Χρόνος και Αιών - Λίνος Γ. Μπενάκης (1)

ΛΙΝΟΣ Γ, ΜΠΕΝΑΚΗΣ, ᾿Αθῆναι

ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΑΙΩΝ

ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΣΤΟ ΑΝΈΚΔΟΤΟ ΕΡΓO ΤΟΥ ΜΙΧΑHΛ ΨΕΛΛΟΥ

Στὰ περὶ χρόνου κεφάλαια 10-14 τοῦ βιβλίου Δ τῆς Φυσικῆς ἀκροάσεως καὶ στὴν ἐνότητα γιὰ τὸ ἐν χρόνῳ καὶ τὸ μὴ ἔν χρόνῳ εἶναι (12, 221a1-b8) ὁ ᾿Αριστοτέλης σημειώνει ὅτι «τὰ αἰώνια ὄντα, θεωρημένα ὡς αἰώνια, δὲν εἶναι μέσα σὲ χρόνο»1. Ἢ ἐξήγηση εἶναι ὅτι «ὁ χρόνος δὲν τὰ παίρνει μέσα του, οὐδὲ μετριέται τὸ εἶναι τους ἀπὸ τὸν χρόνο. Τοῦτο δείχνεται ἀπὸ τὸ ὅτι ὁ χρόνος δὲν κάνει ἐπάνω τοὺς καμιὰ ἐπίδραση, ἐπειδὴ δὲν ὑπάρχουν μέσα σὲ χρόνο»2.

Τὴ θέση αὐτή τοῦ φιλοσόφου ὁ Σιμπλίκιος (6ος αἱ. μ.Χ.), ἀφοῦ διευκρινίσει ὅτι ἀεὶ ὄντα εἶναι τὰ κυρίως ὄντα καὶ μὴ ἐν τῷ γίγνεσθαι τὸ εἶναι ἔχοντα, ἅπερ ἀΐδια καλοῦσι καὶ Πλάτων καὶ ᾿Αριστοτέλης, τὴ σχολιάζει μὲ τὴν προσθήκη: ὥστε τὰ κυρίως ὄντα οὐκ ἔστιν ἐν χρόνῳ, ἀλλ᾽ ἐν αἰῶνι τῷ ἐν ἑνὶ μένοντι  (CAG IX [1882], 737,33-35 Diels)3, Στὰ ἀμέσως ἑπόμενα (742,1-18) ὁ σχολιασμὸς τοῦ ἴδιου χωρίου (221b3-4) εἶναι διαφωτιστικὸς γιὰ τὴν τοποθέτηση τοῦ Νεοπλατωνικοῦ φιλοσόφου:

Τὰ δὲ ἀίδια κατ᾽ οὐσίαν λεγόμενα τὰ μὲν ἀεὶ ἅμα ὅλα ὄντα (οἷα τὰ νοητὰ καὶ ὄντων ὄντα) καὶ τὴν ἐνέργειαν ἀεὶ ἅμα ὅλην ἔχει καὶ ὑπὲρ τὸν χρόνον ἐστὶ παντελῶς ὑπὸ τοῦ αἰῶνος μετρούμενα, ἡ δὲ οὐράνιος οὐσία ὅτι μὲν κατ᾽ οὐσίαν ἀμετάβλητός ἐστι, πρόδηλον· εἰ μέντοι μηδὲ ἀλλοίωσιν ὑπομένει τινά, δῆλον ὅτι, κίνησιν μηδεμίαν ἔχουσα μηδὲ παράτασιν ἔν τῷ εἶναι, ὑπὲρ χρόνον ἔσται καὶ αὕτη· χρόνος γὰρ τῶν γινομένων, οὐχὶ τῶν ὄντων μέτρον ἐστίν...., τῷ δὲ ᾿Αριστοτέλει... ἀρέσκει τὴν μὲν οὐσίαν τῶν οὐρανίων καὶ ἀγέννηντον καὶ ὑπὲρ χρόνον εἶναι, τὰς δὲ κινήσεις χρονίζεσθαι4. Καὶ μήποτε ἄμεινον λέγειν, ὅτι τῶν μὲν ἄκρων, οἷον τῶν πάντῃ ἀκινήτων καὶ τῶν πάντη μεταβαλλομένων, τῶν μὲν αἱὦν, τῶν δὲ χρόνος μέτρον ἐστί, τῶν δὲ μέσων, οἷον ψυχῆς καὶ τῶν ἀιδίων σωμάτων, ἄλλα τινὰ μέσα μέτρα μὴ τυχόντα ὀνομάτων.

