«ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ» στις μαρτυρίες του Αριστοτέλη (1)

«ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ» στις μαρτυρίες του Αριστοτέλη

                                  τού Enrico Berti

Η κατάσταση τών μελετών

Η πρωταρχική μαρτυρία που διαθέτουμε για την Πλατωνική θεωρία «γύρω από το Αγαθό», είναι τά απόσπάσματα της χαμένης πραγματείας του Αριστοτέλη «περί του Αγαθού», η οποία σύμφωνα με την παράδοση περιέχει τις σημειώσεις από την προφορική διδασκαλία του Πλάτωνος στο θέμα.

Σύμφωνα με τον Αριστόξενο, απ’ ευθείας μαθητή τού Αριστοτέλη και επομένως εις θέσιν νἄχει ακούσει την πληροφορία κατ’ ευθείαν από τον δάσκαλο, «ο Αριστοτέλης συνήθιζε να διηγείται ότι το μεγαλύτερο μέρος όσων είχαν ακούσει την ακρόαση (την διάλεξη) του Πλάτωνος «περί του Αγαθού» είχαν δοκιμάσει μια τέτοια εντύπωση. [Εκείνη δηλαδή που δοκιμάζει κάποιος ο οποίος έχει διαψευσθεί πάνω στο θέμα]. Καθένας πράγματι είχε προϋποθέσει ότι γνώριζε κάποια από αυτά που θεωρούνται ανθρώπινα αγαθά, όπως ο πλούτος, η υγεία, η δύναμις, τέλος πάντων μια κάποια θαυμαστή ευτυχία. Αλλά όταν κατέστη φανερό ότι οι συζητήσεις είχαν σαν κέντρο τους τα μαθηματικά, δηλαδή τους αριθμούς, την γεωμετρία και την αστρονομία και κατέληγαν στην δήλωση πως το αγαθό είναι το Ένα, είμαστε πεπεισμένοι πως αυτό φάνηκε σαν κάτι εντελώς παράλογο και πως μερικοί το απέρριψαν και μερικοί άλλοι κατέκριναν το πράγμα»!

Η απογοήτευση την οποία δοκίμασαν οι ακροατές μαρτυρεί πως το επεισόδιο πρέπει να διήρκεσε μια μόνον φορά, ενώ το γεγονός πως ο Αριστοτέλης έγραψε ένα έργο αποτελούμενο από τρία βιβλία, το οποίο έχει τον τίτλο «περί του Αγαθού», όπως προκύπτει από όλους του καταλόγους των έργων του, στο οποίο θα είχε αναφέρει την θεωρία του Πλάτωνος γύρω από τους αριθμούς και τις αρχές τους, φανερώνει ότι ο Πλάτων θα πρέπει να είχε αφιερώσει στο θέμα, πάρα πολλές εκθέσεις, διδασκαλίες, φυσικά βεβαίως στο εσωτερικό της Ακαδημίας.

Η διάλεξη για την οποία κάνει λόγο ο Αριστόξενος, πρέπει να είχε δοθεί έξω από την σχολή. Υπάρχει μάλιστα μια μαρτυρία του Θεμίστιου, σύμφωνα με την οποία ο Πλάτων έδωσε την διάλεξη αυτή στον Πειραιά και θα είχε συγκεντρωθεί για να την ακούσει ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων, όχι μόνο από την Αθήνα, αλλά και από τους αγρούς, τα αμπέλια, και από τα ορυχεία ασημιού. Αυτό δεν σημαίνει βεβαίως πως δεν διαπραγματεύθηκε τό ίδιο ακριβώς θέμα με τά θέματα των μαθημάτων της σχολής: και στις δύο περιπτώσεις μίλησε για αριθμούς και για την αρχή τους, δηλαδή το Ένα.

Επειδή όμως για την Πλατωνική θεωρία των αριθμών, των αρχών τους και την ταύτιση μιας εξ αυτών, δηλαδή του Ενός, με το Αγαθό, ο Αριστοτέλης μιλάει εκτενώς και στα έργα που διασώθηκαν, και ιδιαιτέρως στην Μεταφυσική, στην Ηθική, στα Ηθικά και ίσως και στο περί Ψυχής, είναι αναγκαίο να χρησιμοποιήσουμε όλα αυτά τα στοιχεία στην έκθεσή μας, στην συνέχεια.

Η μείωση(αναγωγή) των αισθητών στις ιδέες και των ιδεών στους αριθμούς

Η πιο διάσημη έκθεση του Αριστοτέλη της πλατωνικής θεωρίας του αγαθού είναι εκείνη που περιέχεται στο 1^ο βιβλίο της Μεταφυσικής – που είναι ο κλασσικός τόπος της εκθέσεως των προηγούμενων θεωριών για τις αρχές και τις πρώτες αιτίες, των προηγουμένων Μεταφυσικών θεωριών δηλαδή – όπου αμέσως μετά την έκθεση τής θεωρίας των Ιδεών και των μαθηματικών οντοτήτων σαν ενδιάμεσες πραγματικότητες ανάμεσα στις Ιδέες και τα αισθητά πράγματα, ο Αριστοτέλης δηλώνει: «Επειδή οι μορφές (είδη) είναι αιτίες των άλλων πραγμάτων, ο Πλάτων σκέφθηκε πως τα στοιχεία τους ήταν τα στοιχεία όλων των όντων. Σαν ύλη σκέφθηκε πως είναι οι αρχές το μέγιστο και το ελάχιστο, σαν ουσία όμως το Ένα. Από εκείνα λοιπόν πράγματι, λόγω μετοχής στο Ένα, σκέφθηκε πως είναι οι μορφές και οι αριθμοί (τα είδη είναι τους αριθμούς)».

Εδώ ο Αριστοτέλης αναφέρεται ήδη στις δύο φάσεις τής διαδικασίας τής μειώσεως: πρώτα απ’ όλα η μείωση των αισθητών πραγματικοτήτων στις Ιδέες, θεμελιωμένη στην σχέσης τής τυπικής αιτιότητος που θα εξασκούσαν αναφορικά με τα πράγματα, και στην συνέχεια στην μείωση των Ιδεών δε δύο στοιχεία ή αρχές, δηλαδή το Ένα και το μέγιστο και το ελάχιστο, που ονομάστηκε στην συνέχεια αόριστη Δυάς, και θεμελιώνεται στην σχέση αντιστοίχως της δημιουργικής και της υλικής αιτίας που θα εξασκούσαν απέναντι στις Ιδέες. Επειδή όμως στην έκθεση τής θεωρίας των Ιδεών, των καθαρών και απλών, δηλαδή αυτής που δεν συνδέεται με την Θεωρία των αριθμών, ο Αριστοτέλης δεν αφήνει κανέναν υπαινιγμό για πιθανά στοιχεία ή αρχές των Ιδεών, ενώ μιλά μόνον όταν συνδέει τις Ιδέες στους αριθμούς, είναι νόμιμο να υποθέσουμε πως αυτές οι αρχές έχουν συλληφθεί πρωταρχικώς σαν αρχές των αριθμών και επεκτάθηκαν και στις Ιδέες στην συνέχεια μετά την σύνδεσή τους με τους αριθμούς.

Οι τελικές λέξεις του χωρίου στο οποίο αναφερόμαστε έχουν μια γραμματική δυσκολία, διότι το ρήμα είναι φαίνεται να στηρίζεται από το προηγούμενο «εξ εκείνων», και γι’ αυτό πρέπει να υπάρχει κάποια παρεμβολή: σύμφωνα με τον Ross έχουν παρεμβληθεί οι λέξεις «τα είδη», ενώ σύμφωνα με τον Jaeger έχουν παρεμβληθεί οι λέξεις «τους αριθμούς». Και στις δύο περιπτώσεις η παρεμβολή φανερώνει την θέληση να συνδεθούν δύο θεωρίες πρωταρχικώς ξεχωριστές μεταξύ τους, εκείνη των Ιδεών, και εκείνη των αριθμών, τις οποίες ο ίδιος ο Αριστοτέλης σε άλλο σημείο θεωρεί σαν δύο διακεκριμένες θεωρίες. (Μετ. Μ 4, 1078 b 9-11). Το γεγονός όμως είναι πως η επιχειρηματολογία που διεξάγεται από τον φιλόσοφο σε ολόκληρο το χωρίο απαιτεί τον σύνδεσμο των δύο θεωριών: το ένα και η Δυάς, είναι πράγματι οι αρχές των αριθμών και μπορούν να υπολογισθούν σάν αρχές των Ιδεών μόνον εάν αυτές συνδεθούν κατά κάποιο τρόπο με τους αριθμούς.

Αυτός ο σύνδεσμος εξ άλλου πιστοποιείται αμέσως μετά από τον ίδιο τον Αριστοτέλη, εκεί όπου δηλώνει πως ο Πλάτων έλεγε: «ότι οι αριθμού είναι οι αιτίες τής Ουσίας για τα άλλα πράγματα, με τον ίδιο τρόπο εκείνων (των Πυθαγορείων)» (Μετ. 987 b 24-25). Αποδίδει δηλαδή στους αριθμούς τον ίδιο τύπο δημιουργικής αιτίας απέναντι στις αισθητές πραγματικότητες, που είχε αποδώσει λίγο πριν στις Ιδέες. Η ίδια πιστοποίηση υπάρχει στην συνέχεια, στην διαβεβαίωση πως ο Πλάτων είχε θέσει τους αριθμούς, διαφορετικά από τους Πυθαγόρειους, εκτός των πραγμάτων, «παρά τα πράγματα», και είχε εισάγει τις μορφές, τα είδη, «λόγω της μελέτης στους λόγους», δηλαδή λόγω της διαλεκτικής, στην οποία δεν συμμετείχαν οι Πυθαγόρειοι (Μετ. 987 b 29-33).

