ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (88)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τετάρτη, 26 Μαΐου 2021

                                         Jacob Burckhard

                                               ΤΟΜΟΣ 2^ος

 Ι.   ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΟΥΣ – 32

     Ελάχιστες είναι οι περιγραφές πομπών που διασώθηκαν, καθώς για τους συγχρόνους τους υπήρξαν κάτι το αυτονόητο και πασίγνωστο – χωρίς να περιλάβουμε ασφαλώς την ακριβέστατη περιγραφή τής πομπής τής Ίσιδας στην Κόρινθο από τον Απουλήιο, διότι πρόκειται για μια ξένη λατρεία τής ύστερης αυτοκρατορικής εποχής. Αξίζει όμως να αναφερθούμε στην εντελώς ιδιόρρυθμη πομπή τού Πτολεμαίου Φιλαδέλφου (έγινε στην Αλεξάνδρεια κατά τα μέσα τού 3^ου π. Χ. αιώνα), διότι η περιγραφή της, στο 5^ο Βιβλίο τού Αθήναιου, μας προσφέρει τη δυνατότητα να σκιαγραφήσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά τής μορφής τής πομπής εν γένει. Δεν εννοούμε ασφαλώς τα εντυπωσιακά άρματα με τις μυθικές μορφές και αναπαραστάσεις, ούτε τις τολμηρές αλληγορίες, που δεν συναντώνται εξάλλου στις ελληνικές πομπές, με μάσκες που αναπαριστούσαν τον Αυγερινό, το Έτος ή την Τετραετία κ.τ.λ., αλλά μόνο τα σύμβολα, σε υπερμεγέθη, σχεδόν κολοσσιαία μορφή, τα οποία μετέφεραν είτε άνθρωποι είτε άλλα μέσα, ως μέρος τής πομπής. Υποθέτουμε ότι ανάλογα αντικείμενα, εκτός από εκείνη τη μεταφορά ολόκληρων δέντρων (δεντροφορία), θα μεταφέρονταν με άρματα και σε άλλες πομπές, ίσως λιγότερο μεγαλοπρεπείς και εκτεταμένες, όπως γιγαντιαία επιχρυσωμένα στεφάνια από κληματόβεργες και κισσούς, ο πίθος τού ληνού, ένας τεράστιος ασκός, ένας θύρσος 140 ποδών, μια λόγχη 90 ποδών, ένας τρίποδας σε μέγεθος κατοικίας, το κηρύκειο του Ερμή, ο κεραυνός τού Δία, ένα μαγικό στεφάνι με περιφέρεια 120 πόδια. Πρόκειται, όπως είπαμε, είτε για ιδιότητες και σκεύη τών θεών, είτε για συμβολισμούς τής φύσεώς τους.

     Αφήνουμε εδώ κατά μέρος την περιγραφή τού τελετουργικού τών θυσιών που πρόσφεραν οι Έλληνες στους θεούς τους. Κεντρικό στοιχείο τής τελετής ήταν το ολοκαύτωμα σε έναν μεγάλο βωμό μπροστά στον ναό, σύμφωνα με την παράδοση του τόπου· οι πύλες τού ιερού (πολύ πλατειές και ψηλές) παρέμεναν ανοιχτές, έτσι ώστε η θεότητα να μπορεί να παρακολουθεί την προσφορά τών δώρων. Στις μεγάλες εορτές, τη συχνά τεράστια ζωοθυσία ακολουθούσαν πλουσιοπάροχα δημόσια γεύματα· κατά την επίσημη σικελική εορτή προς τιμήν τής Δήμητρας αναβίωνε η χρυσή εποχή. Κορυφαίο κόσμημα μιας πλούσιας θυσίας ήταν πάντοτε το χορικό, από απλό και εντελώς παραδοσιακό, έως εμπλουτισμένο με ποίηση και μελωδία, η τελειότητα του οποίου δοκιμαζόταν κατά τον διαγωνισμό μεταξύ χορωδιών. Η επικοινωνία με τους απομακρυσμένους ιερούς τόπους δεν γινόταν μόνο με την αποστολή θρησκευτικών αντιπροσώπων (θεωρών), που συνόδευαν τα δώρα, αλλά και ολόκληρης  χορωδίας, με πλήρη εκπαίδευση και εξοπλισμό. Μια τέτοια χορωδία, αποτελούμενη από 35 νέους, τους αρχιχορωδούς της και τους αυλητές, που έστελνε κάθε χρόνο η Μεσσήνη στο Ρήγιο, χάθηκε κάποτε στον εκεί πορθμό. Το νησί τής Δήλου υπήρξε τόπος λατρείας για κοντινούς αλλά και μακρινούς προσκυνητές, στο οποίο έστελναν ακόμη και οι Αθηναίοι χορωδίες και προσφορές· παρέμεινε δε τόπος εορτασμών ακόμη και στη ρωμαϊκή εποχή, καθώς και σημαντική εμπορική αγορά· από τα «κοντινά νησιά, τα επονομαζόμενα Κυκλάδες», έφθαναν συνεχώς ζώα για τις θυσίες, θεωροί και χορωδίες παρθένων· όπως όμως συμβαίνει συνήθως σε σημαντικούς τόπους λατρείας, το κατώτερο προσωπικό για τις θυσίες φρόντιζε να εκμεταλλευτεί τις περιστάσεις, όπως μαθαίνουμε όχι μόνον από το παράδειγμα των Δελφών, αλλά ακόμη ακριβέστερα από τούς «ελεοδύτες» τής Δήλου. Όλα αυτά δεν αποτελούσαν ωστόσο παρά τον απόηχο ενός μακρινού παρελθόντος, την εποχή που πλήθη συνέρεαν ως προσκυνητές στον ναό, μέσα από δύσβατες διαδρομές, όπου οι Ίωνες διέσχιζαν οικογενειακώς τη θάλασσα για να συμμετάσχουν στην εορτή τού μεγάλου θεού τους, του Απόλλωνα· ο ομηρικός Ύμνος μάς προσφέρει τη δυνατότητα να φανταστούμε το θέαμα του συνδυασμού αυτής της συγκεντρωμένης, πανέμορφης φυλής, με τους μεγαλοπρεπείς αγώνες της. Το ιερό άλσος τού λαμπρού ναού τού Ποσειδώνα στην Τήνο διατηρούσε ακόμη τη μνήμη τών ευρύχωρων αιθουσών συμποσίων, όπου φιλοξενούνταν το πλήθος τών προσκυνητών που συνέρεαν για τη γιορτή τού θεού τους.

     Ας επιστρέψουμε όμως τώρα στα τοπικά έθιμα εορτασμού,  αναδεικνύοντας ορισμένα χαρακτηριστικά τους. Συνέβαινε συχνά, παρότι δεν ήταν ο κανόνας,  ο ιερέας ή η ιέρεια να συνοδεύουν την πομπή με την περιβολή τής θεότητας. Η ιέρεια τής Λαφρίας Αρτέμιδος στην Πάτρα ακολουθούσε στο τέλος τής πομπής, πάνω σε ένα άρμα που το έσυραν ελάφια· ο Πεισίστρατος εισέβαλε στην Αθήνα επικεφαλής μιας υποτιθέμενης εορταστικής πομπής προς τιμήν τής Αθηνάς, συνοδευόμενος στο άρμα του από την περικαλλή ανθοπώλιδα Φύη, μεταμφιεσμένη με τη στολή τής θεάς, την οποία ο λαός εξέλαβε, όπως γνωρίζουμε, ως την ίδια την Αθηνά. Οι επιδρομείς επίσης τής Αιτωλίας,  που εισέβαλαν κατά τον 3^ον αιώνα στην Αχαϊκή Πελλήνη την ημέρα τής εορτής τής Αθηνάς, αντίκρισαν την ιέρειά της με το κράνος και το δόρυ τής θεάς στο χέρι να φυλά την πύλη τού ναού, και εκλαμβάνοντάς την για την ίδια τη θέα υποχώρησαν. Στην Αντιμαχία τής Κω, ο ιερέας τού Ηρακλή εμφανιζόταν κατά την κεντρική εορτή τού ιερού του με γυναικεία περιβολή, επειδή στον τόπο αυτόν αναγκάστηκε ακριβώς να μεταμφιεσθεί, απειλούμενος ο Ηρακλής, σε γυναίκα. Στον ναό τής Ηλαείρας και της Φοίβης στη Σπάρτη, οι ιέρειες ονομάζονταν Λευκιππίδες, όπως και οι ίδιες οι θεότητες, φορώντας ασφαλώς και την περιβολή τους. Στην Αρκαδία υπήρχε κατά τον Παυσανία ναός τής Αρτέμιδος Ιέρειας, κοντά στο Ορεσθάσιο – επωνυμία που μας παραπέμπει στη συγχώνευση της θεάς με τη δούλη της. Κατά την εορτή τού Ερμή στην Τανάγρα, ο ομορφότερος έφηβος διέτρεχε τα τείχη τής πόλης μεταφέροντας στους ώμους του έναν ταύρο, ως Ερμής Κριοφόρος, και ήταν πιθανότατα και ο ετήσιος ιερέας τού θεού. Είναι γεγονός, ότι ο Διόνυσος, που παρήλαυνε εν μέσω τής συνοδείας του, δεν θα ήταν, αντίθετα, δυνατόν να αντιπροσωπεύεται από τον ιερέα του· σε μια γνωστή περίπτωση, ο «αντιπρόσωπος» συνέβη να είναι ένας δούλος, ο οποίος κέρδισε γι’ αυτόν τον λόγο την ελευθερία του από τον κύριό του – τον περίφημο Νικία· αυτός ο θεός εμφανιζόταν εξάλλου συχνά σε μια κατάσταση ανάξια ενός ιερέως. «Δεν αρμόζει να παρουσιάζουν τον Διόνυσο μεθυσμένο και να τον απεικονίζουν σ’ αυτή την κατάσταση, ούτε και να τον περιφέρουν πάνω σε άρμα στην αγορά».

     Ακόμα σημαντικότερο απ’ αυτές τις μεταμφιέσεις είναι η αναπαράσταση ενός ιερού δράματος, που παιζόταν πολλές φορές στις ετήσιες εορτές μπροστά στον ναό, ενώπιον του λαού. Πολλές θρησκείες είχαν εξ αρχής τη συνήθεια να παρουσιάζουν στο κοινό ένα σημαντικό μυθικό γεγονός από την ζωή τής θεότητας του συγκεκριμένου ναού,  αναφερόμενο σε ιερούς χρόνους. Ο Ηρόδοτος είδε στην Αίγυπτο, στον ιερό περίβολο του ναού τής Αθηνάς στη Σαΐδα, τη λίμνη με τον πλούσιο διάκοσμο, στην οποία αναπαριστούσαν κατά τη διάρκεια της νύχτας τα πάθη κάποιου θεού – «τελετουργίες που οι Αιγύπτιοι αποκαλούν μυστήρια» –, του οποίου το μνήμα ήταν πίσω από το ιερό, ενώ το όνομά του θα έπρεπε να κρατηθεί μυστικό. Σύμφωνα με εξακριβωμένες πληροφορίες Ο Ηρόδοτος δεν απέδωσε ωστόσο, σύμφωνα με εξακριβωμένες πληροφορίες, κάποιο ελληνικό έθιμο στους Αιγυπτίους· αλλά τα όσα είδε και γνώρισε εκεί ήταν μάλλον μια παράδοση, διαδεδομένη σε όλη την περιοχή τής κοιλάδας τού Νείλου. Και στους ίδιους τους Έλληνες θα μπορούσαν να γεννηθούν ωστόσο παρόμοια έθιμα, έστω και προερχόμενα από εξωτερικές επιδράσεις, ως μια φυσική ίσως για τον πολυθεϊσμό απόδοση υπέρτατης τιμής, και ως κορυφαία μαρτυρία τής συμμετοχής στις περιπέτειες μιας θεότητας. Αυτές μάλιστα οι παραστάσεις, όπως τελούνταν προς τιμήν π.χ. του Διονύσου, άνοιξαν ξαφνικά και απότομα τον δρόμο προς το θέατρο. Ενώ είναι επίσης πιθανό, ο λαός να θεωρούσε ότι το μυθικό συμβάν είχε διαδραματιστεί  στον τόπο ακριβώς τής αναπαράστασής του. Κι αυτός ήταν ίσως ο λόγος, που οι θεοί είχαν διάφορους γενέθλιους τόπους, σε τόσο διαφορετικές περιοχές. Ακόμη και στο Μεσαίωνα Τα πλήθη τών πιστών ενδέχεται μάλιστα να εκλάμβαναν, ακόμα και στον Μεσαίωνα, τη λατρευτική απομίμηση του Κρανίου Τόπου ως τον πραγματικό Γολγοθά.

