Άννα Λάζου - ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ (8)

 Συνέχεια από Τετάρτη, 3 Μαρτίου 2021

ii. Το πρότυπο του πολιτικού ως καλλιτέχνη - υφαντή: Πλάτωνας

Ένα από τα περισσότερο ενδιαφέροντα παραδείγματα τέχνης και τεχνικής γνώσης – που συσχετίζεται με τη δημιουργία – αποτελούν οι συζητήσεις γύρω από τη φύση της πολιτικής ως τέχνης, στον όψιμο θεωρούμενο διάλογο Πολιτικός: σε αυτόν ορίζεται ως κύρια υποχρέωση του ηγέτη η διατήρηση της ενότητας των αντίθετων στοιχείων μέσα στην πόλη για χάρη της ευδαιμονίας του κοινωνικού συνόλου, μέσω εφαρμογής της φυσικής αρχής της δικαιοσύνης: σε αυτό το καθήκον έγκειται η τέχνη του πολιτικού. Ο Πλάτωνας στρέφεται προς τον πραγματικό κόσμο, όταν ασχολείται με την μελέτη των αρμονικών «μικτών» συλλαμβάνοντας όλα τα επίπεδα της πραγματικότητας ως αναμίξεις ή αναλογίες δύο στοιχείων, ενός σταθερού και ενός ακαθόριστου. Ο κόσμος παρουσιάζεται να προέρχεται από τη μαθηματική παρέμβαση ενός δημιουργού γεωμετρούντος πάνω στην άμορφη προϋπάρχουσα ύλη, ο ανθρώπινος βίος θεωρείται μίγμα ηδονής και φρόνησης, η σκέψη συμπλοκή εννοιών, ταυτότητας και ετερότητας, η πολιτική παρομοιάζεται με την υφαντική τέχνη, ως σύνθεση γνωστικών δεξιοτήτων και ψυχικών προδιαθέσεων, οι ίδιες οι ιδέες ανάγονται σε δύο αντίθετες ανώτερες αρχές που εκπροσωπούν τις τέχνες και τις αρετές σε αρμονικό μεταξύ τους μείγμα. Καθώς υποστηρίζει ο Πλάτωνας, μια φιλοσοφία της μείξης, της αναλογίας και του μέτρου, αντί του χωρισμού και της διττότητας, και ο ρόλος και η σημασία της πολιτικής και της ίδιας της πόλης, λαμβάνουν άλλο νόημα: από τη μια πλευρά η πραγματικότητα, ακόμα και αυτή των ιδεών, χαρακτηρίζεται από απροσδιοριστία, αλλά επιδέχεται και την επιβολή σταθερών δομών, από την άλλη πλευρά, ο πολιτικός με την επιστημονική του γνώση, δικαιώνεται, κυρίως από το κατά πόσο σωστά διαχειρίζεται τις αντιθέσεις που προκύπτουν από τις διαφορετικές πρακτικές των ανθρώπων. Η τέχνη αυτή της διαχείρισης παρομοιάζεται με αυτήν του «υφαντή» που εξυφαίνει το αρμονικό – εν είδει μαθηματικής αναλογίας – «υφάδι» «τεχνών» και «αρετών».84

Μια προσεκτικότερη παρατήρηση της εργασίας της ύφανσης, όπως την γνωρίζουμε από την παράδοση, μας δείχνει πράγματι την πιστότητα και επιτυχία αυτής της μεταφοράς, καθώς, όπως διαπλέκονται οι σειρές των νημάτων κατά μήκος (στημόνι) και κατά πλάτος (υφάδι), για να γίνει το υφαντό (ύφασμα), παριστάνεται μεταφορικά το πλέξιμο σταθερών, αμετάβλητων φυσικών νόμων με τα μεταβαλλόμενα περιστασιακά στοιχεία της δημιουργίας. Η σαΐτα που πλέκει το υφάδι υποδηλώνει με τις κάθετες αποφασιστικές κινήσεις της πάνω στο στημόνι την επιθυμία για επίτευξη των σχεδίων του δημιουργού – υφαντή, σύμφωνα με τον προσωπικό υποκειμενικό χαρακτήρα των επιλογών του σε τύπο, χρωματισμό, μέγεθος νημάτων και σχημάτων. Αυτές οι τελευταίες καθορίζουν και την ποιότητα του τελικού αποτελέσματος85. Έχουμε εδώ λοιπόν την απεικόνιση της σύζευξης επιστήμης και τέχνης, σύζευξης που υπερβαίνει την έννοια της επιστήμης ως απόλυτης γνώσης και προτείνει τη γνώση του μέτρου, σύμφωνα με το πρότυπο μιας τέχνης μετρητικής, μιας μεθόδου συναγωγής και διαίρεσης, «κατ’ εἴδη»86 και κατ’ ἀριθμὸν»87. Την μεταφορά της ύφανσης αξιοποιεί ο Πρόκλος, αιώνες αργότερα, σε μακροκοσμικό πλαίσιο, για να μιλήσει και πάλι, σχολιάζοντας τον Πλάτωνα, για τη δημιουργία του σύμπαντος με διττό χαρακτήρα, α) ως υποστασιοποίηση αιώνιων και αναλλοίωτων αρχών και β), ως επιμεριστική διαφοροποίηση των γεννημένων όντων88. Μεταφέρει λοιπόν την υφαντική από το γήινο στο συμπαντικό επίπεδο θεωρώντας την ως την τέχνη που ευθύνεται για το όλο της φύσης και της δημιουργίας και βλέποντας στα στοιχεία της συμβολισμούς μεταφυσικούς, θεολογικούς και κοσμολογικούς89.