Τὴν ἴδια συμπλήρωση στὸ χωρίο 221b 3-4 κάνει καὶ ὁ μεσαιωνικὸς φιλόσοφος καὶ ὀξυδερκέστατος ὅλων τῶν ἄλλων βυζαντινῶν Σχολιαστῶν τοῦ ᾿Αριστοτέλους Μιχαὴλ Ψελλὸς (1018 - περ. 1078) στὰ ἀνέκδοτα Σχόλιά του στὴ Φυσική5: «τοῦτ᾽ ἔστι τὸ ἐν χρόνῳ εἶναι»» [221 a 8],ὡς λέγομεν τὰ ὑπὸ γένεσιν καὶ φθορὰν ἐν χρόνῳ εἶναι: τὰ δὲ ἀίδια «οὐκ ἐν χρόνῳ» ἀλλ’ ἐν αἰῶνι. ᾿Ακολουθεῖ ὅμως στὴν ᾿Εξήγηση τοῦ Ψελλοῦ τὸ ἀκόλουθο σχόλιο, ποὺ διαφοροποιεῖ οὐσιαστικὰ τὸν χριστιανὸ ἀπὸ τὸν νεοπλατωνικὸ Σχολιαστῇ:

…τὰ δὲ ἀίδια «οὐκ ἐν χρόνῳ» ἀλλ᾽ ἐν αἰῶνι 6, ἢ ἀδιαιρέτῳ καὶ ἀκαριαίῳ, κατὰ τοὺς παλαιοὺς φιλοσόφους, Πορφύριον 7 καὶ τοὺς λοιποὺς -ὠς γὰρ τὸ ἀδιαίρετον «οὐ μετρεῖται», οὕτω οὐδὲ ὁ αἰών, καὶ πάντα τὰ ἀΐδια ἐν τούτῳ εἰσὶν ἢ ἅμα τούτῳ· εἰ γὰρ εἴποις ἐν τούτῳ, δηλοῖς τὸν αἰῶνα περιεκτικώτερον-, ἢ μὴν τοιούτῳ αἰῶνι ἢ τῷ οἷον χρονικῷ κινήματι καὶ διαστήματι, κατὰ τὸν πολὺν καὶ θεῖον Γρηγόριον (cod. Αmbrosianus 432, f. 57r).

Ἢ ἀναφορὰ στὴ διδασκαλία τοῦ Γρηγορίου Ναζιανζηνοῦ γίνεται ἄσφαλῶς μὲ βάση τὸν Λόγο ΛΗ΄ Εὶς τὰ Θεοφάνια (PG 36 [1885], col. 320A-Β), ὅπου σὲ συνάρτηση μὲ τὴν ἔννοια τοῦ ἀπείρου ἔχουμε τὸν ἀκόλουθο ὁρισμὸ γιὰ τὸν αἰώνα (παράγρ. η΄):

Διχῆ δὲ τοῦ ἀπείρου θεωρουμένου, κατά τε ἀρχὴν καὶ τέλος (τὸ γὰρ ὑπὲρ ταῦτα, καὶ μὴ ἐν τούτοις, ἄπειρον), ὅταν μὲν εἰς τὸν ἄνω βυθὸν ὁ νοῦς ἀποβλέψῃ, οὐκ ἔχων ὅποι στῇ καὶ ἀπερείσηται ταῖς περὶ Θεοῦ φαντασίαις, τὸ ἐνταῦθα ἄπειρον καὶ ἀνέκβατον, ἄναρχον προσηγόρευσεν· ὅταν δὲ εἰς τὰ κάτω καὶ τὰ ἑξῆς, ἀθάνατον καὶ ἀνώλεθρον· ὅταν δὲ συνέλῃ τὸ πᾶν, αἰώνιον. Αἰὼν γὰρ, οὔτε χρόνος, οὔτε χρόνου τι μέρος· οὐδὲ γὰρ μετρητόν· ἀλλ᾿ ὅπερ ἡμῖν ὁ χρόνος, ἡλίου φορᾷ μετρούμενος, τοῦτο τοῖς ἀιδίοις, αἰὼν, τὸ συμπαρεκτεινόμενον τοῖς οὖσιν, οἷόν τι χρονικὸν κίνημα, καὶ διάστημα8.

