ΘΕΟΦΙΛΟΣ Α. ΑΜΠΑΤΖΙΔΗΣ - Η θέωση και οι προϋποθέσεις της κατά τον Συμεών τον Νέο Θεολόγο (33)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 11 Φεβρουαρίου 2022

ΘΕΟΦΙΛΟΣ Α. ΑΜΠΑΤΖΙΔΗΣ 

Η θέωση και οι προϋποθέσεις της κατά τον Συμεών το Νέο Θεολόγο.

ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΑ που υποβλήθηκε στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΣΗ: ΟΙ ΑΣΚΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ

Η ΠΕΡΙ ΘΕΩΣΕΩΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΥΜΕΩΝΟΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ

2. Τα στάδια της πνευματικής ζωής

α) Tο ζήτημα των σταδίων της σωτηρίας και η θέση του Συμεών.

Την απαρχή της έννοιας των σταδίων μπορούμε να τη συναντήσουμε τόσο στο στωικισμό1527, όσο και στην πλατωνική παράδοση1528. Ταυτόχρονα, η έννοια της αύξησης και της προόδου στην πνευματική ζωή έχει ξακάθαρες βιβλικές καταβολές. Ο απόστολος Παύλος διακηρύσσει την αναγκαιότητα της πνευματικής αύξησης1529, ενώ η διάκριση σε ψυχικό και πνευματικό άνθρωπο («σώμα» κατά την παύλεια ορολογία)1530, αποτελεί, για τη μετέπειτα εξέλιξη της κατά Χριστόν ζωής, πολύτιμη παρακαταθήκη. Και οι γνωστικοί ξεχώριζαν τους ανθρώπους σε κατηγορίες (υλικούς, ψυχικούς, πνευματικούς), λιγότερο ή περισσότερο σταθερές1531, ενώ ο Ωριγένης θα συνδέσει την αύξηση και πρόοδο των λογικών κτισμάτων στην πνευματική ζωή, στη βάση του «κατ’ εικόνα» και «καθ’ ομοίωσιν»1532.

Οι ποικιλώνυμες κατηγοριοποιήσεις των πνευματικών σταδίων αντανακλούν την οργανική και πνευματική κατάταξη των μοναχών, στο πλαίσιο του πρώιμου μοναχισμού. Κατηγοριοποιούνται δε σ’ εκείνες των αρχαρίων ή δοκίμων ή εισαγωγικών, των προχωρημένων ή «προκοπτόντων» και των τελείων1533. Η κατηγοριοποίηση αυτή αντιστοιχεί στην ευρύτερη πατερική διάκριση που αποδίδει τις καταστάσεις της πνευματικής ζωής: την κατάσταση των «δούλων», των «μισθίων» και των «υιών»1534. Την τάξη των τελείων εκφράζει και ο όρος «γέρων», ο οποίος αποδίδεται ανεξάρτητα της ηλικίας, τόσο στους ηγουμένους, όσο και στους πνευματικούς καθοδηγητές.

Αν και οι στωικοί δε δέχονταν την έννοια της ηθικής εξέλιξης και προόδου, επειδή πίστευαν ότι το ηθικό και πνευματικό επίτευγμα του συντονισμού του ανθρώπου με το συμπαντικό λόγο είναι απόλυτο και δε δέχεται διαβαθμίσεις1535, εντούτοις είναι εκείνοι που εισήγαγαν, παράλληλα με τους πλατωνικούς, τη διάκριση των σταδίων, ως απλή κατάταξη των επιστημών (ηθική, φυσική, λογική) και ταυτόχρονα διανοητική εξέλιξη του ανθρώπου. Πριν από αυτούς ο Πλάτων μίλησε για τις τρεις οδούς μύησης στη θεία πραγματικότητα, την καθαρτική, τη φωτιστική και την ίδια την ένωση με το θείο. Δια μέσου του Διονυσίου Αρεοπαγίτη και της Εκκλησιαστικής Ιεραρχίας του, (οι διάκονοι καθαίρουν, ο ιερέας φωτίζει, ο επίσκοπος τελειοί), η διάκριση αυτή έγινε γνωστή στη Δύση, παγιοποιώντας τα πνευματικά στάδια στην κάθαρση, τον φωτισμό και τη θέωση1536. Ταυτόχρονα η στωική διάκριση επηρέασε τον Ωριγένη, ο οποίος μετέτρεψε την επιστημολογική διάκριση του Σενέκα (ηθική, φυσική, λογική), σε θεολογική (πρακτική, φυσική θεωρία, θεολογία)1537. Μάλιστα ο Ωριγένης θα αποδώσει τους χαρακτηρισμούς διάκρισης των στωικών, ακόμη και σε βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης: την ηθική στις Παροιμίες, τη φυσική στον Εκκλησιαστή και την εποπτική ή θεολογία στο Άσμα των Ασμάτων1538.

Προφανώς δια μέσου του Ωριγένους, η τριπλή αυτή διάκριση των σταδίων πνευματικής εξέλιξης πέρασε στον Ευάγριο. Οι βαθμίδες για τον Ευάγριο είναι τρεις: πρακτική, φυσική, θεολογία1539. Το πρώτο στάδιο αφορά στον αγώνα της κάθαρσης των παθών, το δεύτερο το φωτισμό του νου, ώστε να εποπτεύει, νοερώς, τις ασώματες δυνάμεις και το τρίτο στάδιο της θεολογίας την κατάσταση, όπου ο νους αντικρύζει την ουσία του Θεού. Μάλιστα, εσχατολογικά, οι νόες, οι οποίοι προϋπήρχαν των σωμάτων, θα αφομοιωθούν στην ουσία του Θεού, απολαμβάνοντας πλέον την απόλυτη μακαριότητα1540.

Κατόπιν τούτων, είναι ευεξήγητη η γενικότερη επιφύλαξη κυρίως νεωτέρων θεολόγων για τα ευαγριανά στάδια της πνευματικής ζωής, τόσο περισσότερο όσο η διδασκαλία αυτή του Ευαγρίου γνώρισε ευρύτατη διάδοση στους μοναχικούς κύκλους. Αυτό που, βεβαίως, επισημαίνεται ως σημαντική έλλειψη, είναι η ταύτιση εκ μέρους ικανής μερίδας των ερευνητών των ευαγριανών σταδίων με τη γεγικότερη διδασκαλία περί σταδίων της πνευματικής ζωής των πατέρων και των ασκητικών συγγραφέων. Η ευρύτατη διάδοση που γνώρισαν τα ευαγριανά στάδια δε σημαίνει και αυτούσια υιοθέτηση τόσο της ακριβούς ορολογίας του Ευαγρίου, όσο και της ευαγριανής θεολογίας που τα πλαισιώνει. Αίφνης συναντούμε στον αββά Ισαάκ το Σύρο τρία στάδια πνευματικής προκοπής, ορολογικά, τουλάχιστον, διαφοροποιημένα από τον Ευάγριο: Τη μετάνοια, την κάθαρση και την τελείωση1541. Χαρακτηριστικό της σκέψης του Ισσαάκ είναι η διαρκής μετάνοια που, αν και παρουσιάζεται ως το αρχικό στάδιο, παραμένει ισόβια. Άλλη χαρακτηριστική περίπτωση είναι του Ιωάννου της Κλίμακος ο οποίος διακρίνει τις βαθμίδες της πνευματικής προόδου σε τριάντα1542.

Ο άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης αποκαλύπτει την πνευματική προκοπή του Χριστιανού ως προκοπή του ίδιου του Χριστού μέσα του. Ο πιστός, σε αναλογία προς την πνευματική του κατάσταση, πιστοποιεί το Χριστό «άλλοτε ως τρυφερό νήπιο και άλλοτε ως προκόπτον παιδίον ή ακόμη και ώριμο άνδρα»1543. Ο έντονος ευχαριστιοκεντρικός προσανατολισμός του Γρηγορίου, σε συνδυασμό προς την ελευθερία και πρωτοτυπία της σκέψης του, αρνείται την παγίωση της νηπτικής θεολογίας σε συγκεκριμένο αριθμό σταδίων. Άλλωστε, ο επίσκοπος Νύσσης, δε μπορεί να χαρακτηριστεί θεολόγος του φωτός. Η θέωση ή τελείωση γι’ αυτόν, ως το τελευταίο στάδιο πνευματικής προκοπής, απηχεί την κατάσταση του «θείου γνόφου» και όχι τη θεωρία του ακτίστου φωτός1544. Στις απαντήσεις του στα ερωτήματα του Θαλάσσιου, ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής θα διακρίνει τρεις τύπους πιστών που αντιστοιχούν σε ανάλογα στάδια πνευματικής κατάστασης: τον πρακτικό, τον φυσικό και τον θεολογικό1545, ενώ στο μακαριανό corpus, παρότι γίνεται λόγος για μέτρα και αξιώματα της θείας χάριτος1546, εξαιτίας της αντιμεσσαλιανικής του προοπτικής, ο συγγραφέας των μακαριανών δεν περιέγραψε στάδια της νηπτικής ζωής, εφόσον αποδέχεται την εναλλαγή των πνευματικών καταστάσεων, δηλαδή τη διαδοχή μεταξύ πνευματικών ανυψώσεων και πτώσεων, κόντρα στους Μεσσαλιανούς1547.

Ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, κληρονόμος της μακράς νηπτικής παραδόσεως του ανατολικού μοναχισμού, είναι, σε γενικές γραμμές, γνώστης της τριπλής διαίρεσης των πνευματικών σταδίων τελείωσης του ανθρώπου 1548. Παρόλα αυτά δε φαίνεται ούτε να προτιμά την ευαγριανή εκδοχή των σταδίων, ούτε να εξαντλεί το δυναμισμό και αυθορμητισμό της πνευματικής διδασκαλίας του, σε ορισμένα στάδια.

Ο Krivochéine αναφέρει πως ο Συμεών, κατ’ αντίθεση προς τον Ευάγριο Ποντικό, δε δείχνει κανένα ενδιαφέρον για τα στάδια της πνευματικής ανάπτυξης, ούτε για τη διάκριση διαφόρων επιπέδων θεωρίας 1549. Η ερμηνεία του Krivochéine στη συμεωνική θεολογία των σταδίων τελειώσεως φέρει τα χαρακτηριστικά του πλατωνικού «εξαίφνης» (“Subitement”), όταν θεωρεί ότι ο άγιος δέχεται πως καθένας που μετανοεί ειλικρινά και στρέφεται στην τήρηση των εντολών και τη κατά Χριστόν ζωή, περίπου άμεσα φτάνει στο ύψος της θεωρίας. Στη θέση του αυτή ο Krivochéine πιθανώς επηρεάστηκε από αντίστοιχη άποψη του Hausherr, ο οποίος πρεσβεύει πως το δεύτερο στάδιο απουσιάζει τελείως από το Νέο Θεολόγο, γιατί ο ίδιος ο άγιος Συμεών δεν έζησε εμπειρικά επί μακρόν το στάδιο αυτό. Γι’ αυτό άλλωστε, παρατηρεί ο ιησουΐτης ερευνητής, η αναλυτική παρουσίαση του δευτέρου σταδίου απουσιάζει και από το μαθητή του Νικήτα Στηθάτο1550.

Στο σημείο αυτό πρέπει να παρατηρηθεί πως οι απόψεις τόσο του Krivochéine, όσο και του Hausherr είναι απόλυτες και βεβιασμένες. Μπορεί, όπως αναφέρθηκε, ο άγιος Συμεών να μην στυλιζάρει την πνευματική πρόοδο στα συγκεκριμένα τρία στάδια, όπως ο Ευάγριος, αυτό, όμως, δε σημαίνει πως η νηπτική διδασκαλία του δεν ακολουθεί αδρομερώς, την καθιερωμένη στη χριστιανική ανατολή διάκριση αυτή. Για τον άγιο, τόσο η κάθαρση, όσο και ο φωτισμός αποτελούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις της θέωσης1551. Το γεγονός αυτό εμφαίνεται, στον 7ο Ηθικό Λόγο, όπου διακρίνει τους μοναχούς σε εισαγωγικούς, προοδεύοντες και τελείους, στάδια που αναλογούν, στον ίδιο πάντοτε Λόγο, στα στάδια της: μετανοίας, της ασκήσεως και της οικειώσεως με το Θεό1552. Επιπλέον από την επιγραφή των Κεφαλαίων του «Κεφάλαια πρακτικά και θεολογικά, Κεφάλαια γνωστικά και θεολογικά», μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε πως, σε γενικές γραμμές ακολουθούσε την εν λόγω διάκριση.

Στην εργασία αυτή ακολουθούμε τη διάκριση κάθαρση – φωτισμός –θέωση, για να τονίσουμε την ιδιάζουσα θεολογία του φωτός και της θεώσεως του αγίου, πάντοτε με την επιφύλαξη ότι ο Συμεών δεν απολυτοποιεί τις διακρίσεις αυτές, τις οποίες άλλωστε, πολλές φορές, σκόπιμα συγχέει και αλληλεπικαλύπτει. Εκείνο που πρέπει, εν κατακλείδι, να τονιστεί είναι πως, για το Θεολόγο πατέρα, τα στάδια της πνευματικής προόδου, ως συμπτύξεις και κατηγοριοποιήσεις της εν Χριστώ ζωής, δεν αποτελούν μια ιδιάζουσα τεχνική που αφορά τους μυστικούς ή τους ασκητές. Απηχούν τη μετάνοια, την ταπείνωση, την τήρηση των εντολών, την προσευχή, τη μυστηριακή ζωή, την απάθεια και το φωτισμό του πιστού, στοιχεία που απαιτούνται από κάθε πιστό, και αποσκοπούν στο μόνο στόχο του χριστιανού: την εν Χριστώ υιοθεσία και θέωση. Άλλωστε ο ίδιος ο Συμεών βεβαιώνει ότι η κατά Χριστόν τελειότητα δεν αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο των μοναχών και αναχωρητών. Τόσο οι ποικίλες αναφορές του, κυρίως στις Κατηχήσεις, για την ύπαρξη χριστιανών στον κόσμο, οι οποίοι έχουν φτάσει σε υψηλότατο επίπεδο πνευματικής ζωής, όσο και η προσωπική του περίπτωση σύμφωνα με την οποία, λαϊκός ακόμη, γνώρισε την επίσκεψη της χάριτος, μαρτυρούν για του λόγου το αληθές.

Σημειώσεις

1527 SVF, 11, 15, κ.εξ., όπου υπάρχουν πολλά άλλα συναφή στωικά κείμενα.

1528 Για τα στάδια του πνευματικού βίου στον Πλάτωνα βλ. την εξαντλητική μελέτη του FESTUGIERE A. J., Contemplation et vie contemplative selon Platon, Paris 1936, κυρίως τις σσ. 122-249, όπου η αναλυτική παρουσίαση των πλατωνικών σταδίων.

1529 «Αὐξήσωμεν εἰς αὐτόν τά πάντα, ὅς ἐστιν ἡ κεφαλή, Χριστός» (Εφ. 4:15) . «ἵνα μορφωθῇ ἐν ἡμῖν Χριστός» (Γαλ. 4:19), πρβλ. και: Β΄ Κορ. 9:10, Α΄ Τιμ. 3:13, Εφ. 4:16, κ.α.

1530 Α΄ Κορ. 15:44:46.

1531 ŠPIDLIK T., Η πνευματικότητα του Ανατολικού Χριστιανισμού, μετ. Βασίλειος Ψευτογκάς, Θεσσαλονίκη 2000, σελ. 108.

1532 CROUZEL H., Théologie de l’ image de Dieu chez Origène, Paris 1956, σσ. 217 κ.εξ.

1533 ΙΣΑΑΚ ΣΥΡΟΥ, Λόγοι ασκητικοί, PG 86, 854. ΜΑΡΚΟΥ ΕΡΗΜΙΤΟΥ, Περί εγκρατείας, PG 65, 1058-1060.

1534 Πρβλ. ΜΑΞΙΜΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ, Μυσταγωγία, ΚΔ΄, PG 91, 709D-712A.

1535 SPANNEUT M., Le stoïcisme des Pères de l’ Eglise, de Clément de Rome à Clément d’ Alexandrie, Paris 1969, σελ. 242.

1536 ROQUES R., L’ univers dionysien, Paris 1954, σσ. 94-100.

1537 LOSSKY V., Η θέα του Θεού, μετ. Μελέτιος Καλαμαράς, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 78.

1538 DANIELOU J., Origène, Paris 1948, σελ. 297.

1539 ΕΥΑΓΡΙΟΥ, Πρακτικός, κεφ. Α΄, PG 40, 1221D: «Χριστιανισμός ἐστιν δόγμα τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, ἐκ πρακτικῆς και φυσικῆς καί θεολογικῆς συνεστῶς».

1540 ΕΥΑΓΡΙΟΥ, Επιστολή προς Μελανίαν, ΒΕΠΕΣ 79, 158, 28-33. Πρβλ. και ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ., Νηπτική θεματική του Δ΄ αιώνα, Αθήνα 2005, σσ. 115-116.

1541 LOSSKY V., Η μυστική θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας, μετ. Στέλλας Πλευράκη, Θεσσαλονίκη 1986, σσ. 251-242.

1542 ΧΡΗΣΤΟΥ Π., Ελληνική Πατρολογία, τ. Ε΄, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 420, πρβλ. και: ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ Χ., Νηπτικοί και Πατέρες των Μέσων Χρόνων, Αθήναι 1993, σελ. 15.

1543 ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ., Νηπτική θεματική του Δ΄ αιώνα, Αθήνα 2005, σσ. 117 κ.εξ.

1544 Για μια πλήρη ανάπτυξη της νηπτικής θεολογίας του Νύσσης, βλ. την κλασική, πλέον, μελέτη του DANIELOU J., Platonisme et Théologie Mystique. Doctrine spirituelle de saint Gregoire de Nysse, Paris 1944.

