Ο απών Θεός (6)

Συνέχεια από: Τρίτη 26 Μαρτίου 2016

Ο απών Θεός

The Absent God

Susan Anima Taubes, Journal of Religion, 1955

Vβ

Οι κολάσεις όμως τών ασθενών είναι αδύνατον να απαλειφθούν. Αυτό εννοεί ο Ίβαν Καραμάζωφ, όταν λέει πως είναι πέραν τής δυνάμεως του Θεού;;;; να αποζημιώσει έστω και ένα δάκρυ ενός παιδιού. Η Simone Weil γράφει: «Πρέπει να πούμε, όπως ο Ίβαν Καραμάζωφ, πως τίποτα δεν μπορεί να αποζημιώσει έστω και ένα δάκρυ ενός παιδιού, και όμως πρέπει να αποδεχτούμε όλα τα δάκρυα και τους ανώνυμους τρόμους που είναι πέρα από τα δάκρυα... Πρέπει να αποδεχθούμε ότι υπάρχουν απλώς επειδή υπάρχουν». Η αποδοχή όμως είναι το ίδιο ανώφελη όσο και η επανάσταση απέναντι στο ανεπανόρθωτο, απέναντι σε αυτό που απλά είναι. Η επανάσταση τουλάχιστον, υπερβαίνει την ανθρώπινη αδυναμία ενώπιον τού αδιόρθωτου δεδομένου, δηλώνοντας πως ένα τέτοιο δεδομένο δεν θα έπρεπε να είναι δυνατό και δε θα έπρεπε να επιτρέπεται να υπάρχει. Δεν εννοεί να το επιτρέψει ο Θεός, αλλά ο άνθρωπος.

Ο Σταυρός, όπως το γνώριζε η Simone Weil, είναι κάτι παραπάνω από μαρτύριο. Τα βάσανα των φτωχών, των καταδιωγμένων και των καταπιεσμένων, δεν είναι τελετουργικό αλλά πραγματικότητα. Μήπως η διαρκής της αποτυχία, παρά τις πολλές προσπάθειες, να προσλάβει η ίδια την πραγματικότητα αυτή, την οδήγησε στο να καταστήσει τον βασανισμό μια πνευματική άσκηση; Γιατί έφυγε από το εργοστάσιο της Renault μετά από «εμπειρία» ενός έτους, και επέστρεψε στον ακαδημαϊκό της κύκλο, και δεν έχασε τον εαυτό της στην ανωνυμία της μάζας. Μετά από ένα περιστατικό κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο αποδέχθηκε την σωτήρια επέμβαση από τους πλούσιους γονείς, ενώ άλλοι πέθαιναν και σάπιζαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ήρθε ο Χίτλερ και ακολούθησε τους γονείς της, αν και απρόθυμα, στην Πορτογαλία, Βόρεια Αφρική, ΗΠΑ και Αγγλία. Ίσως από μια παράξενη εκδήλωση ειλικρίνειας αισθάνθηκε αναγκασμένη να αντιμετωπίσει την ασθένεια-πάθος, με αμφίβολο τρόπο, στο επίπεδο τής «πνευματικής εμπειρίας», επειδή δεν κατόρθωσε να την αντιμετωπίσει στην πραγματικότητα.

Είναι ρομαντική ψευδαίσθηση, πως μπορεί κανείς να πάει στους ανθρώπους και να συμμετάσχει στην μοίρα τους, διατηρώντας ταυτόχρονα την δυνατότητα επιστροφής στην προηγούμενη ασφαλή ζωή, όποτε το διαλέξει. Οι άνθρωποι δεν έχουν άλλους πόρους. Αν θέλει κανείς να μοιραστεί την κατάσταση των φτωχών, πρέπει να πάει ανάμεσα τους όπως κάποιος που πάει σε μοναστήρι, αφήνοντας ασφάλειες και πόρους. Αλλιώς παραμένει θεατής. Γιατί η βαρύτητα τής μοίρας τους συνίσταται στην απελπισία πως η κατάσταση αυτή είναι τελειωτική.

Η προσπάθεια εισαγωγής τού διαλογισμού στον φυσικό πόνο οδηγεί σε ένα είδος αισθητισμού. Η ασθένεια σύμφωνα με την Weil, αποκαλύπτει την ουσιώδη ερειπωμένη κατάσταση τού ανθρώπου, και με τον τρόπο αυτό την πνευματικότητα του. Μήπως όμως αυτό δεν οδηγεί στην σύγχυση τής ανθρώπινης ικανότητας για ηθική ανησυχία με τα δεδομένα τού φυσικού πόνου και της κοινωνικής παρακμής; Φαίνεται πως υπάρχει διάκριση μεταξύ τού μεταφυσικού διαλογισμού τού ανθρώπου πάνω στην ανθρώπινη κατάστασή του και αυτού που η Simone Weil εννοεί όταν μιλά για ασθένεια (affliction), δηλαδή ένα είδος βίαιου φυσικού βασανισμού και κοινωνικής παραμέρισης. Η διάκριση αυτή είναι κρίσιμη, καθώς η συνείδηση τού ανθρώπου για την ασθένειά του ίσως πράγματι να αποκαλύπτει το μεγαλείο του, οι βασανισμοί όμως στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και η κτηνώδης καταστροφή ανθρώπινων υπάρξεων, δείχνει το πολύ την άβυσσο τής ανθρώπινης θηριωδίας.

Η Simone Weil δείχνει με αλάνθαστη διεισδυτικότητα πως η κοινωνική εξάρτιση του ανθρώπου, η ανάγκη του για «ηθική τροφή», αποκαλύπτει την τρωτότητά του. Και η ίδια χρησιμοποιεί την τρωτότητα αυτή ως σημείο (υπομόχλιο) πάνω στο οποίο παίρνει στροφή η ανθρώπινη πνευματικότητα, δια της αποκοπής από την κοινωνική πραγματικότητα και την επιβίωση. Η πνευματικότητα όμως τού ανθρώπινου πόνου ριζώνει, αν μη τι άλλο, στην πνευματικότητα τής ανθρώπινης ύπαρξης, στις αποκλειστικά ανθρώπινες σχέσεις, η καταστροφή των οποίων μπορεί να ακρωτηριάσει και να σκοτώσει ακόμα το ανθρώπινο πνεύμα. Οι θρησκείες που διδάσκουν την «υπερφυσική αξία» του πόνου εκμεταλλεύονται την ανθρώπινη εικόνα μιας ιδανικής ανθρώπινης κοινωνίας, και της ανάγκης τού ανθρώπου για πραγματοποίησή της, ενώ τον διατάζουν να απαρνηθεί την απόκτησή της και να παραμείνει στην κατάσταση που βρίσκεται.

Είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπινου πόνου να στοχεύει (δείχνει) πέραν της απλής αμεσότητας τού πόνου σε ένα ιδεατό μέτρο το οποίο εφαρμόζεται στον άνθρωπο μέσα στην ιστορική πραγματικότητα. Η αλυσίδα τών καταπιεσμένων όλων τών ηλικιών δεν επιβαρύνει τον άνθρωπο πια με το φυσικό της βάρος, αλλά ως εσφαλμένο. Ήταν ένα έγκλημα της θρησκείας εναντίον της ανθρωπότητας το να διδάξει, πως η σκλαβιά οποιασδήποτε μορφή δεν είναι κάτι εσφαλμένο, αλλά μοίρα. Φτάνει στην πιο σκανδαλώδη της έκφραση, όταν διατυπώνει πως ο βασανισμός των αθώων είναι σημάδι της αγάπης του Θεού. Η θρησκεία στο σημείο αυτό, όχι μόνο ιεροποιεί τα παρόντα βάσανα των πληγωμένων, αλλά παραλύει τα νεύρα της ιστορικής ανθρώπινης κοινότητας, που βασίζεται στην αμοιβαία ευθύνη μεταξύ των γενεών.

Η καθαρότητα της εμπειρίας του σταυρού της Simone Weil, και η αυθεντική της επιθυμία να ταυτιστεί με τους πληγωμένους και καταπιεσμένους, καθιστούν όλο και πιο τραγική την θρησκεία της, την θρησκεία του πόνου. Γιατί ο μυστικιστικός της αθεϊσμός προσφέρει μια θρησκεία στους ασθενείς, με τίμημα την τυφλή παράδοση τού εαυτού τους στην πραγματικότητα εκείνων που κερδίζουν από την ασθένειά τους και κατά συνέπεια οι ασθενείς εξυπηρετούν τους σκοπούς των εκμεταλλευτών τους.

Τέλος κεφαλαίου

Συνεχίζεται