Μετάφραση: Επειδή δε το άπειρο εξετάζεται από δύο πλευρές, από την αρχή δηλαδή και το τέλος (διότι ό,τι ξεπερνά τα όρια αυτά και δεν περιορίζεται μέσα σ’ αυτά είναι άπειρο), όταν μεν στραφεί ο νους προς το αχανές βάθος του παρελθόντος ή στο ουράνιο βάθος, επειδή δεν έχει που να σταθεί και να καταλήξει και ν’ ακουμπήσει σε εικόνες περί του Θεού, το εκεί άπειρο (απέραντο) και το αδιέξοδο (ακατανόητο) που προκύπτει από αυτά το ονομάζει άναρχο. Όταν δε στραφεί στα επίγεια και τα μέλλοντα, το ονομάζει αθάνατο και άφθαρτο. Όταν δε εξετάσει τα πάντα (συνολικά), το ονομάζει αιώνιο. Διότι αιώνας δεν είναι ούτε χρόνος, ούτε κάποιο τμήμα του χρόνου (διότι δεν μετριέται). Αλλ’ ό,τι είναι για εμάς ο χρόνος, που μετριέται με την περιφορά του ηλίου, αυτό είναι για τα αιώνια ο αιώνας, ο οποίος επεκτείνεται μαζί με τα όντα, σαν κάποιο χρονικό κίνημα και διάστημα.

Σημειώσεις

1. Φανερὸν ὅτι τὰ ἀεὶ ὄντα, ᾖ ἀεὶ ὄντα, οὐκ ἔστιν χρόνῳ (Δ 12, 221b 3-4). Γιὰ μιὰ γενικὴ ἐνημέρωση στὴν ἀριστοτελικὴ προβληματικὴ τοῦ χρόνου χρήσιμο εἶναι τὸ ἔργο τοῦ P. F. Conen, Die Zeittheorie des Aristoteles, München, C. H. Beck (Zetemata, 35), 1964. 185 σελ. Γιά τὴν ἐνότητα ποὺ μᾶς ἀπασχολεῖ ἐδῶ βλ. σελ. 150-155. Τὰ ἀεὶ ὄντα, ᾖ ἀεὶ ὄντα ὁ Conen ἐννοεῖ ὡς «Dinge die immer sind insofern, als sie immer sind (Όντα που είναι πάντα στο βαθμό που πάντα είναι)». Εἶναι πρώτη κατηγορία τῶν ὄντων, ποὺ δὲν βρίσκονται σὲ χρόνο· μιὰ δεύτερη ἀποτελοῦν ὅσα μὴ ἐνδέχεται ἄλλως (221b 23-24): «solche nicht-seienden Dinge die nicht sein können (such non-being things that cannot be) ή (τέτοια μη-όντα που δεν μπορεί να είναι) » (Conen). Ο Hans Wagner, Aristoteles, Physikvorlesung, Darmstadt, Wiss. Buchgesellschaft (Aristoteles, Werke in deutscher Übersetzung 11) ]1967, σὲ ἑρμηνευτικὴ σημείωση (σελ. 579) ἐξηγεῖ, γιατί ὁ ᾿Αριστοτέλης μὲ τὸν ὄρο ἀεὶ ὄντα (das Immerseiende) δὲν ἐννοεῖ ἐδῶ ἰδεατὰ ὄντα (ὅπως π.χ. τὰ μαθηματικά, ποὺ κι αὐτά βέβαια εἶναι ἀεὶ ὄντα καὶ ἀίδια) ἀλλὰ φυσικὰ ὄντα, καί μάλιστα ὄντα ποὺ ἀπὸ τὴ μιὰ μεριὰ πάντοτε εἶναι καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη δὲν εἶναι, μὲ τὴν ἔννοια ὅτι δὲν μποροῦν νὰ ὁρισθοῦν μὲ τὸν ἴδιο τρόπο (δὲν εἶναι τὰ ἴδια) σὲ κάθε χρόνο. ᾿Επομένως ὁ ᾿Αριστοτέλης ἐννοεῖ τὸν ὑφιστάμενο πάντοτε κόσμο, καὶ ἰδιαίτερα τὰ «ὑπὲρ τὴν Σελήνην» σώματα. Ὃ φυσικὸς κόσμος γνωρίζει μεταβολή, καὶ οἱ φάσεις τῆς εἶναι «ἔν χρόνῳ» (ἕνα μέρος του μάλιστα μᾶς ἐξασφαλίζει τὸ χρονικὸ μέτρο), ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ὅμως ὑφίσταται σὲ κάθε χρόνο (πάντοτε) καὶ ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτὴ δὲν εἶναι μέσα σὲ κανένα χρόνο (οὐκ ἔστιν ἔν χρόνῳ). Τόσα μόνο γιὰ τὸν σύγχρονο σχολιασμὸ τοῦ χωρίου.

2. Η μετάφραση τῶν περικοπῶν ἀπὸ τὸν Κ. Δ. Γεωργούλη, Αριστοτέλους Φυσική ακρόασις (Τὰ Φυσικά), ᾿Αθῆναι, ᾿Εκδόσεις Δ. Παπαδῆμα (Φιλοσοφικὴ καὶ Παιδαγωγικὴ Βιβλιοθήκη 4) 1973, 138 (η μετάφραση εἶχε γίνει τὸ 1942).

3. Στὴν ἴδια ἑνότητα (739,13 ἐπ.) ὁ Σιμπλίκιος παραθέτει σχόλιο τοῦ ᾿Αλεξάνδρου ᾿Αφροδισιέως (περ. 200 μ.Χ.), ποὺ χρησιμοποιεῖ ἐπίσης τὸν ὄρο ἀΐδια γιὰ τὰ ἀεὶ ὄντα («διό», φησὶν ᾿Αλέξανδρος, «τὰ ἀΐδια οὐκ ἔστιν ἐν χρόνῳ»), γιὰ νὰ διευκρινίσει ὅτι καὶ εἰ μὲν ἀίδια τὰ αἰώνια λέγει, ὥσπερ καὶ Πλάτων ὠνόμασεν ἐν Τιμαίῳ..., καλῶς ἂν λέγοι· τὸ γὰρ αἰώνιον οὐκ ἐν χρόνῳ οὐδὲ περιέχεται ὑπὸ τοῦ χρόνου. εἰ δὲ ἀΐδιον λέγει τὸ κατὰ πάντα τὸν χρόνον ὑφεστηκός, οὐκ ἔστιν ἀληθὲς ὅτι οὐκ ἔστι τοῦτο ἔν χρόνῳ, εἰ μόνον οὕτως ὑποτεθείη ὡς ἐν χρόνῳ τὸ εἶναι ἔχειν· τοιαῦτα δὲ τὰ ἐν τῷ γίγνεσθαι τὸ εἶναι ἔχοντα καὶ μὴ ἅμα ὅλα ὑφεστηκότα ὥσπερ τὰ αἰώνια... (739.15-21). ᾿Αἰδια εἶναι λοιπὸν γιὰ τὸν Σιμπλίκιο μόνον τὰ αἰώνια καὶ κατ᾽ οὐσίαν ἀμετάβλητα καὶ ὄχι ἁπλῶς τὰ ὑφιστάμενα συνεχῶς (βλ. καὶ 742,1 ἐπ.).