1545ΜΑΞΙΜΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ, Προς Θαλάσιιον. Περί διάφόρων απόρων, κε΄, PG 91, 337D.

1546 ΜΑΚΑΡΙΟΥ ΑΙΓΥΠΤΙΟΥ, Ομιλίαι Πνευματικαί, ΚΣΤ΄, PG 34, 621C . ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Λόγος περί αγάπης, Ι΄, PG 34, 916D.

1547 ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ., Νηπτική θεματική του Δ΄ αιώνα, Αθήνα 2005, σσ. 112-113.

1548 Καθώς υποσημειώνει ο KRIVOCHEINE B., Introduction, SC 96, σσ. 39-49, σημ. 3, ο Συμεών ακολουθεί την αρχαία παράδοση της πνευματικής ζωής της Ανατολής, όπως παρουσιάζεται για παράδειγμα στις «Πνευματικές Ομιλίες» οι οποίες αποδίδονται στον Μακάριο τον Αιγύπτιο, και γράφηκαν, προφανώς τον 5ο αιώνα στη Συρία, από άγνωστο Μοναχό. Η σύγκριση, ιδιαιτέρως της 34ης Κατήχησης με τη Μεγάλη Επιστολή του Μακαρίου, αποκαλύπτει τη στενή σχέση τους στο σημείο αυτό. Στο μέτρο που –καθώς κατέδειξε ο JAEGER W., Two rediscovered works of ancient Christian literature –Gregory of Nyssa and Macarius, Leiden 1954, –η Μεγάλη Επιστολή του Μακαρίου είναι έργο του Νύσσης ή έχει επηραστεί σημαντικά από αυτόν, η παράδοση των σταδίων του Συμεώνος, ανατρέχει στην, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, χαλαρή διάκριση των σταδίων του Νύσσης. Στην ίδια γραμμή σκέψεως, αναφορικά με τις διακρίσεις των σταδίων στην πνευματική ζωή, βρίσκεται και ο Διάδοχος Φωτικής, για τις στενές σχέσεις του οποίου με τη μακαριανή θεολογία μας έχει, ήδη, μιλήσει ο LEMAITRE J., «Contemplation chez les grecs at autres orientaux chrétiens», Dictionaire de Spiritualité, II, (1953), στ. 1790-1791. Έτσι, μπορούμε βέβαια να εικάσουμε μια, έστω έμμεση, σχέση του Συμεώνος με την πνευματικότητα του Διαδόχου.

1549 KRIVOCHÉINE B., ο.π., σελ. 40: «Une autre particularité de cette doctrine, c’est que l’ auteur ne montre aucun intérêt pour les degrés moyens de l’ ascension spirituelle et pour la distinction entre les différents états de la contemplation, au contraire de certains auteurs ascétiques anciens, par exemple Evagre le Pontique».

1550 HAUSHERR I., Un grand mystique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949-1022), par Nikétas Stéthatos. Texte grec inédit publiè avec introduction et notes critiques, Orientalia Christiana 12, Roma 1928, σελ. XXVIII: «A vrai dire, sette étape intermédiaire n’est pas, chez Nicétas, bien nettement distiguée de la “théologie”. C’est une pièce adventice dans son système. C’est que le Nouveau Théologien n’ en parle guère. Il a lui-même brûlé cette étape. Il s’est envolé directement en Dieu».

1551 Βλ. ΜΑΡΤΖΕΛΟΥ Γ., «Η θέα του Θεού κατά τον άγιο Συμεών το Νέο Θεολόγο», Χαριστήρια προς τιμήν του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών κ. Χριστοδούλου, Αθήνα 2004, σελ. 133. Την ίδια άποψη ακολουθούν και άλλοι μελετητές του αγίου: Πρβλ. ALFEYEV H., St. Symeon the New Theologian and orthodox tradition, New York 2000, σσ. 129 κ.εξ. . VÖLKER W., Praxis und Theoria bei Symeon dem Neuen Theologen. Ein beitrag zur Byzantinischen Mystik, Wiesbaden 1974, σσ. 309 κ.εξ., . ΤΣΙΓΚΟΥ Β., Ο ανακαινισμός του ανθρώπου κατά τη δογματική διδασκαλία του αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου, Θεσσαλονίκη 2006, σσ. 167-168 . ΠΟΡΤΕΛΑΝΟΥ Σ., Η πνευματική τελείωση του ανθρώπου. Στάδια πνευματικών μεθηλικιώσεων κατά τον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο, Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 16-17.

1552 ΠΟΡΤΕΛΑΝΟΥ Σ., ο.π, σσ. 16-17.