζονται δύο κύριες κατευθύνσεις. Πρώτον, υπάρχει μια γραμμή που αντιτίθεται στην θεώρηση της εκκλησιαστικής ιεραρχίας ως κατέχουσας μια εξωτερική αυθεντία επί της διδασκαλίας. Σ’ αυτήν την περίπτωση, η αρχή της σομπόρνοστ στην Εκκλησία, όπως την αντιλαμβάνεται ο Χομιακώφ, συνεπάγεται ότι όλοι οι πιστοί της Εκκλησίας, και όχι μόνο οι κληρικοί, συμμετέχουν στη συλλογική επιδίωξη γνώσης της αλήθειας. Η ίδια ιδέα εφαρμοζόμενη στην πολιτική και την κοινωνία αντιστοιχεί με την άμεση δημοκρατία και με μια οριζόντια κοινωνική οντολογία. Δεύτερον, όταν ο Χομιακώφ αναφέρεται στην αποκάλυψη της αλήθειας στην Εκκλησία μέσω της συλλογικής προσπάθειας όλων των πιστών, αντλεί τις ιδέες του από τον Γερμανικό Ρομαντισμό και ειδικότερα απ’ τη διδασκαλία του Άνταμ Μιούλερ περί Εκκλησίας ως οργανικής ενότητας εν τη πολλαπλότητα. Αυτή η κατεύθυνση, σε αντίθεση με την πρώτη, συνεπάγεται μια ιδιαίτερη υποκειμενικότητα (ολότητα) της συλλογικότητας.

Κατά την άποψή μου, ολόκληρη η μετέπειτα ιστορική πορεία της σομπόρνοστ μπορεί να αναλυθεί μέσα από το πρίσμα αυτών των τριών συνιστωσών που φανερώνονται στα έργα του Χομιακώφ. Αυτές είναι οι εξής: α) ο πυρήνας της έννοιας της σομπόρνοστ: η αντίληψη ότι η ατομική γνώση είναι ελλιπής και πως μόνο η συλλογική γνώση είναι πλήρης· β) η αντιιεραρχική «δημοκρατική» γραμμή, η οποία προϋποθέτει την ισοδυναμία όλων των μελών της καθολικής (σομπόρνι) συλλογικότητας· γ) η ρομαντική γραμμή που συνεπάγεται την υποκειμενικότητα (ολότητα) της συλλογικότητας. Ενώ η β και η γ δεν είναι αντιφατικές, δεν είναι όμως και μονόδρομες. Τοποθετημένες στο πλαίσιο της ιστορίας, έλκονται από διαφορετικούς πόλους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η περαιτέρω ελικοειδής πορεία της σομπόρνοστ, η οποία περιλαμβάνει δημοκρατικές (αγαπητικές) και ολοκληρωτικές αρχές, σχετίζεται με την ένταση των διαφορετικών κατευθύνσεων που υφίστανται από γενέσεώς της.

Η ιστορική πορεία της σομπόρνοστ είναι συνυφασμένη με την πραγμάτωση της δημοκρατικής συνιστώσας της. Πράγματι, το κοινωνικό αίτημα για εκδημοκρατισμό της Ρωσικής Εκκλησίας συγκλίνει με αυτήν τη δημοκρατική γραμμή που προσέδωσε ο Χομιακώφ στην εν λόγω έννοια, ανοίγοντας μια ευρεία συζήτηση σχετικά με τη διοίκηση της Εκκλησίας, αρχομένης τη δεκαετία του 1880. Η συζήτηση αυτή κορυφώθηκε με την Τοπική Σύνοδο της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας τα έτη 1917-1918, οι αρχές της οποίας στηρίχθηκαν ρητά στην ιδέα της σομπόρνοστ του Χομιακώφ και το δημοκρατικό της νόημα. Επιπλέον, η δημοκρατική γραμμή της σομπόρνοστ εκδηλώθηκε στις εκκλησιολογικές διδασκαλίες των ορθόδοξων και εν συνεχεία καθολικών θεολόγων του 20ου αιώνα. Η εν λόγω γραμμή, όχι στην καθαρή της μορφή, αλλά ως παράγοντας που αμβλύνει και μετασχηματίζει την ιεραρχική δομή της Εκκλησίας, συνδυάστηκε με τη συλλογικότητα. Διάφοροι συγκερασμοί της σομπόρνοστ και των παραγώγων της υφίστανται στην εκκλησιολογία του π. Σέργιου Μπουλγκάκωφ, του π. Γεώργιου Φλορόφσκι, του π. Αλέξανδρου Σμέμαν, στην ευχαριστιακή εκκλησιολογία του π. Νικόλαου Αφανάσιεφ, στο έργο του π. Ιωάννη Ζηζιούλα και άλλων. Μεταξύ των καθολικών θεολόγων πρέπει να αναφέρουμε τον Υβ Κονγκάρ και το έργο του στο συνοδικό σύνταγμα περί της Εκκλησίας Lumen Gentium.

Κάποια στιγμή στην ιστορική πορεία της εν λόγω ιδέας στη ρωσική κουλτούρα η ολοκληρωτική-συλλογική γραμμή άρχισε να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Αυτό συνέβη στη δεκαετία του 1920, όταν η ιδέα της σομπόρνοστ απόκτησε πολιτική διάσταση και υιοθετήθηκε ενεργά από τον Λεβ Καρσάβιν, εξόριστο από τη Σοβιετική Ένωση, στα γραπτά του περί ευρασίας στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και κυρίως στο έργο του «Θεμέλια της πολιτικής» (1927). Ο Καρσάβιν δανείστηκε από τον Χομιακώφ την ιδέα ότι οι άνθρωποι διαθέτουν τη δική τους «προσωπικότητα» (βλ. το δοκίμιο του Καρσάβιν «Α.Σ. Χομιακώφ») και την συνδύασε με την έννοια της σομπόρνοστ, που επίσης προερχόταν από τον κύκλο του Χομιακώφ. Κατά συνέπεια, ο Καρσάβιν ανέπτυξε μια διδασκαλία περί συλλογικοτήτων στο πλαίσιο του έθνους, το οποίο θεωρούσε ως ένα σύνολο καθολικών-σομπόρνι/συμφωνικών προσωπικοτήτων (κράτος, κοινωνική τάξη, επαγγελματικά σωματεία, οικογένεια κ.λπ.). σύμφωνα με αυτή τη διδασκαλία, η οποία διατυπώθηκε από τον Καρσάβιν στο πλαίσιο της τότε επικρατούσας φασιστικής πολιτικής ιδεολογίας στην Ευρώπη, αλλά χρησιμοποιώντας την ορολογία της σομπόρνοστ, η κοινωνία πρέπει να οργανωθεί ως μια άκαμπτη ιεραρχία καθολικών/σομπόρνι προσωπικοτήτων με αποκορύφωμα το εθνικό κράτος. Ένα τέτοιο κράτος θα έπρεπε να είναι μονοκομματικό, μη δημοκρατικό και ιδεοκρατικό, δηλαδή να βασίζεται σε μια εθνική ιδεολογία που θα διαποτίζει όλη την κοινωνία. Για την εγκαθίδρυση ενός τέτοιου κράτους ως καθολική προσωπικότητα ο Καρσάβιν θεωρούσε αποδεκτές την κρατική βία και τη δικτατορία. Κατ’ αυτόν το τρόπο η σομπόρνοστ με τον Καρσάβιν και τους ευρασιανιστές συνδέθηκε με τον δεξιό φασιστικό λόγο.

Η εν λόγω ερμηνεία της «σομπόρνοστ» δέχθηκε αμέσως κριτική. Ο Γεώργιος Φλορόφσκι (πρώην θιασώτης του ευρασιανισμού) την επέκρινε για την υποταγή της πνευματικής και πολιτιστικής σφαίρας στο κράτος, καθώς και την υποταγή του ατόμου στη συλλογικότητα («Ο πειρασμός του Ευρασιανισμού», 1928). Στην ΕΣΣΔ κατά τη δεκαετία του 1920, ιδέες παρεμφερείς με αυτές του Καρσάβιν, που υποστήριζαν την υποταγή του ατόμου στη συλλογικότητα μεταδόθηκαν στην έννοια της σομπόρνοστ από τον Βαλεριάν Μουράβιεβ θιασώτη του ρωσικού φιλοσοφικού κινήματος του κοσμισμού («Σοφία και Κιτόβρας» κ.λπ.)

Μια παρόμοια κατεύθυνση είναι εμφανής στην επίσημη ρητορική γύρω από τη σομπόρνοστ στη νεώτερη Ρωσία, όπου έχει υιοθετηθεί ως μία από τις «παραδοσιακές αξίες» και νοείται ως ο περιορισμός του ατόμου υπέρ της συλλογικότητας. Εδώ γινόμαστε μάρτυρες της εργαλειοποιήσης της σομπόρνοστ για κρατικούς σκοπούς: τη διαμόρφωση κολλεκτιβιστικών και κρατοκεντρικών πεποιθήσεων στον πληθυσμό μέσω αυτής της ιδέας.

Πιστεύω ότι η φιλοσοφική αρχή του Χομιακώφ, η οποία υποστηρίζει ότι μόνο μια συλλογική προσέγγιση μπορεί να θεωρηθεί πλήρης στην επίτευξη της αλήθειας, ενώ η ατομική γνώση παραμένει εγγενώς ελλιπής, στερείται εγκυρότητας. Επιπλέον, όντας θεμελιωδώς εσφαλμένη, μπορεί να οδηγήσει σε απρόβλεπτες συνέπειες. Έχω την πεποίθηση ότι η ατομική γνώση, όταν επιδιώκεται εκτός του κοινωνικού χώρου, μπορεί επίσης να είναι πλήρης και αληθής. Ενώ οι γύρω μας, συμπεριλαμβανομένης της Εκκλησίας, μπορούν να διευκολύνουν την αναζήτηση της αλήθειας, μπορούν επίσης και να μας παραπλανήσουν.

Η εγγενής αρχή της έννοιας της σομπόρνοστ, όπως εξελίχθηκε,προκρίνει αποκλειστικά τη συλλογική νόηση και ύπαρξη, απωθώντας τα αρχικά δημοκρατικά της χαρακτηριστικά, ενώ διολισθαίνει όλο και περισσότερο προς έναν ριζοσπαστικό κολλεκτιβισμό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η σομπόρνοστ να χρησιμοποιείται σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής για κρατοκεντρικούς σκοπούς. Η εν λόγω εξέλιξη διευκολύνθηκε από μία εκ των προσεγγίσεων που ακολούθησε ο Χομιακώφ κατά τη διαμόρφωση της σομπόρνοστ, δηλαδή το πρόταγμα της υποκειμενικότητας της συλλογικότητας.

Η προβληματική φύση της σομπόρνοστ αναδεικνύεται όταν αυτή εισέρχεται στην πολιτική και κοινωνική αρένα. Σ’ αυτό το πλαίσιο η σομπόρνοστ αναφέρεται κυρίως στα συμφέροντα μιας συγκεκριμένης ομάδας. Πράγματι, η ίδια η δομή της εν λόγω ιδέας, βασίζεται στην αρχή της πληρότητας της συλλογικότητας και της ανεπάρκειας του ατόμου, ενώ στερείται κάποιον μηχανισμό υπέρβασης των στενών, αποκλειστικών συμφερόντων της συλλογικότητας. Επομένως, αν υπάρχει μέλλον για την ιδέα της σομπόρνοστ στη κοινωνική και πολιτική σφαίρα, συμπεριλαμβανομένης και της Εκκλησίας, αυτό έγκειται στην υπέρβαση των ιδιοτελών συμφερόντων της συλλογικότητας και στη συνεκτίμηση των συμφερόντων του Άλλου.

Πηγή: https://publicorthodoxy.org/el/2024/07/18/facets-of-sobornost/

Η ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΞΑΡΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΡΩΣΙΚΗ ΔΙΑΣΠΟΡΑ, Η ΟΠΟΙΑ ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΕ ΝΑ ΝΙΚΗΣΕΙ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΙΣΤΗ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ, ΥΠΗΡΕΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΛΕΝΙΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ΑΛΛΑ ΔΙΟΡΘΩΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΛΑΘΗ ΤΗΣ. ΥΠΗΡΕΤΩΝΤΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙΑΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΘΕΟΥ (ΣΟΛΟΒΙΕΦ). ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΟΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΩΝ, 

ΟΙ ΕΚΦΡΑΣΤΕΣ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΑΝΤΙΚΑΤΕΣΤΗΣΑΝ ΤΟΝ ΑΓΙΟ, ΤΟΝ ΣΟΦΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΦΙΛΟΛΟΓΟ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΣ ΜΑΣ. 

ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΕΙΔΩΛΑ ΠΟΥ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΗΚΑΝ ΜΟΡΦΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ ΣΤΟΝ ΖΗΖΙΟΥΛΑ, ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΑΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΡΑΜΦΟ. ΣΗΜΕΡΑ ΜΑΧΟΝΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΑΙ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΟΙ ΕΠΙΓΟΝΟΙ, ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΓΟΝΟ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟ ΑΓΩΝΑ ΤΩΝ ΕΠΙΓΟΝΩΝ ΤΟΥ ΧΕΓΚΕΛ.

Ανώνυμος είπε... 
ἡ γὰρ δύναμίς μου ἐν ἀσθενείᾳ τελειοῦται. ἥδιστα οὖν μᾶλλον καυχήσομαι ἐν ταῖς ἀσθενείαις μου, ἵνα ἐπισκηνώσῃ ἐπ᾿ ἐμὲ ἡ δύναμις τοῦ Χριστοῦ.

Β Κορ. 12,9 Και ο Κυριος μου είπε· “σου αρκεί η χάρις μου· διότι η δύναμίς μου φαίνεται ολοένα και τελειοτέρα μέσα εις την ανθρωπίνην αδυναμίαν με τα μεγάλα και θαυμαστά έργα που κατορθώνει”. Με πολύ μεγάλην εσωτερικήν γλυκύτητα και ευχαρίστησιν θα καυχώμαι περισσότερον δια τας ασθενείας μου, ώστε να μένω έτσι εις την ταπεινοφροσύνην, δια να κατοικήση εις εμέ η δύναμις του Χριστού.
Β Κορ. 12,10 διὸ εὐδοκῶ ἐν ἀσθενείαις, ἐν ὕβρεσιν, ἐν ἀνάγκαις, ἐν διωγμοῖς, ἐν στενοχωρίαις, ὑπὲρ Χριστοῦ· ὅταν γὰρ ἀσθενῶ, τότε δυνατός εἰμι.
 Δια τούτο δοκιμάζω εσωτερικήν χαράν και ευφροσύνην εις τας ασθενείας, εις τας ύβρεις, εις τας ανάγκας, στους διωγμούς, εις τας στενοχωρίας, τας οποίας υφίσταμαι και υπομένω δια τον Χριστόν. Διότι όταν ευρίσκωμαι υπό το κράτος αυτών των ασθενειών, τότε με την χάριν του Θεού γίνομαι και είμαι δυνατός.
Β Κορ. 12,11 Γέγονα ἄφρων καυχώμενος! ὑμεῖς με ἠναγκάσατε. ἐγὼ γὰρ ὤφειλον ὑφ᾿ ὑμῶν συνίστασθαι· οὐδὲν γὰρ ὑστέρησα τῶν ὑπερλίαν ἀποστόλων, εἰ καὶ οὐδέν εἰμι.
 Εγινα ανόητος, που έχω καυχηθή έτσι! Αλλά σεις με αναγκάσατε. Διότι εγώ έπρεπε από σας να συσταίνωμαι, και όχι εγώ να συσταίνω τον ευατόν μου εις σας. Επειδή, όπως και σεις ξέρετε, δεν έχω υστερήσει εις τίποτε και δεν έχω φανή κατώτερος και από τους πλέον επισήμους μεταξύ των Αποστόλων, αν και εγώ από τον εαυτόν μου δεν είμαι τίποτε.
Β Κορ. 12,12 τὰ μὲν σημεῖα τοῦ ἀποστόλου κατειργάσθη ἐν ὑμῖν ἐν πάσῃ ὑπομονῇ, ἐν σημείοις καὶ τέρασι καὶ δυνάμεσι.
  Ολα τα γνωρίσματα, που αποδεικνύουν και πιστοποιούν το αξίωμα του Αποστόλου, έχουν πραγματοποιηθή μεταξύ σας από εμέ με κάθε υπομονήν και με θαύματα, με καταπληκτικά έργα και υπερφυσικάς δυνάμεις.
Β Κορ. 12,13 τί γάρ ἐστιν ὃ ἡττήθητε ὑπὲρ τὰς λοιπὰς ἐκκλησίας, εἰ μὴ ὅτι αὐτὸς ἐγὼ οὐ κατενάρκησα ὑμῶν; χαρίσασθέ μοι τὴν ἀδικίαν ταύτην.
 Διότι τι είναι εκείνο στον οποίον έχετε νικηθή και έχετε υστερήσει απέναντι των άλλων Εκκλησιών, παρά μόνον το ότι εγώ δεν σας επεβάρυνα με τα έξοδα της συντηρήσεώς μου; Εάν έπταισα στούτο, συγχωρήσετέ μου αυτήν την αδικίαν.
Β Κορ. 12,14 Ἰδοὺ τρίτον ἑτοίμως ἔχω ἐλθεῖν πρὸς ὑμᾶς, καὶ οὐ καταναρκήσω ὑμῶν· οὐ γὰρ ζητῶ τὰ ὑμῶν, ἀλλὰ ὑμᾶς. οὐ γὰρ ὀφείλει τὰ τέκνα τοῖς γονεῦσιν θησαυρίζειν, ἀλλ᾿ οἱ γονεῖς τοῖς τέκνοις.
 Ιδού, τρίτην φοράν τώραν ετοιμάζομαι να έλθω προς σας και δεν θα σας επιβαρύνω. Διότι εγώ δεν ζητώ τα αγαθά τα ιδικά σας, αλλά ζητώ σας τους ιδίους δια τον Χριστόν. Αλλωστε δεν οφείλουν τα τέκνα να θησαυρίζουν δια τους γονείς, αλλ' οι γονείς να θησαυρίζουν δια τα τέκνα.
Β Κορ. 12,15 ἐγὼ δὲ ἥδιστα δαπανήσω καὶ ἐκδαπανηθήσομαι ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ὑμῶν, εἰ καὶ περισσοτέρως ὑμᾶς ἀγαπῶν ἧττον ἀγαπῶμαι.
 Εγώ δε, σαν πατέρας σας που είμαι, με όλη μου την ευχαρίστησιν θα δαπανήσω για σας χρήματα, αλλά και θα δαπανηθώ ολόκληρος δια την σωτηρίαν των ψυχών σας. Αν και-ας πω αυτό το παράπονον-ενώ εγώ σας αγαπώ περισσότερον, σεις ολιγώτερον με αγαπάτε.
Β Κορ. 12,16 Ἔστω δέ, ἐγὼ οὐ κατεβάρησα ὑμᾶς, ἀλλ᾿ ὑπάρχων πανοῦργος δόλῳ ὑμᾶς ἔλαβον.
 Εστω, εγώ δεν σας επεβάρυνα, αλλά, όπως λέγουν οι συκοφάνται μου, επειδή είμαι πανούργος, σας επιασα με δολιότητα και σας έφερα με το μέρος μου.
Β Κορ. 12,17 μή τινα ὧν ἀπέσταλκα πρὸς ὑμᾶς, δι᾿ αὐτοῦ ἐπλεονέκτησα ὑμᾶς;
 Εις Ποίον όμως σημείον έδειξα αυτήν την πανουργίαν και δολιότητά μου; Μηπως με κανένα από εκείνους, που σας έχω στείλει, σας επήρα πλεονεκτικώς και με απάτην χρήματα;
Β Κορ. 12,18 παρεκάλεσα Τίτον καὶ συναπέστειλα τὸν ἀδελφόν· μήτι ἐπλεονέκτησεν ὑμᾶς Τίτος; οὐ τῷ αὐτῷ πνεύματι περιεπατήσαμεν; οὐ τοῖς αὐτοῖς ἴχνεσι;
Παρεκάλεσα τον Τιτον να σας επισκεφθή και μαζή με αυτόν έστειλα και τον αδελφόν. Μηπως ο Τιτος σας εξεγέλασε και σας επήρε χρήματα; Δεν επολιτεύθημεν όλοι απέναντι σας με το αυτό φρόνημα και με τον αυτόν τρόπον; Δεν εβαδίσαμεν όλοι εις τα ίδια ίχνη;
Β Κορ. 12,19 Πάλιν δοκεῖτε ὅτι ὑμῖν ἀπολογούμεθα; κατενώπιον τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ λαλοῦμεν· τὰ δὲ πάντα, ἀγαπητοί, ὑπὲρ τῆς ὑμῶν οἰκοδομῆς.
 Μηπως πάλιν νομίζετε, ότι απολογούμεθα ενώπιόν σας; Οχι, αλλ' ομολούμεν ενώπιον του Θεού, εν Χριστώ Ιησού. Οσα δε λέγομεν και πράττομεν, αγαπητοί, τα κάμνουν χάριν της ιδικής σας πνευματικής προόδου.