ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (64)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Παρασκευή, 11 Δεκεμβρίου   2020

                                                                                          Jacob Burckhard

                                                               ΤΟΜΟΣ 2^ος

IΙ.ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΟΥΣ - 8 

     Αντιμέτωποι με μια τέτοια πολυσημία θείων και δαιμονικών όντων, με υπερβολικό και απεριόριστο πεδίο δραστηριοτήτων, οι μεταγενέστεροι Έλληνες, βασιζόμενοι σε κάποιες πανάρχαιες αντιλήψεις, υποστήριξαν μια πρωταρχική ταυτότητα ορισμένων θεών, προκειμένου να απλοποιήσουν την έρευνα: Ο Προμηθέας και ο Ήφαιστος υπήρξαν κάποτε το ίδιο πρόσωπο· εκτός από τον Απόλλωνα και τον Ήλιο, ο Περσέας, και υπό μιαν έννοια ακόμη και ο Ηρακλής, ήσαν επίσης ηλιακοί θεοί· ο Πλούταρχος μάλιστα μάς αποκαλύπτει την αρχική ταυτότητα Απόλλωνος και Διονύσου, οι οποίοι εναλλάσσονται σύμφωνα με τις εποχές στη λατρεία τών Δελφών. Αλλού πάλι υποστηρίζεται η ταυτότητα ακόμη και του Δία με τον Διόνυσο. Επίσης Υπάρχει επίσης κείμενο του Πλουτάρχου στο οποίο ταυτίζονται ο Απόλλων με τον Άρη, η Λητώ με την Ήρα, η Άρτεμις και η Ειλείθυια. Στις αρχέγονες σεληνιακές θεότητες συγκαταλέγονται, εκτός από την Άρτεμη και τη Σελήνη, ένας μεγάλος αριθμός μυθικών θεαινών: η Ελένη, η Κίρκη, η Μήδεια, η Αυγή, η Πασιφάη, η Αταλάντη, η Ιφιγένεια και άλλες. Η Εστία, η Θέμις, η Ρέα, η Δήμητρα, ελάχιστα διαφοροποιούνται από τη Γαία, και η Πανδώρα είναι κατά  βάθος η Μητέρα-Γη. Και πώς να ερμηνεύσουμε εξ άλλου το γεγονός, σύμφωνα με τον Αθήναιο, ότι στην Καρία υπήρξε ναός αφιερωμένος στον Διο-Ποσειδώνα ;

     Δεν είναι λοιπόν παράξενο που ο Έλληνας, απέναντι σε τόση αμφιταλάντευση ως προς τον τρόπο κατανομής τών θείων ιδιοτήτων, την απουσία κάθε πάγιου δόγματος, και τον ανταγωνισμό ορισμένων θεών σε θέματα αρμοδιοτήτων, προσπάθησε να εξασφαλίσει, όταν οι συνθήκες το απαιτούσαν, μια συγκεκριμένη προσωνυμία τού θεού για τις επικλήσεις του. Ναοί και βωμοί αφιερωμένοι στους θεούς με αυτές τις προσωνυμίες τους δημιουργήθηκαν επομένως ως εκπλήρωση αυτών τών επικλήσεων, ή ως μια γενική έκφραση ευγνωμοσύνης. Αυτή πάντως είναι μια από τις ερμηνείες για τις διαφορετικές μορφές επικλήσεων, και θα πρέπει επομένως να αναφερθούμε και σε άλλες, χρησιμοποιώντας κάποια παραδείγματα.

     Δεν θα εξετάσουμε εδώ τις σταθερές τιμητικές προσωνυμίες τών θεών που απαντώνται στους ποιητές, και ασφαλώς έχει δίκαιο σε αρκετές περιπτώσεις ο Λουκιανός που υποστηρίζει ότι η επιλογής τους καθοριζόταν από το μέτρο. Ωρισμένες προσωνυμίες είναι καθαρά τοπικές αναφορές στην τοποθεσία που βρισκόταν ο ναός ή ο βωμός ενός θεού: «στην ακτή», «στο ακρωτήρι», «επί της αγοράς», «στους κήπους» κ.ο.κ., σε αντίθεση με άλλα ιερά τής ίδιας θεότητας σ’ αυτή την πόλη, διότι για παράδειγμα η Σπάρτη διέθετε τουλάχιστον έξη ναούς τής Αρτέμιδος· στο περίφημο λατομείο μαρμάρου τής Καρύστου, στην Εύβοια, υπήρχε ναός τού Μαρμάρινου Διός. Υπήρχαν επίσης και τοπικές προσωνυμίες για να υπενθυμίζουν τη μεταφορά μιας λατρείας, όπως για παράδειγμα για τις εκκλησίες τού Λορέττο στη λατρεία τών Καθολικών. Έτσι λατρευόταν π.χ. σε διάφορες τοποθεσίες μια Ελευσίνια Δήμητρα, στην Ηλεία μια Κυδώνια Αθηνά (προερχόμενη από την Κρήτη), στην Μίλητο η Τέω, και αλλού ένας Ελικώνειος Ποσειδών, από την πόλη Ελίκη τής Κορινθίας· στη Βοιωτία υπήρχε ναός τού Απόλλωνος, το Δήλειον, του οποίου η λατρεία είχε μεταφερθεί από τη Δήλο· κοντά στη βοιωτική Κορώνεια, ο ναός τής Ιτωνίας Αθηνάς θύμιζε την προηγούμενη πατρίδα, στη Θεσσαλία, του κυρίαρχου πλέον εδώ λαού, από την οποία προήλθε και το όνομα ενός ποταμού.