4. Τὸ παραλειπόμενο χωρίο 742,8-12 διευκρινίζει πῶς καὶ στὰ κατ᾽ οὐσίαν ἀμετάβλητα ἡ μέτρηση ὑπὸ χρόνου εἶναι δυνατή: τὸ γὰρ γενέσεως μετασχὸν ἔχειν τι δεῖ πάντως γινόμενον καὶ ἀπολλύμενον, ἀλλ᾽ οὐ κατ᾽ οὐσίαν ἀνάγκη.

5. Σύντομος καὶ σαφεστάτῃ ἐξήγησις εἰς τὴν Φυσικὴν ἀκρόασιν τοῦ ᾿Αριστοτέλους. Βλ. L. Benakis, Studien zu den Aristoteles-Kommentaren des Michael Psellos, I. Ein unedierter Kommentar zur Physik des Aristoteles, AGPh 43 (1961)215-238. Γιὰ τὸ θέμα τῆς χρησιμοποίησης τῶν Σχολίων τοῦ Σιμπλικίου ἀπὸ τὸν Ψελλὸ καὶ τὶς διαφορὲς στὴ βασικὴ τοποθέτηση τῶν δύο φιλοσόφων βλ. εἰδικότερα τὶς σελ. 231 ἐπ. - Η πρώτη ἔκδοση τῶν Σχολίων αὐτῶν, ποὺ ἔχω ἑτοιμάσει ἀπὸ καιρὸ μὲ βάση τοὺς κύριους κώδικες Ambros. 432, Ρaris. gr. 1920 καὶ 1947, Vatic. gr. 1730, ἐλπίζω νὰ δημοσιευθεῖ τώρα στὰ πλαίσια τοῦ «Corpus Philosophorum Medii Aevi - Series Byzantina ποὺ θὰ ἐγκαινιάσει τὸ 1982 ἡ ᾿Ακαδημία ᾿Αθηνῶν μὲ τὴν αἰγίδα τῆς Union Académique  Internationale.

6. ᾿Αξιοπαρατήρητη πρῶτα ἡ παράλειψη τοῦ πλωτινείου ἐν ἐνὶ μένοντι (αἰῶνι), ποὺ μεταφέρει ὁ Σιμπλίκιος ἀπὸ τὸ Περὶ αἰῶνος καὶ χρόνου τῶν ᾿Εννεάδων (III 7, 2,35 … τοῦ αἰῶνος κατηγοροῦμεν τὸ μένειν ἐν ἑνί. Πρβλ. ΙΙΙ 7, 6 καὶ βέβαια τὴν πλατωνικὴ προέλευσῆ του: Τίμαιος 37 D ἅμα οὐρανὸν ποιεῖ μένοντος αἰῶνος ἐν ἑνί).

7. Στὴ διδασκαλία τοῦ Πορφυρίου περὶ αἰῶνος ἀναφέρεται ἐπώνυμα ὁ Ψελλὸς καὶ στὸ Σχόλιο στὸ ρητὸ τοῦ Γρηγορίου Ναζ. Εὶς τὸ «αἰὼν γὰρ οὔτε χρόνος οὔτε χρόνου τι μέρος»: ὁ αἰών... οὐ σημεῖον ἀμερές, ὡς τῷ Πορφυρίῳ δοκεῖ, οὐδ᾽ ἀδιάστατος πάντη κτλ. Περισσότερα σχετικά στὰ ἐπόμενα (κείμενο 1 καὶ σημ. 20). 

8. ᾽Ο ὁρισμὸς πανομοιότυπα καὶ στὸν Λόγο ΜΕ΄ Εἰς τὸ ἄγιον Πάσχα (ΡG 36, 628 Β-C), ἐνῶ βασικοὶ ὅροι του χρησιμοποιοῦνται καὶ στὸν Λόγο ΚΘ΄ (Α΄) Περὶ Υἱοῦ (ΡG 36, 77 Α), ὅπου ἐπισημαίνω τὴν παραλλαγῆ: (αἰὼν) τὸ παρεκτεινόμενον τοῖς ἀιδίοις διάστημα (βλ. καὶ τὴ Σημ. 22).- Τὸν ὁρισμὸ τοῦ Γρηγορίου ἔχει ἐντάξει σχεδὸν αὐτούσιο ὁ Ἰωάννης Δαμασκηνὸς στὸ κεφ. ιε΄ (Περὶ αἰῶνος) τοῦ βασικοῦ ἔργου τῆς δογματικῆς διδασκαλίας τῆς ᾿Ανατολικῆς Ἐκκλησίας ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως:

Χρὴ τοίνυν γινώσκειν, ὅτι τὸ τοῦ αἰῶνος ὄνομα πολύσημόν ἐστι· πλεῖστα γὰρ σημαίνει. Αἰὼν γὰρ λέγεται καὶ ἡ ἑκάστου τῶν ἀνθρώπων ζωή. Λέγεται πάλιν αἰὼν καὶ ὁ τῶν χιλίων ἐτῶν χρόνος. Πάλιν λέγεται αἰὼν ὅλος ὁ παρὼν βίος, καὶ αἰὼν ὁ μέλλων, ὁ μετὰ τὴν ἀνάστασιν, ὁ ἀτελεύτητος. Λέγεται πάλιν αἰὼν, οὐ χρόνος, οὐδὲ χρόνου τι μέρος ἡλίου φορᾷ καὶ δρόμῳ μετρούμενον, ἤγουν δι᾿ ἡμερῶν καὶ νυκτῶν συνιστάμενον, ἀλλὰ τὸ συμπαρεκτεινόμενον τοῖς ἀιδίοις οἷόν τι χρονικὸν κίνημα καὶ διάστημα. Ὅπερ γὰρ τοῖς ὑπὸ χρόνον ὁ χρόνος, τοῦτο τοῖς ἀιδίοις ἐστὶν αἰών (45,5-13 Kotter).

Μετ.: Πρέπει, λοιπόν, να γνωρίζουμε ότι το όνομα του αιώνα είναι πολύσημο· δηλαδή, έχει πολλές σημασίες. Αιώνας ονομάζεται η ζωή κάθε ανθρώπου· επίσης, αιώνας λέγεται και ο χρόνος χιλίων ετών. Ακόμη αιώνα καλούμε όλο τον παρόντα βίο, αλλά και την αιώνια μέλλουσα ζωή, που είναι μετά την ανάσταση. Τέλος, αιώνας λέγεται όχι ο χρόνος, ούτε κάποιο διάστημα του χρόνου που μετριέται με την κίνηση και την τροχιά του ήλιου, που συνίσταται από ημερόνυχτα, αλλά η κίνηση και το διάστημα του χρόνου που παρατείνεται μαζί με τα αιώνια. Ό,τι δηλαδή είναι ο χρόνος γι’ αυτά που εξαρτώνται από το χρόνο, αυτό είναι ο αιώνας για τα αιώνια.

Στὸν ὁρισμὸ τοῦ Γρηγορίου ἀναφέρεται στὸν 12ο αἱ. καὶ ὁ Νικόλαος Μεθώνης, ᾽Ανάπτυξις τῆς Θεολογικῆς Στοιχειώσεως Πρόκλου Πλατωνικοῦ φιλοσόφου (ἕκδ. J. Th. Voemel, Francofurti,1825), ὅταν σχολιάζοντας τὴν παράγρ. 198 τοῦ Πρόκλου σημειώνει: οὔτε τὸ χρόνου μετέχον ἀΐδιον... οὔτε τὸ αίδιον ἔγχρονον... τὰ δὲ ἀίδια, τὰ ὑπ᾽ αἰῶνα, ἦ φησιν ὁ καθ’ ἡμᾶς Θεολόγος Γρηγόριος «ὅπερ ἡμῖν ὦ χρόνος, τοῦτο τοῖς ἀιδίοις αἰών». Δοκεῖ δὲ οὗτος (sc. ὁ Πρόκλος) ἀίδια καὶ ἀεικίνητα λέγειν τὰ οὐράνια σώματα αὐτόν τὲ τὸν ὅλον οὐρανὸν καὶ τοὺς ἀστέρας.

Συνεχίζεται.

ΓΙΑ ΝΑ ΔΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΣΩΣΤΗ ΤΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΝ ΜΕΤΑΠΑΤΕΡΙΚΗ, ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ.