ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΒΑΣΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
Πρώτος χαρακτηρισμός του αντικειμενου της φιλοσοφίας και της Αρχαίας Μεταφυσικής σαν την κατανόηση του «Όλου». Δηλαδή, της Ολότητος της πραγματικότητος
GIOVANNI REALE.1.Σε τι πράγμα συνίσταται ο προβληματισμός του «όλου»;
Ας θυμηθούμε γιά άλλη μια φορά πώς το χαρακτηριστικό από το οποίο εξαρτώνται όλα τα υπόλοιπα τής φιλοσοφίας των Ελλήνων, συνίσταται στην απαίτηση τους, την οποία διατήρησαν κατά την διάρκεια δώδεκα ολόκληρων αιώνων, να αναμετρηθούν με την ολότητα των πραγμάτων, δηλ. με το όλον τού Είναι!
Τι πράγμα γίνεται κατανοητό ακριβώς όταν ομιλούμε για την ολότητα των πραγμάτων ή για την ολότητα της πραγματικότητος ; Σαν αντικειμένου τής φιλοσοφίας και επομένως τού «Όλου»
Η ολότης δεν είναι μόνον το σύνολο των ξεχωριστών πραγμάτων. Και αυτό σημαίνει πώς το όλον δεν είναι η απλή πρόσθεση όλων των μερών.
Στο πρόβλημα του «Όλου» δηλ. δεν αναζητάται η «ποσότης της πραγματικότητος», την οποία επιθυμούμε να τιθασεύσουμε, αλλά η «ποιότης προσεγγίσεως σ’αυτή την πραγματικότητα» δηλ. η γωνία χάριν της οποίας επιθυμούμε την ηγεμονία.
Όταν λέμε πώς ο φιλόσοφος φιλοδοξεί να γνωρίσει όλα τα πράγματα όσο αυτό είναι δυνατόν - εξηγεί ακριβώς ο Αριστοτέλης - δεν υπονοείται πώς ο φιλόσοφος φιλοδοξεί να γνωρίσει κάθε ξεχωριστή πραγματικότητα, αλλά πώς στοχεύει να γνωρίσει το «καθόλου», την καθολικότητα, στήν οποία υπεισέρχονται όλα τά ξεχωριστά πράγματα, δηλ. εκείνη τήν καθολικότητα πού δίνει νόημα στα ιδιαίτερα πράγματα, ενώνοντάς τα (Μεταφ Ι 1-2)
Και το καθόλου για το οποίο μιλά ο Αριστοτέλης στην Μεταφυσική δεν είναι μία καθολικότης με την λογική της σημασία, δηλ. μία απλή θεωρία αλλά ένα καθόλου με την μεταφυσική σημασία, δηλ. μία ΑΡΧΗ (ή μερικές αρχές) υπέρτατη και άναρχη, ίση πάντοτε με τον εαυτό της, από την οποία προέρχονται όλα τα πράγματα και από την οποία στηρίζονται και προς την οποία τείνουν επίσης.
Η ερώτηση γύρω από το όλον λοιπόν τείνει να συμπέσει με το ερώτημα γύρω από την «θεμελιώδη αρχή» και επομένως αυτή που ενώνει την πολλαπλότητα.
Θα μπορούσαμε να πούμε επίσης πώς το ερώτημα για το Όλον συμπίπτει με το ερώτημα γύρω από το «έσχατο γιατί» των πραγμάτων, από την στιγμή που είναι ακριβώς αυτό το «έσχατο γιατί» το οποίο, στο μέτρο που εξηγεί όλα τα πράγματα, αποτελεί τον ορίζοντα της κατανοήσεως όλων των πραγμάτων.
2. Ακόμη και οι έρευνες των προσωκρατικών αφορούν το «Όλον»
Ήδη λοιπόν οι προσωκρατικοί Φυσικοί, ξεκινώντας μάλιστα από τον Θαλή, ακολούθησαν αυτή την έννοια της φιλοσοφίας, όπως συμπεραίνεται από τα πολυάριθμα αποσπάσματα που διαθέτουμε και όπως φανέρωσε και ο Αριστοτέλης με μια τέλεια κριτική συνείδηση σε μία διάσημη σελίδα της Μεταφυσικής του : «Οι περισσότεροι από τους πρώτους φιλοσοφήσαντες εθεώρησαν σαν αρχές των πάντων μόνο τα είδη που υπάρχουν μέσα στην ύλη από όπου όλα τα όντα υπάρχουν και από όπου κατά πρώτον γεννώνται και όπου φθειρόμενα τελευτώντας επιστρέφουν, καθότι η ουσία υπομένει (παραμένει σταθερή) παρά τις παθητικές της μεταβολές, αυτό (που παραμένει) εδώ λοιπόν, ονόμασαν στοιχείο και αρχή των όντων, και γι’αυτό ούτε γίγνεται ούτε αφανίζεται, διότι μία τέτοια φύση πάντα σώζεται. Όπως ακριβώς ούτε τον Σωκράτη λέμε πώς γίγνεται όταν απλώς γίνεται καλός ή μουσικός ούτε ότι αφανίζεται όταν χάνει αυτές τις συνήθειες. Γιατί κάτω από την μεταβολή υπομένει το υποκείμενον, ο ίδιος ο Σωκράτης, έτσι ακριβώς λέμε και για τα άλλα. Γιατί πάντοτε υπάρχει κάποια φύσις ή μία ή περισσότερες από μία από όπου γίγνονται (αλλάζουν, μεταβάλλονται και φθείρονται) τα άλλα ενώ αυτή σώζεται.»