     Η προσωνυμία θα μπορούσε επίσης να αναφέρεται σε μιαν ιδιαίτερη μορφή τού λατρευόμενου θεού. Η Ορθία Άρτεμις λέγεται έτσι επειδή θύμιζε κίονα· στην Τροιζήνα ο Διόνυσος ονομάστηκε Μελαναιγίς, επειδή το άγαλμά του καλυπτόταν από μαύρο δέρμα αίγας· ένας Αγνίτας Ασκληπιός οφείλει την ονομασία του στο ξύλο από το οποίο κατασκευάστηκε το άγαλμά του (άγνος ή λύγος = λυγαριά). Αλλά ακόμη και το όνομα του ιδίου τού δωρητή εμφανίζεται καμιά φορά ως προσωνύμιο του θεού. Άλλες φορές με την επίκληση παγιώνεται η ανάμνηση κάποιου ιδιαίτερου μύθου· ένας ναός τής Νύμφης Αθηνάς ιδρύθηκε από τον Θησέα όταν ζήτησε σε γάμο την Ελένη· η Απατουρία Αθηνά έλαβε αυτό το προσωνύμιο από ένα απατηλό όνειρο που έστειλε στην Αίθρα· ο ναός τής Κατασκοπίας Αφροδίτης, πάνω από το στάδιο της Τροιζήνας, προσδιόριζε το σημείο από το οποίο η Φαίδρα παρακολουθούσε τον Ιππόλυτο να γυμνάζεται. Προσωνύμια όπως Δελφίνιος Απόλλων, Λύκειος Απόλλων, Τριτογένεια Αθηνά, προέρχονται από πανάρχαιες δοξασίες, των οποίων το νόημα δεν ήταν απόλυτα γνωστό ούτε στους ίδιους τους Έλληνες, και ένα μεγάλο μέρος επικλήσεων περιέχει συχνά ένα αμφιλεγόμενο νόημα, το οποίο έδωσε αργότερα λαβή σε προσπάθειες ετυμολόγησης, όπως του Διονύσου Ψίλακα, συνήθως ανεπαρκείς.

     Πολλά προσωνύμια είχαν όμως για τους Έλληνες ιδιαίτερη σημασία· οι ναοί και οι βωμοί που τα έφεραν θα πρέπει να είχαν δημιουργήσει μιαν ιδιαίτερα στενή σχέση ανάμεσα στη θεότητα και τον λαό μιας ολόκληρης πόλης, μιας φυλής, ενός θεσμού, ή μιας οικογένειας, και να την καθιστούσαν υπεύθυνη για την προσφορά μιας συγκεκριμένης βοήθειας, και πολλοί από αυτούς τούς ιερούς τόπους δημιουργήθηκαν σε κρίσιμες περιστάσεις. Η λατρεία τού Πατρώου  Απόλλωνα έθεσε υπό την προστασία τού μεγάλου προγονικού θεού το σύνολο της ιονικής φυλής· ο Αρχηγέτης Απόλλων γινόταν, κατά την ίδρυση μιας πόλης, ο προστάτης της· η Πολιάς ή Πρόμαχος Αθηνά υπερασπιζόταν την πόλη τών Αθηνών με διαφορετικό τρόπο από ό,τι χωρίς την προσωνυμία της· υπήρχαν μάλιστα ναοί και λατρείες αφιερωμένες σε σωτήρες θεούς και θεές που δεν ανήκαν στο ολυμπιακό πάνθεο, χωρίς να υστερεί καθόλου γι’ αυτόν τον λόγο ο σεβασμός προς τη συγκεκριμένη θεότητα. Ως καθολικός αρωγός θεός, ο Απόλλων λατρευόταν με τις προσωνυμίες Ακέσιος (=θεραπευτής), Αλεξίκακος και, ως προστάτης από τις επιδημίες, Επικούρειος. Για την επιτυχία στη μάχη επικαλούνταν τον Βοηδρόμιο Απόλλων, και στη Σπάρτη την αδελφή του, Ηγημάχη Αρτέμιδα. Στη Θήβα υπήρχε ναός τού Λυσίου Διονύσου, απελευθερωτή τών φυλακισμένων, όπως υπήρξε τον Μεσαίωνα ο άγιος Λεονάρδος. Στην καθημερινή ζωή, η γέννηση και η ανατροφή τών παιδιών συνοδεύονταν από θυσίες στη Λοχεία Άρτεμη και την Κουροτρόφο Αφροδίτη· για την ανάρρωση και την υγεία, εκτός από τη θεά Υγεία υπήρχε και η Υγεία Αθηνά. Στην Στύμφαλο υπήρχαν τρία αρχαία ιερά, το ένα δίπλα στο άλλο, αφιερωμένα στην προστάτιδα του γυναικείου βίου Ήρα, ως νεαρή κόρη, ως σύζυγο και ως χήρα. Σε όλες τις υπόλοιπες υποθέσεις τής καθημερινότητας, όταν υπήρχε επείγουσα ανάγκη, ο αρωγός και προστάτης θεός προσέφερε τις υπηρεσίες του μόνο με τη σχετική επίκλησή του ως Νόμιος Απόλλων για τον ποιμένα, ως Αγροτέρα Άρτεμις για τον κυνηγό, ως Ευπλοία Αφροδίτη για τον ναυτικό κ.ο.κ. Σε θέματα ηθικής επίκλησης η θεοί καλούνταν να εκπληρώσουν τα καθήκοντα που προσδιόριζαν οι προσωνυμίες τους, και κυρίως ο Ζευς, ως προστάτης τού όρκου (Όρκιος), των χρεών (Καθάρσιος), των δεινών (Μειλίχιος) κ.τ.λ. Η Αφροδίτη λατρευόταν μεταξύ άλλων για τη μεταστροφή συναισθημάτων (Επιστρόφια), και η Αθηνά ως προστάτις συμβουλών και αποφάσεων (Μηχανίτις), ενώ υπάρχουν και άπειρα άλλα παραδείγματα. Για τις θερμές επικλήσεις τών αθλητών στον ολυμπιακό ιππόδρομο υπήρχαν στο σημείο εκκίνησης των αλόγων βωμοί αφιερωμένοι στον Δία, την Ήρα, τον Άρη, και την Αθηνά με τα προσωνύμια Ίππιος και Ιππία. Οι ευχαριστίες ή οι παρακλήσεις προς τον θεό για την αποτροπή μιας φυσικής καταστροφής συνοδεύονταν από το σχετικό προσωνύμιο και ένθερμες λατρείες. Στην Τροιζήνα, το ιερό τού Φυτάλμιου Ποσειδώνα απέβλεπε στην προστασία τών αγρών από το θαλάσσιο ύδωρ. Σε άλλες περιπτώσεις οι θεοί καλούνταν να εξαλείψουν τα βλαπτικά ζώα και έντομα· ο Ηρακλής και ο Απόλλων τις ακρίδες, ο Ηρακλής πάλι τούς σκώληκες της αμπέλου, ο Δίας τις μύγες και ο Απόλλων τούς ποντικούς. Εκτός από αυτές τις πάγιες προσωνυμίες που συνδέονται με συγκεκριμένους τόπους λατρείας, υπάρχουν και ευκαιριακές αλλά συχνές επικλήσεις τών θεών, σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, με μια συγκεκριμένη αφορμή, σε οποιονδήποτε τόπο. Ο ψαράς επικαλείται τον «Ποσειδώνα Αλιέα», και καθημερινά αντηχούν παρόμοιες εκκλήσεις για αναρίθμητες περιπτώσεις. Αλλά οι περισσότερο χαρακτηριστικές είναι οι επικλήσεις τού Δία, τις οποίες ο Ηρόδοτος αποδίδει στον Κροίσο, μετά τον θάνατο του γιού του: Ζευς Καθάρσιε ! (διότι ο ίδιος ο Κροίσος είχε απαλλάξει από ένα προηγούμενο έγκλημα τον Άδραστο, που δολοφόνησε τον γιό του), Δία προστάτη τής Εστίας !, Δία προστάτη τής Φιλίας ! (διότι ο άνθρωπος στον οποίο εμπιστεύτηκε τη φύλαξη του γιού του, αποδείχθηκε ο χειρότερος εχθρός του). Η κάθε μια από τις τρείς επικλήσεις συνιστούν εδώ επίπληξη του θεού, διότι δεν ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του Κροίσου. Επιπλέον, ένας λαός σαν τους Έλληνες δεν θα μπορούσε να αρνηθεί στον ιδρυτή ενός ιερού τόπου να δώσει στον θεό μια προσωνυμία σύμφωνη με την προσωπική του φιλοδοξία. Ο Θεμιστοκλής εξόργισε ωστόσο τον λαό τής Αθήνας ιδρύοντας έναν ναό στην Άρτεμη που αποκάλεσε «Αριστόβουλη», επειδή ο ίδιος έδωσε άριστες συμβουλές στην πόλη του και σε ολόκληρη την Ελλάδα. 