Τόσο οι αριθμοί, όσο και τα είδη, λοιπόν, έχουν συλληφθεί από τον Πλάτωνα σαν δημιουργικές αιτίες των αισθητών και έχουν τοποθετηθεί επέκεινα ή έξω από αυτά, υπέρ αυτών, για λόγους διαλεκτικής τάξεως, δηλαδή υπολογίσθηκαν σαν καθόλου (σύμφωνα με την διδασκαλία του Σωκράτη): αυτή είναι η αιτία για την οποία οι αρχές των αριθμών κατέληξαν και αρχές των Ιδεών, δηλαδή των μορφών.

Όσον αφορά τον λόγο για τον οποίο ο Πλάτων θεώρησε τους αριθμούς σαν αιτίες των αισθητών, ο Αριστοτέλης φαίνεται αναποφάσιστος. Σε δύο χωρία, αρκετά όμοια μεταξύ τους, παρουσιάζει σε ερωτηματική μορφή δύο πιθανές αλλά διαφορετικές εξηγήσεις. Στην πρώτη αναρωτιέται: «Εάν οι μορφές είναι αριθμοί, με ποιόν τρόπο θα είναι αιτίες; Ίσως επειδή τα όντα είναι διαφορετικοί αριθμοί; Όπως για παράδειγμα, αυτός ο αριθμός είναι άνθρωπος, αυτός ο άλλος είναι ο Σωκράτης, αυτός ο άλλος ακόμη είναι ο Κρίτων; Γιατί λοιπόν εκείνοι είναι αιτίες αυτών; Δεν υπολογίζεται καθόλου, ότι οι μεν είναι αιώνιοι και οι άλλοι όχι; Εάν αντιθέτως ο λόγος είναι διότι τα πράγματα εδώ κάτω είναι σχέσεις αριθμών, όπως λ.χ. η αρμονία, είναι ξεκάθαρο πως υπάρχει κάτι από το Ένα ανάμεσα στα πράγματα του οποίου αυτά είναι σχέσεις. Και εάν υπάρχει αυτό το κάτι, δηλαδή η ύλη, γίνεται φανερό πως και οι ίδιοι οι αριθμοί θα είναι κάποιες σχέσεις ενός πράγματος αναφορικά με ένα άλλο. Εννοώ για παράδειγμα, εάν οι Κρίτων είναι μια αριθμητική σχέση φωτιάς, γης, νερού και αέρος, και η Ιδέα τότε θα είναι ένας αριθμός κάποιων άλλων υποκείμενων πραγματικοτήτων. Ακόμη δε και ο ίδιος ο άνθρωπος (αυτοάνθρωπος), τόσο σαν κάποιος αριθμός, όσο και σαν μη-αριθμός, θα είναι παρ’ όλα αυτά μια αριθμητική σχέση κάποιων πραγμάτων και όχι ένας αριθμός, ούτε κάποια Ιδέα για αυτούς τους λόγους, μπορεί να είναι ένας αριθμός» (Μετ. 991b 9-21).

Εδώ ο Αριστοτέλης αποδίδει στην Πλατωνική θεωρία σύμφωνα με την οποία οι Ιδέες είναι αριθμοί, ή μειώνονται σε αριθμούς, κάποιες δικαιολογίες πυθαγορείου τύπου, ότι δηλαδή τα ίδια αισθητά πράγματα είναι αριθμοί ή αντιθέτως έχουν σαν ουσιώδη χαρακτήρα, δηλαδή σαν είδος (μορφή),κάποιες αριθμητικές σχέσεις. Ας προσέξουμε πώς αυτή η τελευταία υπόθεση, πειστική όσον αφορά την περίπτωση της αρμονίας, εφαρμόζεται από τον Αριστοτέλη, για πολεμικούς λόγους, στην τελείως απίθανη περίπτωση του ανθρώπου, λόγω του ότι ο Πλάτων αποδεχόταν ότι υπάρχει μια Ιδέα του ανθρώπου, «ο αυτοάνθρωπος», (μια παραδοχή που χρησίμευε σαν βάση στην διάσημη αντίρρηση του «τρίτου ανθρώπου»).

Συνεχίζεται

Αμέθυστος