Σ’αυτό το χωρίο ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει στους Φυσικούς πώς η έρευνα που πραγματοποίησαν αφορούσε το Όλον. Παρότι υπογραμμίζει ταυτοχρόνως και τα όρια των λύσεων που προτάθηκαν από αυτούς τους στοχαστές, φανερώνοντας πώς οι αρχές στις οποίες στόχευαν ήταν υλικές.
Σε κάποιο άλλο σημείο αναφέρεται πάλι στα «φυσιοκρατικά όρια αυτών των στοχαστών, τα οποία συνίστανται στο γεγονός πώς δεν κατόρθωσαν να αποκτήσουν μία θεωρία των υπέρ τα φυσικά όντων. Δηλ. τά όρια τών φυσιοκρατών, γιά τόν Αριστοτέλη όπως και για τον Πλάτωνα, είναι τα εξής: α) πίστεψαν πως υπάρχει μόνον το Φυσικό όν (είναι) β). Πίστεψαν συνεπώς πώς μπορούσαν να εξηγήσουν αυτό το Φυσικό είναι με φυσικές αρχές (Μεταφ Ι, 8 και Πλάτωνος Φαίδων, 96 Α)
Πώς λοιπόν μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι η έρευνά τους αφορούσε το Όλον. Διότι όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης, θεώρησαν πώς αυτή η Φύσις ήταν όλη η πραγματικότης και όλο το Είναι. Δηλαδή και αυτοί ερεύνησαν το Όλον.
3. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του «Όλου» εκφρασμένο με οντολογική σημασία από τον Αριστοτέλη με την διατύπωση, «το όν ή όν» ή το «είναι σαν είναι».
Γι’άλλη μια φορά ο Αριστοτέλης για να προσδιορίσει με συνέπεια το «όλον» δημιούργησε την έκφραση «το όν ή όν»
Όλες οι τέχνες και οι ξεχωριστές επιστήμες έχουν να κάνουν με όντα, αλλά καμία από αυτές δέν ερευνά αυτά τα όντα που έχει σαν αντικείμενο, κάτω ακριβώς από την γωνία τού Είναι.
Έτσι λοιπόν οι ξεχωριστές επιστήμες ερευνούν, καθεμιά ένα μέρος μόνον, μία μερίδα, ένα τμήμα του Είναι και επιπλέον έξω από την ιδιαίτερη διάσταση τού Είναι.
Κατά συνέπεια οι αιτίες και οι αρχές που ερευνούν αυτές τις ξεχωριστές επιστήμες, ισχύουν μόνον για εκείνα τα συγκεκριμένα τμήματα του Είναι που τό έχουν σαν αντικείμενο. Ενώ οι αιτίες και οι αρχές που ερευνά ο φιλόσοφος στήν καθαρή διάσταση τού Είναι, εκείνες πού ενώνουν και εξηγούν όλα τα όντα, χωρίς καμία εξαίρεση.
Αυτή ακριβώς είναι η σημασία της ερωτήσεως για το Όλον. Όπως την φανερώνουν και δύο παραδειγματικά αποσπάσματα της Μεταφυσικής πάνω στο Θέμα:
«Υπάρχει μία επιστήμη η οποία θεωρεί το όν σαν όν και ό,τι ανήκει σ’αυτό καθ’αυτό, αυτή η επιστήμη δεν ταυτίζεται με καμμία από τις λεγόμενες μερικές επιστήμες, γιατί καμία από τις άλλες επιστήμες δεν επισκοπεί καθολικά περί του όντος σαν όν, αλλά τέμνοντας ένα μέρος αυτού ζητούν να δούν τα συμβεβηκότητα αυτού του τμήματος όπως κάνουν οι μαθηματικές επιστήμες (Μεταφ ΙV 1003 a 21…)
«Αναζητούμε τις αρχές και τα αίτια των όντων, δηλαδή αυτό που είναι σαν όντα. Διότι υπάρχει ένα αίτιο της υγείας και της ευεξίας και υπάρχουν αρχές και στοιχεία και αίτια και των μαθηματικών και γενικώς (όλως) κάθε διανοητική επιστήμη ή απλώς μετέχουσα της διάνοιας (της διανοητικής μεθόδου) ερευνά γύρω από αιτίες ή αρχές είτε με ακρίβεια είτε απλούστερα. Αλλά όλες αυτές αφού περιγράψουν (περιορίσουν) κάποιο όν και γένος, περί αυτού πραγματεύονται. Αλλά δεν ερευνούν περί του όντος απλώς ούτε περί του όντος σαν όν, ούτε κάνουν λόγο για το τι εστίν, δηλ. δεν τό αποκαλύπτουν δέν το ορίζουν! (Μεταφ. VI 1. 1025 b 1…)
Δεν μας λένε ποιο είναι αυτό το όν σαν όν.
4. Οι διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους οι προσωκρατικοί αντιμετώπισαν και εξέφρασαν το πρόβλημα του «Όλου»
Ας δούμε λοιπόν τώρα μερικά βασικά αποσπάσματα που βεβαιώνουν την σταθερότητα του προβλήματος της ολότητος καθ’όλην την διάρκεια της υπάρξεως της Ελληνικής σκέψης, και δείχνουν και την ποικιλία, την ακρίβεια και το κάλλος των διαφορετικών διατυπώσεων που χρησιμοποιήθηκαν από τους Έλληνες στοχαστές ξεκινώντας από τους προσωκρατικούς.
Ο Θάλης, όπως γνωρίζουμε δεν έγραψε κάτι και γι’αυτόν γύρω από αυτόν έχουμε μία έμμεση παράδοση. Αλλά ήδη ο Αριστοτέλης τον περιλαμβάνει στην ιστορία του, ονομάζοντας τον μάλιστα «τον πρωτοπόρο αυτού του είδους δημιουργίας που είναι η φιλοσοφία» Δηλ. της φιλοσοφίας η οποία υπερβαίνοντας τον μύθο, ερευνά το «Όλον» με την καθαρή νόηση.
Και να πω πώς εμφανίζεται η προβληματική του όλου, στους πρώτους-πρώτους φιλοσόφους και στα αποσπάσματα τους, στου Αναξιμάνδρου και του Αναξιμένη.
[Η Αρχή] περιέχει στον εαυτό της όλα τα πράγματα και σε όλα τα πράγματα είναι οδηγός… και είναι το θείο…και είναι αθάνατη και άφθαρτη.
Όπως η ψυχή μας που είναι αήρ, μας συντηρεί και μας κυβερνά έτσι η πνοή και ο αήρ αγκαλιάζει ολόκληρο τον κόσμο. Ακόμη πιο σημαντικά είναι τα τρία επόμενα αποσπάσματα του Ηρακλείτου, όπου το πρόβλημα του Όλου σαν «ενότης του παντός» λαμβάνει ήδη μία εκπληκτική καθαρότητα.
Συνάψεις όλα και ούχ όλα, συμφερόμενον διαφερόμενον, συνάδον, διάδον, και εκ πάντων εν και εξ ενός πάντα.
[Συνδέσεις όλα και όχι όλα, ομόνοια διχόνοια, συμφωνία, διαφωνία, το Ένα γεννιέται απ’όλα και από το Ένα όλα]
Ένα μοναδικό πράγμα είναι η σοφία : να κατανοήσουμε πώς το πάν η κυβερνάται μέσω του παντός.
Είναι σοφό να αναγνωρίσουμε πώς το πάν είναι Ένα.
Στην συνέχεια δε στον Παρμενίδη, η θεωρία της ολότητος υψώνεται σαν άρνηση κάθε ισχύος των «γνωμών των θνητών» (οι οποίες γνώμες είναι αποσπασματικές θεωρίες που βυθίζουν το είναι στην μερικότητα)
Επί πλέον στον Παρμενίδη το «όλον» αποκτά σχεδόν τα υλικά σημεία μίας σφαίρας: το όλον είναι το όν που «όμοιο με την μάζα μίας ολοστρόγγυλης σφαίρας» είναι ίσο με τον εαυτό του (όμοιον) όν το οποίο στην αιώνια ησυχία της άχρονης στιγμής αφομοιώνει όχι μόνον το ήταν και το θα είναι αλλά την γέννηση και τον θάνατο την μετάλλαξη και την κίνηση, στην απόλυτη ταυτότητα αφομοιώνει κάθε διαφορά και οριακά, αφαιρεί και εκμηδενίζει την πολλαπλότητα!
Ακόμη και ο εισαγωγικός διάλογος της Θεάς που του αποκαλύπτει την αλήθεια είναι εύλογος:
Πρέπει να γνωρίσεις το πάν.
1) Και την μοναδική καρδιά της ολοστρόγγυλης αλήθειας
2) Και τις γνώμες των θνητών, στις οποίες δεν υπάρχει αληθινή βεβαιότης
3) Ακόμη και αυτό θα μάθεις : πώς τα πράγματα που φαίνονται έπρεπε να υπάρχουν στ’αλήθεια, καθότι υπάρχουν όλα σε κάθε αίσθηση!
(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου