Έτσι λειτουργεί η διάνοια του μέλλοντος (1)

Έτσι λειτουργεί η διάνοια του μέλλοντος

Το παρόν κείμενο είναι κεφάλαιο της ενότητας «Σκέψεις περί της Silicon Valley» και περιλαμβάνεται στον τόμο:

Weltgeist im Silicon Valley

Το πνεύμα τού κόσμου στην Silicon Valley

Ζωή και στοχασμός με αναφορά στο μέλλον

Υπεύθυνοι έκδοσης Rene Scheu και Manuel Müller, NZZ Libro, 2018

Περιέχει κείμενα του Hans Ulrich Gumbrecht και συνεντεύξεις του Rene Scheu

Μετά από δυο αιώνες καρποφόρων και συχνά παραγνωρισμένων διαφορών, η ευρωπαϊκή διανόηση και το αντίστοιχό της στην αμερικάνικη ανατολική ακτή, έχουν επιτέλους πλησιάσει η μια την άλλη. Το μέσο της νέας ενότητας μεταξύ του New York Review of Books και του Merkur για παράδειγμα, μεταξύ του από τον Jean-Paul Sartre ιδρυμένου Temps Modernes και του New Republic, δεν είναι οι σχεδόν μηδαμινοί αριθμοί πωλήσεων τους (πράγμα που φυσικά δεν αναφέρεται), αλλά ένας τόνος ειρωνικής υποτίμησης, με τον οποίο αναφέρονται στην Silicon Valley και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού, ως ενός κόσμου στην ακτή του Ειρηνικού. Η κριτική καταπιάνεται κυρίως με τον πραγματικά άτσαλο στοχασμό περί της ουτοπικής αυτό-παρουσίασης, που συνοδεύει εδώ και πολύ καιρό την βιομηχανία ηλεκτρονικών. Η έννοια της «μοναδικότητας» (singularity) την οποία εισήγαγε ο Ray Kurzweil, και η οποία προσανατολίζει το μέλλον μας προς ένα τελικό σημείο, στο οποίο η ανθρώπινη και η νοημοσύνη της μηχανής είναι ίδιες, αποδομείται κάθε λίγο και λιγάκι. Ακόμα πιο κυνική είναι η ανάλυση των τελευταίων διαφημιστικών σλόγκαν της Apple, Google ή Oracle. Από την άλλη όμως, κανένας από τους κλασικούς διανοούμενους δεν θεωρεί πως αξίζει τον κόπο να περιγραφεί επακριβώς εκείνη η πνευματική εργασία, η οποία, μέσα από το γράψιμο των προγραμμάτων, επεκτείνει καθημερινά την εμβέλεια της τεχνητής νοημοσύνης.

Στο Πανεπιστήμιο του Stanford, από το οποίο προέκυψε η Silicon Valley, έχω την ανέλπιστη τύχη για ένα καθηγητή θεωρητικών επιστημών, να συνεργάζομαι με φοιτητές σε προχωρημένη εφηβεία, στην ιδιοφυία των οποίων στηρίζεται σήμερα η βιομηχανία των ηλεκτρονικών. Πλαίσιο τής συνάντησης ήταν για παράδειγμα ένα σεμινάριο με τον τίτλο «Αισθητική», και μια ομάδα ανάγνωσης που συναντιόταν κάθε Πέμπτη, αποτελούμενη από Undergraduates, διδακτορικούς φοιτητές και καθηγητές, που είχε ως αντικείμενο τον Ζαρατούστρα του Nietzsche. Ακόμα και από τις λίστες των συμμετεχόντων μπορούσαν να βγουν συμπεράσματα. Και στις δυο περιπτώσεις, η πλειονότητα των φοιτητών ανήκε σε μια ποικιλία κατευθύνσεων, κάθε μια όμως εστίαζε, από διαφορετική προοπτική στην ηλεκτρονική τεχνολογία: computer science, electrical engineering, symbolic systems- και Μαθηματικά. Όλοι τους είχαν επιλέξει, χωρίς το ενδιαφέρον αυτό να προκύπτει από το πρόγραμμα σπουδών τους, να ασχοληθούν κάπου 50 ώρες με φιλοσοφική εργασία. Οι στατιστικές του πανεπιστημίου κατοχυρώνουν, πως η τάση αυτή έχει σταθερά αυξηθεί τα τελευταία χρόνια.

Η πρώτη συζήτηση στο σεμινάριο Αισθητικής είχε κιόλας μια αναπάντεχη ένταση. Με την εναρκτήρια ερώτηση είχα ζητήσει παραδείγματα χρήσης των εννοιών «όμορφο» και «μεγαλειώδες», που δεν αναφέρονται στα έργα τέχνης-και αμέσως μια φοιτήτρια κατονόμασε την «κομψότητα των μαθηματικών εξισώσεων», προκαλώντας μια συζήτηση μεταξύ των συμφοιτητών της, η πολυπλοκότητα της οποίας με ξεπερνούσε. Αλλά και στις συζητήσεις με βάση τον Ζαρατούστρα, στην ομάδα ανάγνωσης φιλοσοφικών κειμένων, μερικοί φοιτητές της κατεύθυνσης Computer Science ενέπνεαν εβδομάδα προς εβδομάδα τις συζητήσεις μας, με τις μη συμβατικές φόρμες και ρυθμούς της σκέψης τους, ενώ στην αρχή του τριμήνου, το όνομα Nietzsche δεν τους ήταν καν γνωστό.

Ένα διανοητικό όριο χωρίζει ξεκάθαρα την ελίτ της νέας, με την ηλεκτρονική τεχνολογία μεγαλωμένης γενιάς, από το υπόλοιπο πανεπιστήμιο. Οι φοιτητές αυτοί ξεχωρίζουν από τους διδακτορικούς, αλλά και από εμάς τους καθηγητές, με την ταχύτητα με την οποία εντοπίζουν τα φιλοσοφικά προβλήματα, και την συνάμα πειραματικά ελεύθερη, αλλά και λογικά αυστηρή αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών. Η απόσταση αυτή γίνεται ακόμα πιο σαφής από το γεγονός, πως οι νεότεροι συμμετέχοντες στα βασικά μαθήματα του τμήματος Computer Science αφιερώνουν μια με δυο ώρες την εβδομάδα για τις ασκήσεις προγραμματισμού, ενώ παλαιότεροι φοιτητές χρειάζονται τον δεκαπλάσιο (στα σοβαρά) χρόνο για τις ίδιες ασκήσεις.

Μια προσπάθεια κατανόησης αυτής της διαφοράς προέκυψε από ένα «independent reading» κειμένων της ύστερης φάσης του Martin Heidegger. Κατά τη διάρκεια των σπουδών στο κολέγιο, οι φοιτητές έχουν τη δυνατότητα, αντί των συλλογικών διαλέξεων, να επιλέξουν ατομική επίβλεψη και συζήτηση (independent readings) με εμάς τους καθηγητές, βασιζόμενη σε καθορισμένη βιβλιογραφία. Στα πλαίσια ενός τέτοιου προγράμματος, τά κείμενα αφορούσαν τον ύστερο Heidegger. Η επιλογή των συγκεκριμένων κειμένων οφείλεται σε μια πρακτική, αλλά στην αρχή μη αποδεδειγμένη υπόθεση του φοιτητή μου (λέγεται Σαμ), πως η ενασχόληση με τον ύστερο Heidegger θα είχε θετική επίδραση στη σύνταξη των προγραμμάτων. Στην αρχή είχα τις αμφιβολίες μου-και άρχισα να υποψιάζομαι από που αντλούσε ο Σαμ την υπόθεση του, όταν είδα πόσο τον εντυπωσίαζε η έννοια «συμβάν της αλήθειας» (Wahrheitsereignis) ως «αυτοφανέρωση του Είναι». Γιατί η έννοια αυτή υποδεικνύει κατ’ αρχάς διαπιστώσεις, η πηγή των οποίων δεν βρίσκεται στην ανθρώπινη βούληση για γνώση (το Είναι από μόνο του αποκαλύπτεται), και κατά δεύτερον, προωθεί το ερώτημα για τις προϋποθέσεις της μη ανθρώπινης πηγής της αλήθειας-με τρόπο προγραμματικό. Με άλλα λόγια: η φιλοσοφία του Heidegger παρουσιάζεται ως εργασία πάνω σε ένα απόσπασμα ενός συμβάντος αληθείας, η πολυπλοκότητα του οποίου παραμένει κλειστή για την ανθρώπινη διάνοια.

Πάνω απ΄όλα έμαθα, πως η προϋπόθεση αυτή του Heidegger αντιστοιχεί ακριβώς στην εμπειρία που είχε ο Σαμ με τον προγραμματισμό. Στην διαδικασία του προγραμματισμού (writing code), μου εξήγησε, ότι το κάθε μαθηματικό βήμα που πρέπει να διεκπεραιωθεί, βρίσκεται πάντα πριν από την δυνατότητα σύλληψης του από την συνείδηση (το βήμα συμβαίνει, ας το πούμε έτσι, στα τυφλά). Ακόμα και στην ανασκόπηση, οι «λύσεις προβλημάτων» ή οι «εξελίξεις» στην ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, δεν μπορούν να περιγραφούν ως προσχεδιασμένες επιδόσεις του προγραμματισμού. Αποφασιστική για την επιτυχία είναι επομένως μια θεμελιώδης στάση «αταραξίας» (Gelassenheit, μια ακόμα έννοια του Heidegger), η ετοιμότητα δηλαδή, να αφήσεις να συμβεί το εκάστοτε επόμενο βήμα, στα πλαίσια ενός ρυθμού σκέψης, χωρίς να θέλεις να δώσεις στο βήμα αυτό μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Και αφού ο Σαμ μια Πέμπτη βράδυ είχε ανοίξει τη συζήτηση μας για τον Nietzsche, με μια ερμηνεία που κόβει την ανάσα, είχε παρεμπιπτόντως αναφέρει, πως αυτή ήταν η δεύτερη παρουσίαση θέματος που έκανε εκείνη την ημέρα, μέσα σε δέκα ώρες. Το πρωί είχε παρουσιάσει στα κεντρικά γραφεία της Google το τελευταίο του πρόγραμμα για την ανάπτυξη της ευαισθησίας της τεχνητής νοημοσύνης προς τη γλώσσα (με πρωτοβουλία του τμήματος Computer Science του πανεπιστήμιου).

Αργότερα έμαθε από συναδέλφους, πως αυτό έγινε (η πρωτοβουλία για την παρουσίαση στη Google), προς αποφυγή της εντύπωσης, ότι το πανεπιστήμιο αρνείται την ανταλλαγή των αποφασιστικών εξελίξεων στο πεδίο του προγραμματισμού. Και επειδή ο Σαμ είναι ενθουσιασμένος με την ευρωπαϊκή κουλτούρα (όπως οι περισσότεροι Αμερικανοί φοιτητές), του είχα υποσχεθεί, ότι θα του βρω για το καλοκαίρι μια θέση πρακτικής σε μια ελβετική εφημερίδα. Η προσφορά όμως ήρθε δυστυχώς πολύ αργά. Μια ομάδα επενδυτών είχε στο μεταξύ προσφέρει σε αυτόν και στον φίλο του ένα ποσό εκατομμυρίων, διψήφιο, ώστε το καλοκαίρι να εργαστούν σε μια Start-up. Ήθελε πάντως να αναλάβει αυτή την πρόκληση, και θα πρέπει να περιμένει ακόμα δυο καλοκαίρια, μέχρι να πιει την πρώτη του μπύρα.

Με την Start-up ο Σαμ θα υπερβεί ένα όριο, γεγονός που θα τον αποκλείσει από την προοπτική των αριστερών-συντηρητικών διανοουμένων-προ πάντων στην περίπτωση που η εργασία του εξελιχθεί με οικονομική επιτυχία. Ο ίδιος ενδιαφέρεται κυρίως για την ένταση της ζωής, η οποία αυξάνεται, σε πολλές διαστάσεις, καθώς παίζει με το ρίσκο της αποτυχίας. Δεν τον ενδιαφέρει σχεδόν καθόλου η σύγκλιση μεταξύ τεχνητής και ανθρώπινης νοημοσύνης. Τον ενδιαφέρει πάνω απ’ όλα το ερώτημα, πως μπορεί να εξελιχθεί η τεχνητή νοημοσύνη προς άλλες κατευθύνσεις, όταν για μοναδικό της μοντέλο έχει την ανθρώπινη νοημοσύνη. Ο Σαμ επιδεικνύει όχι μόνο επιχειρηματική, αλλά και διανοητική τόλμη, η οποία συνδυάζεται με μια εκπληκτική ψυχραιμία. «Τίποτα δεν είναι πια αδύνατο, από τη στιγμή που ανέτειλε η εποχή της τεχνητής νοημοσύνης», είχε πει σε μια συζήτηση, με μεγάλη ηρεμία στους παριστάμενους. «Η φτώχεια θα εξαφανιστεί σε κάποια στιγμή, και ο θάνατος θα καταστεί αρρώστια, η οποία θα είναι θεραπεύσιμη». Στα πρόσωπα των περισσότερων ακροατών ήταν ζωγραφισμένες αντιδράσεις αμφιβολίας και θυμού. Αυτό δεν ήταν αναπάντεχο. Είναι μια αναμενόμενη αντίδραση των εκπροσώπων των «humanities». Ο Σαμ απολάμβανε την όλη κατάσταση, και πρόσθεσε σαρκαστικά, όπως μόνο κάποιος στην ηλικία του θα μπορούσε να το κάνει: «Και τότε, χωρίς τον θάνατο, αρχίζουν τα πραγματικά προβλήματα για την ανθρωπότητα». Και τότε κυριάρχησε μια σιωπή.

Η ενόχληση μεταξύ των παρισταμένων των θεωρητικών επιστημών είχε διάρκεια. Αισθάνθηκαν, χωρίς να μπορούν να το κατανοήσουν ή να το εκφράσουν, ένα επίπεδο απειλής, το οποίο τους πλήγωνε πολύ πιο βαθιά από τα αισθήματα κατωτερότητας που κυριαρχούν στις θεωρητικές επιστήμες. Η συγκεκριμένη απειλή, πιστεύω πως θεμελιώνεται στο γεγονός, πως η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, έχει ξεφύγει πια από την κατάσταση προγνωστικών υποθέσεων, στην οποία βρισκόταν τις τελευταίες δεκαετίες. Με μια επιταχύνουσα ενέργεια παίρνει δρόμο προς ανάπτυξη ακριβώς εκείνης της «μοναδικότητας» (Singularity), με την οποία οι εκπρόσωποι των «humanities» για πολύ καιρό γελούσαν. Η δυνατότητα αλλαγής, που υπερβαίνει «το ανθρωπίνως δυνατό», καθίσταται ξαφνικά μια πραγματική πιθανότητα. Αυτό που ανησυχεί τους μεν, εντυπωσιάζει τους δε.

Όταν ο Σαμ δεν μιλά περί προγραμματισμού ή φιλοσοφίας, δίνει την εντύπωση ενός νεαρού, εικοσάχρονου. Από την άλλη, γνωρίζει πολύ καλά, πόσο ασυνήθιστες είναι οι διανοητικές του επιδόσεις. Μαζί με κάποιες εκατοντάδες προγραμματιστές της γενιάς του, θεωρώ πως μας δείχνει-με την έννοια της ερμηνείας του παρόντος από την προοπτική της φιλοσοφίας του Hegel-που κατέληξε σήμερα το πνεύμα του κόσμου (Weltgeist). Το ότι δεν πρόκειται πια περί ενός φιλοσοφικά και καλλιτεχνικά διαποτισμένου πνεύματος, δε θα έπρεπε να ενοχλεί τους κλασικούς διανοούμενους. Ακριβώς επειδή τα νεαρά πνεύματα της Silicon Valley είναι πεπεισμένα, πως εμείς, οι των θεωρητικών επιστημών (επιστήμες του πνεύματος), έχουμε κάτι να τους πούμε.

Συνεχίζεται με επόμενο κεφάλαιο