    Συνέβη επίσης, μετά από μακρόχρονη επίκληση της προσωνυμίας να λησμονηθεί το κύριο όνομα του θεού. Στις Πλαταιές δεν γνώριζαν αν η Ευκλεία, στην οποία αφιερώθηκε ο ναός, αφορούσε στην Άρτεμη· στην Ακαδημία τών Αθηνών υπήρχε ένας τόπος αφιερωμένος στην Άρτεμη, με δύο ξύλινα ξόανα, της Αρίστης και της Καλλίστης, και ο Παυσανίας χρειάστηκε να ανατρέξει σε προσωπικές εκτιμήσεις και μιαν ανάμνηση της Σαπφούς για να αναγνωρίσει και στις δύο προσωνυμίες τής θεάς την ίδια την Άρτεμη.

     Παράλληλα μ’ αυτή την απεριόριστη πολλαπλότητα, μέσα από την οποία αναδύεται η εξουσία τοπικών και συγκεκριμένων θεών και δαιμόνων, οι ποιητές είναι αυτοί που στην ουσία ανέδειξαν ένα φωτεινό επίκεντρο, τον Όλυμπο. Οι άλλοτε ισχυρές στοιχειακές δυνάμεις που συναθροίζονται εδώ, δεν συγκροτούν πλέον ένα σύστημα της φύσης, αλλά, εξανθρωπιζόμενοι, μια πόλη, και η αρχαία, φυσική νοηματοδότησή τους αποκαλύπτεται μόνο σε ευκαιριακές εξεγέρσεις κατά τού Δία και την αντιμετώπισή τους από τον θεό. Θα παραμερίσουμε προς το παρόν την εξέταση της θεσμικής σύστασης αυτού τού «Κράτους», με το υπό στενή έννοια Συμβούλιο των θεών και την ευρύτερη συνέλευση, στην οποία προσκαλούνται ποτάμιοι θεοί και οι Νύμφες τους, και θα περιοριστούμε μόνο σε έναν σημαντικό, επαναστατικό λόγο τού Ποσειδώνα, στον οποίον θα επανέλθουμε και αργότερα: «Είμαστε τρείς, παιδιά τού Κρόνου και της Ρέας, τρείς αδελφοί: ο Ζευς, εγώ και τρίτος ο Άδης, ο μονάρχης τών νεκρών. Το σύμπαν διαιρέθηκε δια του τρία και καθένας έλαβε τον κλήρο του (διότι τράβηξαν κλήρο, όπως αργότερα οι Ηρακλείδες για την Πελοπόννησο). Εμένα μού έλαχε ο κλήρος να κατοικήσω παντοτινά στην αφρισμένη θάλασσα· στον Άδη έλαχε η σκιερή ομίχλη, και στο Δία ο απέραντος ουρανός, με τους αιθέρες και τα σύννεφα. Αλλά η Γη ανήκει σε όλους μας, όπως και ο μέγας Όλυμπος. Δεν θα υποκύψω στον Δία. Όσο ισχυρός κι αν είναι, ας παραμείνει ήρεμος και σιωπηλός στον κλήρο του και ας σταματήσει να με απειλεί: δεν είμαι ένας δειλός ! Ας κρατήσει καλύτερα τις απειλές του για τους γιούς και τις θυγατέρες του». Αλλά ταυτόχρονα με τη Γη, οι θεοί συνδιοικούν και τον βίο τών ανθρώπων, και τις κρισιμότερες αποφάσεις δεν τις παίρνουν, όπως θα δούμε, οι ίδιοι αλλά η Μοίρα.

(συνεχίζεται ) 

ΑΥΤΗ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΣ ΔΕΧΘΗΚΕ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΤΟΥ ΚΑΙ ΕΞΟΣΤΡΑΚΙΖΕΤΑΙ ΚΑΙ ΠΝΙΓΕΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΔΙΑ ΧΕΙΡΟΣ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ.