Άννα Λάζου - ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ (9)

Συνέχεια από:  Σάββατο, 6 Μαρτίου 2021

ΔΥΙΣΜΟΣ & ΜΟΝΙΣΜΟΣ

Eισαγωγικά

Στην νεωτερική φιλοσοφική σκέψη, μετά τον 17ο αιώνα ο Cassirer διαπιστώνει την αντίθεση μεταξύ φυσικών και ανθρωπιστικών επιστημών, μιαν αντίθεση ανάμεσα σε δύο ξεχωριστά πεδία μεθόδου, στις θετικές και στις ιστορικές ή ανθρωπιστικές σπουδές: στις μέν ισχύουν οι μαθηματικοί νόμοι, ενώ οι δεύτερες αφήνονται στην εμβέλεια της θεολογίας και του μυστικού. Οι θετικιστικές θεωρίες (Comte, Sainte-Beuve, Taine) που έτυχαν κριτικής και από φιλοσόφους όπως ο Oswald Spengler, αντιμετωπίζονται από κοινού ως μη επαρκείς αναφορές της ιστορίας και του πολιτισμού, επειδή δεν στηρίζονται σε εμπεριστατωμένη γνώση της ανθρώπινης φύσης, κάτι που επιδιώκει συστηματικά ο ίδιος ο Cassirer98. Από τον γενικότερο δυισμό της νεοτερικής θεώρησης της φύσης και του πολιτισμού, διαφοροποιείται ο σπινοζικός μονισμός, αναζητώντας μια ενοποιημένη θεωρία για τη φύση που να περιλαμβάνει τόσο τα φυσικά όντα και τα σώματα όσο και τα ανθρώπινα όντα ως ένα οντολογικό συνεχές γεωμετρίας και ηθικής και ως μια ενιαία μέθοδο εξήγησης των φυσικών φαινομένων.99

Ενώ ο ρομαντισμός ερμηνεύει τη φύση πνευματικά κι έτσι ενοποιεί το χώρο του ανθρώπινου πολιτισμού με το πεδίο της φύσης, στο τέλος του 19ου αιώνα με τη μεσολάβηση των θεωριών εξέλιξης των Darwin και Spencer, αλλάζει το πρότυπο της φυσικής επιστήμης εφοδιάζοντας το θετικιστικό αίτημα για ενοποίηση των επιστημών με ένα διαφορετικό περιεχόμενο, ένα εμπλουτισμένο επιστημονικό πεδίο από ανακαλύψεις που επιτρέπουν σε επιστήμες όπως η φυσική, η χημεία, η ζωολογία, η βοτανολογία, η ανατομία και η φυσιολογία να πάρουν το προβάδισμα στην επιστημονική μελέτη του πολιτισμού100. Έτσι, μαζί με άλλες εξελίξεις της επιστήμης του 20ού αιώνα, προκύπτει ένα άλλο πρότυπο στη μελέτη του ανθρώπινου ψυχισμού, το λεγόμενο φυσικοεπιστημονικό αναγωγιστικό, σύμφωνα με το οποίο, επιχειρείται αφ’ ενός να εξηγηθεί θετικιστικά το κάθε τμήμα της συμπεριφοράς του ανθρώπου, με το να προσδιορισθούν οι αναλυτικές προϋποθέσεις του, αφ’ ετέρου να γεφυρωθούν οι όποιες αντιθέσεις και να επιλυθούν τα παράδοξα και οι ασυμμετρίες που χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο. Ας πού-με, η διάσταση σώματος – ψυχής ανάγεται στην έννοια της προθετικότητας που υποδηλώνει – στο πλαίσιο τουλάχιστον της αναλυτικής σκέψης – την τάση του ανθρώπου να θέτει ενώπιόν του αντικείμενα ή άλλα όντα, με τα οποία σχετίζεται και συνδιαλέγεται. Αυτή δε η παρατηρούμενη σταθερή προθετική τάση του ανθρώπου υποτίθεται ότι μπορεί να εκλογικευθεί μέσω προτάσεων που αποδίδουν λογικά και απόλυτα την δομή των ψυχοφυσικών καταστάσεων.

Στην σύγχρονη αναγωγιστική – φυσικοεπιστημονική τάση ακολουθούνται σε γενικές γραμμές τρία στάδια εξέτασης των ανθρώπινων φαινομένων:

1. Η παρατήρηση και περιγραφή των φαινομένων, π.χ. συνείδησης, αντίληψης, πρόθεσης, συναισθημάτων κ.λπ., με στόχο κυρίως τον προσδιορισμό του κοινού χαρακτηριστικού τους ή του ειδοποιού ιδιαίτερου στοιχείου τους, π.χ. προθετικότητα, αναφορικότητα, αλληλεπίδραση, λειτουργία κ.λπ., και η αναζήτηση ή χρήση των λεκτικών όρων εκείνων, που με μεγαλύτερη νοηματική πληρότητα και λογική σαφήνεια αποδίδουν αυτά τα στοιχεία: π.χ. γεγονότα, αντικείμενα, καταστάσεις, προδιαθέσεις κ.λπ.

2. Η εξήγηση και νομολογική ταξινόμηση των παρατηρήσεων με χρήση τεχνικών και διαδικασιών ποσοτικοποίησης και μέτρησης όλων των σχετικών αποτελεσμάτων που αφορούν στην αναζήτηση των αιτιών των φαινομένων: π.χ. σωματικές δράσεις, βιολογικές διαδικασίες, ψυχοφυσικοί νόμοι κ.λπ.

3. Η τελική ανάπλαση ή ανασύσταση των μελετούμενων φαινομένων μέσω κοινωνικών και πολιτισμικών παρεμβάσεων της επιστημονικής γνώσης: π.χ. η επίδραση στην κοινωνική συμπεριφορά ή στις ατομικές αντιδράσεις των ανθρώπινων υποκειμένων μέσω των επικοινωνιακών τεχνασμάτων της εκπαίδευσης, της τέχνης ή της πληροφόρησης, όπως στην περίπτωση της διαφήμισης, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ή των documentary films.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, σε σχέση με την πρόσληψη και περαιτέρω επεξεργασία της έννοιας της δημιουργού ανθρώπινης νόησης, διακρίνουμε δύο ευρύτερες κατηγορίες θεωριών από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα:

α) τις δυιστικές101 και β) τις μονιστικές102 θεωρήσεις.

Κάθε μία από αυτές παρουσιάζει το δικό της υπόβαθρο για το δημιουργιστικό ανθρωπολογικό πρότυπο.

Σημειώσεις

98. Κατά τον Spengler, ο ανθρώπινος πολιτισμός βρίσκεται έξω από τα όρια κάθε φυσιοκρατικής μορφής εξήγησης, ενώ υπόκειται σε ένα είδος μυστικής ή ακόμη και εξωλογικής σχέσης, σε αντίθεση με τις ορθολογικές αρχές που προεξάρχουν στην εγελιανή φιλοσοφία της ιστορίας που διέπεται από μια τελεολογία της ελευθερίας. Αναφέρει ο E. Cassirer, «Naturalistische und humanistische Begründung der Kulturphilosophie», Goteborg Kungl. Vetenskap och Vitterhets-Samhalles Handlmgar, 5 foldjer, Ser. A, Bil. 7, No. 3. 1939, σελ. 1 - 28 και Zur Logik der Kulturwissenschaften, ό.π., σελ. 8 κ.ε.

99. Στα τέλη του 18ου αιώνα ο σπινοζισμός απετέλεσε το θεμέλιο λίθο για πρωτότυπη φιλοσοφία της φύσης του Schelling, γνωστής και ως φιλοσοφίας της ταυτότητας φύσης και πνεύματος, με τη διαφορά ότι η φύση για τον Schelling είναι πλέον ένας ζωντανός οργανισμός, μια ολότητα δυνάμεων και μορφών, όχι μια υλική ουσία που διέπεται από γεωμετρικούς και μηχανικούς νόμους. Βλ. J. Guttman, «Cassirer’s Humanism», στο The Philosophy of Ernst Cassirer, ό.π., σελ. 443 – 464, σελ. 454. Δες F. W. J. Schelling, System des transzendentalen Idealismus, Sämmtliche Werke, III, σελ. 628: παραθέτει ο Guttman. Η ενότητα των κόσμων επιτυγχάνεται από τη φιλοσοφική σκέψη, η οποία οδηγείται από τον αφηρημένο κόσμο των φυσικομαθηματικών νόμων στο βασίλειο της ηθικής συνείδησης αλλά και της αισθητικής εποπτείας, θέτοντας έτσι τις βάσεις για την σύλληψη της έννοιας του πολιτισμού και της ιστορίας ως ολότητας. Υπό την οπτική αυτή, τα επιτεύγματα του ρομαντισμού, που ο Schelling εκπροσωπεί κατά τον Cassirer, ως προς την πίστη στην αλληλοσύνδεση ποιητικής φαντασίας και λογικής, εμπνέουν μια νέα κοσμοαντίληψη με τη φύση στο κέντρο της ως φορέα των πνευματικών δημιουργημάτων, μια ανθρωπιστική φυσιοκρατία που εσωκλείει και αποδέχεται και το μυστικιστικό στοιχείο, πίσω από την έννοια του Volksgeist.  

100. J. Guttman, ό.π., σελ. 456.  

101. Κατά τον δυισμό γενικά η ψυχή ως ουσία υπάρχει παράλληλα και ανεξάρτητα από το σώμα, συνιστώμενη από μία διαφορετικής μορφής ύπαρξη από αυτή της ύλης. Αυτές δε οι δύο ουσίες – σώμα και ψυχή – βρίσκονται σε ένα και το αυτό ον και απαιτείται μια θεωρητική εξήγηση του τρόπου συνύπαρξης ή αλληλεπίδρασής τους.

102. Σε αυτές εντάσσουμε ιστορικοφιλοσοφικά τόσο όψεις της αρχαιοελληνικής σκέψης, όπως προσωκρατικής, των Παρμενίδη, Ζήνωνα Ελεάτη, της αριστοτελικής τελεολογίας, στωικής και νεοπλατωνικής θεωρίας, όσο και νεότερες εκκινώντας από τον Hegel, καθώς και σύγχρονες θεωρίες ψυχοσωματικής ταυτότητας και αντιαναγωγισμού.