Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (19)

Συνέχεια από: Τρίτη 19 Μαρτίου 2019

 Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
Του Pierre Aubenque

          O Αριστοτέλης και το Φυσικό δικαιο (συνέχεια).

        

  Εάν όμως θέσουμε σαν κριτήριο του Φυσικού το αμετάβλητο, δέν διατρέχουμε τον κίνδυνο να μήν βρούμε κανένα μέρος της φύσεως στην νομοθεσία; Το γεγονός ότι οι νόμοι διαφέρουν απο τον  έναν λαό στον άλλον δέν μας εμποδίζει να τους υπολογίσουμε σαν φυσικούς; Ο Αριστοτέλης όμως απορρίπτει αυτό το συμπέρασμα και γι' αυτόν τον σκοπό διορθώνει το κριτήριο που είχε επικαλεστεί στην αρχή: και πράγματι, εάν είναι αλήθεια ότι η Θεία Φύση είναι αμετάβλητη και ότι η φυσική φύση είναι ίδια σε κάθε τόπο (η φωτιά καίει με τον ίδιο τρόπο στην Περσία και στην Ελλάδα), δέν ισχύει όμως το ίδιο για την ανθρώπινη φύση η οποία χαρακτηρίζεται, θα μπορούσαμε να πούμε, για την πλαστικότητά της, και τουλάχιστον μέσα σε κάποια όρια, για την αοριστία της. Η ποικιλία εξάλλου δέν είναι ένα κριτήριο "μή-φυσικότητος", τουλάχιστον όσο και η ομοιομορφία είναι ένα κριτήριο συμμορφώσεως στην Φύση: εάν όλοι οι άνθρωποι είχαν μορφωθεί να γίνουν αμφιδεξιοί, δέν θα γινόταν γι'αυτόν τον λόγο το φαινόμενο αυτό φυσικό. Το αληθινό φυσικό δίκαιο λοιπόν είναι εκείνο το οποίο προσαρμόζεται σε μία ανθρώπινη φύση εξόχως μεταβλητή. Η αφηρημένη καθολικότης η οποία θα ήθελε, για παράδειγμα, οι νόμοι των Περσών να είναι ίδιοι με εκείνους των Ελλήνων θα ήταν στην πραγματικότητα αφύσικη. Σε διαφορετικούς λαούς, διαφορετικοί νόμοι: "ακόμη και οι κανόνες της δικαιοσύνης οι οποίοι δέν απορρέουν απο την φύση αλλά απο τον άνθρωπο δέν είναι παντού οι ίδιοι, διότι δέν είναι ίδιο το σύνταγμα, αλλά μια μόνον είναι παντού η καλύτερη εκ φύσεως." (1135 α 3-5). Οι ερμηνευτές δέν συμφωνούν στην ερμηνεια τού τελευταίου μέλους αυτής της φράσης: Όσο για μας σκεπτόμαστε ότι το επίρρημα πανταχού το οποίο μεταφράζουμε "παντού κάθε φορά", έχει σ'αυτή την θέση μία επιμεριστική σημασία και όχι μία συλλογική! Με άλλα λόγια δέν υπάρχει ένα καλό σύνταγμα που μπορεί να ισχύει για όλες τις χώρες (και θα μπορούσαμε να προσθέσουμε για όλους τους χρόνους), αλλά το καλύτερο σύνταγμα είναι κάθε φορά εκείνο που συμμορφώνεται στην φύση τής χώρας και των κατοίκων της. Εδώ είμαστε πιό κοντά στον Μοντεσκιέ και τον Ρουσσώ παρά στον Κάντ. Αλλά τότε δέν είναι επαρκέστερο να πούμε, όπως ισχυριζόταν ο Αριστοτέλης στην αρχή του κειμένου -αναφερόμενος σε μία θεωρία που δέν ήταν ακόμη η δική του- ότι το θετικό δίκαιο περιγράφει λεπτομερώς ότι πιό γενικό υπάρχει στο φυσικό δίκαιο; Πρέπει όμως να προσθέσουμε ότι το ίδιο το φυσικό δίκαιο, το οποίο αποδίδεται εδώ με την έννοια της πολιτείας ξεχωρίζει και εκτίθεται λεπτομερώς για να συμμορφωθεί στην φύση. Το φυσικό δίκαιο και το θετικό δίκαιο είναι και τα δύο μεταβλητά (1134 b 32), αλλά δέν είναι με τον ίδιο τρόπο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι μεταβολές τού πρώτου είναι αναγκαίες τόσο ώς πρός την μορφή τους, όσο και ως πρός το περιεχόμενό τους, κάθε φορά που οι μεταβολές τού δευτέρου δέν είναι αναγκαίες παρά μόνον στην έκφρασή τους. Σ' αυτή την περίπτωση το περιεχόμενο είναι συμπτωματικό και δέν απορρέει απο καμμία αρχή. Αλλά είναι αναγκαίο να υπάρχει οπωσδήποτε ένα θετικό δίκαιο, να υπάρχουν δηλαδή συμβάσεις, συμπεριφορές και παραδόσεις.

          Αυτή η ιδέα εκτίθεται στο κείμενο τού Αριστοτέλη με μία παραβολή η οποία έδωσε επίσης την ευκαιρία για πολλές παρεξηγήσεις: αναφερόμαστε στην παραβολή των μονάδων μετρήσεως οι οποίες είναι μεγαλύτερες για τον χονδρέμπορο παρά για τον πωλητή λιανικής (1135 α 2-3). Ο Αριστοτέλης εννοεί μ'αυτό ότι η διαφορά, η οποία δικαιολογείται απο την χρήση (ο χονδρέμπορος μετρά σε τόννους, ο λιανέμπορος σε κιλά), δέν αποκλείει την μετατρεψιμότητα ή αν μας επιτρέπεται να χρησιμοποιήσουμε μία άλλη μεταφορά, τήν μετάφραση. Υπάρχουν μόνον διαφορετικές μεταφράσεις, στις διαφορές τοπικές γλώσσες, ενός μοναδικού νομικού κειμένου: ή καλύτερα δέν υπάρχει ένα νομικό κείμενο το οποίο θα ήταν το αρχέτυπο αυτών των μεταφράσεων. Το μόνο κοινό ανάμεσα στα διάφορα θετικά δίκαια δέν είναι παρά μόνον η μετάφρασή τους, η αμοιβαία τους μεταδοσιμότητα. Η μετατρεψιμότητα των θετικών δικαίων μεταξύ τους είναι το φυσικό δίκαιο.

          Αυτές οι μεταφορές μας επιτρέπουν επι πλέον να υπολογίσουμε στις μεταβολές, αυτό που είναι αναγκαίο (το οποίο εξαρτάται απο το φυσικό δίκαιο), και αυτό που είναι τυχαίο (το οποίο εξαρτάται απο το θετικό δίκαιο). Συμπτωματικό είναι ότι η μετάφραση πραγματοποιείται σε μία συγκεκριμένη γλώσσα, αλλά είναι αναγκαίο να υπάρχει μία μετάφραση. Οι μονάδες μετρήσεως είναι τυχαίες, αλλά είναι αναγκαίο να υπάρχουν μέτρα τα οποία θα συνδέονται απο μία αμοιβαία σταθερή αντιστοιχία. Γενικότερα, οι κανόνες είναι τυχαίοι (για παράδειγμα ότι τα αυτοκίνητα κινούνται δεξιά αντί για αριστερά), καθότι δέν έχουν άλλο νόημα απο την τοπική χρήση, αλλά είναι αναγκαίο (και φυσικό) να υπάρχουν κανόνες ικανοί να εξασφαλίζουν, κάθε φορά, την ισότητα, την "ισονομία", στις ανθρώπινες σχέσεις.

          Σ'αυτή την πρωτότυπη θεωρία ο Αριστοτέλης αποδεικνύεται προάγγελος του φυσικού δικαίου; Δέν είναι τέτοιος οπωσδήποτε εάν με αυτή την έννοια εννοούνται οι δοξασίες οι οποίες στις απαρχές της μοντέρνας φιλοσοφίας θα αντιθέσουν στο θετικό δίκαιο, τυχαίο και μεταβλητό, ένα άχρονο δίκαιο, αμετάβλητο, το οποίο θα απέρρεε με κάποιο γεωμετρικό τρόπο, απο έναν αφηρημένο ορισμό της ουσίας του ανθρώπου. Αντιστρόφως τίποτε δέν μας εμποδίζει να μιλήσουμε για φυσικό δίκαιο στον Αριστοτέλη, εάν εννοήσουμε μ'αυτό όχι μία ξεχωριστή υπερβατικότητα, αλλά έναν ενδιάθετο κανόνα ο οποίος εμπνέει, στην διαφορετικότητα τους, την πραγματικότητα του θετικού δικαίου. Τίποτε δέν είναι πιό ξένο στην νομική σκέψη τού Αριστοτέλη, όπως και στο σύνολο τής σκέψης του, απο την αφηρημένη καθολικότητα, της οποίας είναι ο μεγαλύτερος φυσικός κριτικός.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.