iii. Σύνοψη των πλατωνικών όψεων του δημιουργού

Στον Τίμαιον, όπως προείπαμε, η πράξη της δημιουργίας αποδίδεται στο θεό, ο οποίος με βάση την προϋπάρχουσα ύλη δημιουργεί από αυτήν και από τις ιδέες την ψυχή του κόσμου και έπειτα το σώμα του παντός. Κατόπιν δημιουργεί τα άστρα, τους πλανήτες, τους απλανείς αστέρες, το αθάνατο μέρος της ανθρώπινης ψυχής, ενώ τα υπόλοιπα – το θνητό στοιχείο της ανθρώπινης ψυχής και τα σώματα των ανθρώπων, καθώς και τα άλλα ζώα – τα κατασκευάζουν οι δημιουργηθέντες θεοί, κατ’ εντολήν του δημιουργού. Ερμηνεύοντας τον Τίμαιον ο Πρόκλος, θεωρεί ότι ο δημιουργός περιέχει και την ιδιότητα του πολύχαρου έρωτα που παράγει τη σειρά των ερωτικών θεών αλλά και όλων των όντων: «Μῆτις πρῶτος γενέτωρ καὶ Ἔρως πολυτερπής»90. Προτρέπει λοιπόν με την ιδιότητά του αυτή στην επιβολή της φιλίας και της ομόνοιας μεταξύ των δημιουργημάτων.

Από την εκδοχή του δημιουργού και της δημιουργίας στο πλατωνικό έργο προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα:

Σχετικά με το δημιουργό,

α) δημιούργησε τον κόσμο σύμφωνα μ’ ένα «πρότυπο», μία ζωντανή πραγματικότητα, όπως είναι ο κόσμος των ιδεών, που παραμένει αναλλοίωτος και αιώνιος χωρίς κάποια εξέλιξη,

β) ο δημιουργός – ζωγράφος, ποιητής, τεχνίτης – είναι μιμητής κατασκευαστής ενός αντιγράφου του πραγματικού κόσμου, που όμως εμφανίζει κάποια πάγια μορφή και αναδιαμορφώνεται αενάως,

 γ) ως θεός – δημιουργός διέπεται από πρόνοια και αγαθή προθετικότητα, που εξασφαλίζει τη υπαιτιότητί του τάξη και αρμονία στο δημιούργημά του,

δ) βάσει μιας γενεολογικής λογικής είναι υπαίτιος και γενεσιουργός αρχή σειράς γεννήσεων όλων των εμψύχων όντων και

ε), αν όλα, και ο δημιουργός και τα δημιουργήματα, υπάγονται σε ένα σύστημα σχέσεων αλληλεξάρτησης, πρέπει ως λογική συνέπεια, να υποτεθεί μια τρίτου βαθμού μορφή ανεξάρτητης ύπαρξης που στο παράδειγμα του πλατωνικού Τιμαίου δίδεται από αυτό, το οποίο ονομάζεται Υποδοχή ή Χώρα και έχει επιδεχθεί διάφορες ερμηνευτικές προσεγγίσεις (Heidegger, Derrida, Καστοριάδης κ.ά.)91.

Ως προς την ίδια την έννοια της δημιουργικότητας δε, μιας δραστηριότητας μιμητικής, κατασκευαστικής, κοσμητικής και συνθετικής διαπιστώνουμε ότι92

α) πρόκειται για ένσκοπη δραστηριότητα, προϋποθέτει κατασκευαστικό σχέδιο και αντιπαραβάλλεται με την τυχαιότητα ή την αμορφία της ύλης, β) ισοδυναμεί με μία διαδικασία μορφοποίησης με βάση ένα όραμα ή πρότυπο, γ) διαχειρίζεται, συναρμολογεί κι επεξεργάζεται προϋπάρχοντα υλικά και καθορίζεται από την ποιότητά τους, καθώς αυτά προβάλλουν αντίσταση, αντιδρούν στη δημιουργική πράξη, δ) έγκειται στη συναρμογή και εναρμόνιση συστατικών στοιχείων και σε πολλές περιπτώσεις αλληλοσυγκρουόμενων και διαφορετικών μεταξύ τους, κατά το πρότυπο μιας τέχνης μετρητικής, του μέτρου και της αρμονίας, ε) ακόμη και αν απαιτεί υψηλή νοητική δραστηριότητα, όπως του θείου τεχνίτη ή του πολιτικού – παραβάλλεται και παρομοιάζεται με τις γνωστές από την κοινωνική τους εφαρμογή πρακτικές τεχνικές: υφαντική, μουσική, χορευτική κ.ά.

Η υπόθεση ότι ο Τίμαιος στο φως των υπόλοιπων ύστερων έργων έχει πολιτικές προεκτάσεις και επιδέχεται σχετικής ερμηνείας παρά την μυθολογική κοσμολογική αφήγησή του, είναι ουσιαστική για την περαιτέρω κατανόηση των όρων δημιουργός/ δημιουργία. Κύριο επιχείρημα που υποστηρίζει την υπόθεση αυτή είναι η διεξοδική κι εκτενής αναφορά στον άνθρωπο, είτε έμμεσα μέσω των αισθητών ποιοτήτων – χρώματα, γεύσεις, οσμές, ήχοι (61c – 69c) – είτε άμεσα ως δημιουργία και λειτουργία του ανθρώπου με βάση τον άριστο συνδυασμό Ἀνάγκης και Νοός.93

Ο άνθρωπος, στο επίκεντρο της δημιουργίας του κόσμου ως μέτρο αναλογίας μικρόκοσμου και μακρόκοσμου, ως το υποκείμενο πολιτικής και ηθικής πράξης μέσα στη λειτουργία της πόλης, εκθέτει τα ταλέντα και τις δυνάμεις του στον ζωτικό τομέα της τεχνικής και κατασκευαστικής δημιουργίας, αλλά και της μετρητικής, γεωμετρικής και περισσότερο αφηρημένης κι ελεύθερης τέχνης της πολιτικής (Νόμοι, Πολιτικός). Μόνο που πρέπει να συνυπολογίσουμε ότι υπερκείμενη τόσο στην ύπαρξη του ανθρώπου και στη λειτουργία των νόμων και την πολιτική οργάνωση είναι η τέχνη του θεού δημιουργού με την ανώτερη νοητική και αγαθή φύση της.

Για να κατανοήσουμε βαθύτερα και να σκεφθούμε πάνω στα προβλήματα που προκύπτουν από την πλατωνική χρήση του δημιουργού, χρειάζεται να λάβουμε υπόψη τη φυσική του φιλοσοφία: η φύση στον Πλάτωνα, παίζει μεγαλύτερο ρόλο απ’ ό,τι θα υπέθετε κανείς, λόγω της μεταφυσικής υπεραισθητής προτεραιότητας των ιδεών. Αντίθετα πρωτοστατεί ως πρόβλημα94, εφ’ όσον η αρετή κάποιου πράγματος συνίσταται σε μία κανονική διάταξη και διευθέτηση, οι ο-ποίες προκύπτουν από την τάξη (Γοργίας, 506 Ε, 1-3.) και ο θείος δημιουργός – από τη φύση του αγαθός, αρέσκεται σε αυτήν και μετασχηματίζει με αυτήν τη δημιουργική του πράξη το χάος, την αταξία, την αμορφία. Ο δημιουργός εμφυσά ακόμη στον κόσμο νόηση, η οποία ενυπάρχει στην ψυχή του κόσμου, μέρος και δείγμα της οποίας είναι και ο άνθρωπος, το κατ’ εξοχήν έμψυχον ζώον μέσα στο έμψυχον κοσμικό σύμπαν, ως προϊόν μιας ορθής αναλογίας μεταξύ πυρός, γης, αέρος και ύδατος. Αυτήν την αρμονική σύνθεση δεν μπορεί να την καταστρέψει καμία δύναμη εκτός του ίδιου του δημιουργού95. Ο δημιουργός, στο πλαίσιο αυτό δεν αποτελεί μέρος της δημιουργίας, δεν ανήκει στον κόσμο, ενώ το γεγονός ότι πλάθει αυτόν τον κόσμο από το άμορφο και το ατελές, σημαίνει ότι η διαδικασία αφορά και τη γέννησή του στον χρόνο και όχι την αιωνιότητα. Επικρατεί στο επίπεδο της κοσμικής δημιουργίας η διαλεκτική τυχαιότητας και αναγκαιότητας και μαζί με την ένσκοπη τεχνική πράξη της δημιουργικότητας, συγκροτούν ένα συνεχές, με την πρώτη – την κοσμογένεση – να έχει το ιεραρχικό προβάδισμα.

Σε σειρά διαλόγων96 ο Πλάτωνας αντιτίθεται επιχειρηματολογώντας στις υλιστικές – μηχανιστικές θέσεις των φυσιολόγων και των σοφιστών. Δεν παραλείπει δε να επισημάνει τις επιπτώσεις των αντιλήψεών τους αυτών στην ηθική και την πολιτική. Όπως παρουσιάζονται από τον Πλάτωνα οι θεοί, να είναι δημιουργήματα της τέχνης και όχι της φύσης, υπάρξεις εξαρτώμενες από τις νομοθεσίες κάθε περιοχής και προϊόντα της ανθρώπινης έμπνευσης και πράξης, έτσι και η φύση που δημιουργείται από αυτούς – πλην της προϋπάρχουσας χώρας – είναι προϊόν δημιουργικής πράξης κατά το πρότυπο των οικείων τεχνών.97

Σημειώσεις

84. Πολιτικός 311c.  

85. Στην σπουδαιότητα της αντίληψης αυτής του πλατωνικού Πολιτικού για την κατανόηση της πολιτικής φιλοσοφίας του, αλλά και της φιλοσοφίας και του πολιτικού πολιτισμού της αρχαίας Ελλάδας, αφιερώνει ο Κορνήλιος Καστοριάδης σειρά έξι μαθημάτων που πραγματοποίησε στην Γαλλία την δεκαετία του 1980 και δημοσιεύθηκαν πρόσφατα στην ελληνική γλώσσα: Κ. Καστοριάδης, Ο «Πολιτικός» του Πλάτωνα. Επτά Σεμινάρια στην EHESS (École des hautes études en sciences sociales), πρόλ. P. Vidal – Naquet, μετάφρ. Ζ. Καστοριάδη, επιμ. Μ. Θεοδωροπούλου, Πόλις, Αθήνα, 2001.

86. Η μετρητική τέχνη μελετά την αμοιβαία σχέση όλων των μεγεθών, γνωρίζει την ίδια την έννοια του μέτρου και τις πραγματώσεις του (Πολιτικός 284e). Η γνώση του μέτρου με την πρακτική – καλαισθητική της διάσταση προϋποτίθεται κάθε επιστήμης και πράξης της πολιτικής και κάθε τέχνης. Και Πολιτικός 258c.

87. Πρβλε Τίμαιος 22d και Φαῖδρος 274b-279b.

88. Πρόκλος, Εις τον Κρατύλο του Πλάτωνος Εκλογαί χρήσιμοι, 151.1 – 176.80.

89. Ό.π., 50 – 55 και 180 – 182. Δες ιδιαίτερα ό.π., 53.1 – 47: (9 – 35) «ἥδε γὰρ ἀθανάτων προφερεστάτη ἐστὶν ἁπασέων ἱστὸν ὑφήνασθαι, ταλασήια τ᾽ ἔργα πινύσσειν (Orph. frg 135) φησὶν (Ὀρφεύς)» κ.ε.

90. Proclus In Tim. 1.450,11, Orph. Fr. 243, 8s.  

91. J. Derrida, Khôra, Galilée, Paris, 1993, J. Kristeva, Revolution in Poetic Language, Columbia University Press, 1984, J. Sallis, Chorology: On Beginning in Plato’s Timaeus, Indiana University Press, Bloomsbury, New York, 1999, N. El-Bizri, «ΟΝ ΚΑΙ ΧΩΡΑ: Situating Heidegger between the Sophist and the Timaeus», στο Studia Phaenomenologica IV, 2004, σελ. 73 – 98, eta. Περισσότερα γι’ αυτό το δύσκολο ζήτημα θα αναφέρουμε στο επό-μενο κεφάλαιο.

92. Ο Β. Κάλφας, στην αναλυτική μελέτη του Τιμαίου, στην οποία παραπέμπει και η παρούσα εργασία, ακολουθών-τας τον Lennox, συνοψίζει τους λόγους για τους οποίου ο Πλάτωνας στρέφει το ενδιαφέρον του για τον δημιουργό ως τεχνίτη και μάλιστα σε αντιπαραβολή με όσα υποστηρίζει στον Γοργία. Β. Κάλφας, ό.π., σελ. 78 - 79. Πρβλε J. Lennox, «Plato's Unnatural Teleology», στο Platonic investigations, επιμ. D. J. O’Meara, The Catholic University of America, Washington, 1985, σελ. 195-218. Για πιο πρόσφατες δημιοσιεύσεις, βλ. το άρτι εκδοθέν τεύχος του ηλεκτρ. περιοδικού Μethodos, με θέμα La notion d’ Intelligence (nous-noein) dans la Grèce antique. De Homère au Platonisme, επιμ. St. Fabio, τ. 16, 2016, https://methodos.revues.org/4294.  

93. Β. Κάλφας, ό.π., σελ. 34-39.

94. «ὁ δὴ πᾶς οὐρανὸς -ἢ κόσμος ἢ καὶ ἄλλο ὅτι ποτὲ ὀνομαζόμενος μάλιστ’ ἂν δέχοιτο, τοῦθ’ ἡμῖν ὠνομάσθω-σκεπτέον δ’ οὖν περὶ αὐτοῦ πρῶτον, ὅπερ ὑπόκειται περὶ παντὸς ἐν ἀρχῇ δεῖν σκοπεῖν, πότερον ἦν ἀεί, γενέσεως ἀρχὴν ἔχων οὐδεμίαν, ἢ γέγονεν, ἀπ' ἀρχῆς τινος ἀρξάμενος.»: Τίμαιος, 28 c. 

95. Τίμαιος, 31b-32c. Επιπλέον, ο κόσμος δεν γερνά ούτε ασθενεί, έχει τη μορφή σφαίρας, καθώς αυτή είναι το κα-τάλληλο γεωμετρικό σχήμα, για σώμα που περιέχει το παν: 34 b. Πρβλε Ά. Λάζου – Κ. Καλαχάνης (επιμ.), Στοιχεία Φιλοσοφίας της φύσης, τ. Α΄, ό.π., για περισσότερα στοιχεία σχετικά με την πλατωνική φυσική φιλοσοφία.

96. Πλάτωνος, Φαίδων, χωρίς την εμπεριστατωμένη απάντηση που δίδεται στους ύστερους διαλόγους, Νόμοι, 889b1-d4, όπου παρουσιάζεται ο υλιστικός μηχανισμός δημιουργίας του κόσμου ως περιγραφή των ευρύτατα δια-δεδομένων αντιλήψεων της εποχής του. Βλ. Β. Κάλφας, ό.π., σελ. 85 – 86.

97. «Θεούς, ὦ μακάριε, εἶναι πρῶτόν φασιν οὗτοι τέχνῃ, οὐ φύσει ἀλλά τισιν νόμοις, καὶ τούτους ἄλλους ἄλλῃ, ὅπῃ ἕκαστοι ἑαυτοῖσι συνωμολόγησαν νομοθετούμενοι·»: Νόμοι, 889e3-890a10. Η κύρια αντίθεσή του με τους φυσιολόγους, έγκειται στην υποστήριξη εκ μέρους του μιας αντίστροφης με αυτούς σειράς, όσον αφορά στη σχέση φύσης και δημιουργίας: το σύμπαν και η φύση έπονται του νου, της τέχνης και του νόμου, είναι υστερόχρονα και προϊόντα τους: «καὶ δὴ καὶ τὰ μεγάλα καὶ πρῶτα ἔργα καὶ πράξεις τέχνης ἂν γίγνοιτο, ὄντα ἐν πρώτοις, τὰ δὲ φύσει καὶ φύσις, ἣν οὐκ ὀρθῶς ἐπονομάζουσιν αὐτὸ τοῦτο, ὕστερα καὶ ἀρχόμενα ἂν ἐκ τέχνης εἴη καὶ νοῦ»: Νόμοι, 892b2-6.