      Η αναπαράσταση του μύθου μοιάζει να ήταν ένα είδος μιμοδράματος χωρίς λόγια, τα δε κατάλοιπα αυτής τής τέχνης, που εξακολουθούσαν να επιβιώνουν στα χρόνια του Πλούταρχου και του Παυσανία, ήταν συχνά, σχεδόν ακατανόητα, κυρίως όταν αφορούσαν σε πανάρχαιους και άγνωστους μύθους. Στα αθηναϊκά Ανθεστήρια, η σύζυγος του δεύτερου άρχοντα, που έφερε τον τίτλο τής βασίλισσας, γινόταν σύζυγος του Διονύσου· κατά τη μεγάλη εορτή τών Ηραίων στη Σάμο, όπως και όταν εόρταζε κάποιος ναός στην Κνωσό τής Κρήτης, αναπαρίσταναν τον γάμο τού Διός με την Ήρα. Στην εορτή τού Απόλλωνα της Τεγέας, η ιέρεια της Αρτέμιδας καταδίωκε, φορώντας την περιβολή τής θεάς, έναν μυθικό εγκληματία με το όνομα Λειμών· στα μυστήρια της Δήμητρας στον Φενεό, ο ιερέας τού ναού επιδείκνυε ένα  απόκρυφο συνήθως προσωπείο τής θεάς, και καλούσε, χτυπώντας με ένα ραβδί το έδαφος, τους χθόνιους θεούς, επικαλούμενος την τοπική παράδοση, σύμφωνα με την οποία η θεά είχε καταλύσει κάποτε σ’ αυτήν την πόλη. Οι τελετές αυτές ενείχαν ωστόσο και θανάσιμους κινδύνους, σύμφωνα με τον μύθο: τέσσερις ηλικιωμένες γυναίκες έπρεπε να αποκεφαλίσουν, σε μιαν ετήσια εορτή τής Χθόνιας Δήμητρας, με ένα δρεπάνι τέσσερις εξαγριωμένες αγελάδες· ο δε ιερέας  τού Διονύσου μπορούσε να καταδιώξει, κατά την εορτή τών Αγριωνίων στον Ορχομενό, και να σκοτώσει με το ξίφος του μία παρθένα από το γένος τού βασιλιά Μινύα, κάτι που συνέβαινε, με θλιβερά επακόλουθα, ακόμη και στην εποχή τού Πλουτάρχου. Οι περισσότερες πληροφορίες γι’ αυτές τις αναπαραστάσεις μύθων σχετίζονται με τους Δελφούς, μας τις διαφύλαξε δε κι αυτές ο Πλούταρχος. Κάθε οκτώ χρόνια γινόταν αναπαράσταση του φόνου τού Πύθωνα από τον Απόλλωνα, ο οποίος είχε διαφύγει στη συνέχεια στην κοιλάδα τών Τεμπών, για να καθαριστεί από το έγκλημα· ένας ευγενής νέος από τούς Δελφούς εκπροσωπούσε πράγματι τον θεό, και έπρεπε να καταφύγει πραγματικά στα Τέμπη ως δούλος, και να παραμείνει εκεί οκτώ χρόνια, ώστε να  επιστρέψει πανηγυρικά, απαλλαγμένος από το έγκλημα, στους Δελφούς στην επόμενη εορτή. Μια δεύτερη τελετή, η Ηρωίς, «της οποίας το νόημα ήταν γνωστό στις Θυιάδες», αναπαριστούσε πιθανότατα την άνοδο της Σεμέλης (στον Όλυμπο). Η τρίτη ήταν η εορτή της επονομαζόμενης Χαρίλας: ένας «βασιλιάς» χτυπούσε με το πέδιλό του ένα ομοίωμα της νεαρής ζητιάνας, την οποία ένας βασιλιάς τών Δελφών είχε οδηγήσει κάποτε , σε εποχή λιμού, σε αυτοκτονία δι’  απαγχονισμού· η ηγέτιδα των Θυιάδων μετέφερε κατόπιν το ομοίωμα και το ενταφίαζε σ’ ένα φαράγγι, μ’ ένα σκοινί γύρω από τον λαιμό, στον τόπο ταφής τής Χαρίλας. Μετά απ’ αυτές τις παράξενες και δουλοπρεπείς αναπαραστάσεις γεγονότων, τα οποία η λαϊκή πίστη θεωρούσε ως πραγματικά, είναι παρήγορο που συναντάμε και παραδόσεις υψηλότερης συμβολικής σημασίας: ένα τέθριππο βυθιζόταν π.χ. κάθε χρόνο στη Ρόδο μέσα στη θάλασσα, προς τιμήν τού θεού Ήλιου, συμβολίζοντας προφανώς το τέλος και την εκπνοή τού ηλιακού έτους.

     Θα ξαναμιλήσουμε ωστόσο γι’ αυτές τις δημόσιες αναπαραστάσεις μύθων με αφορμή τα μυστήρια, που περιλάμβαναν επίσης σε κάποιον βαθμό τελετουργίες αυτού τού τύπου, που ήταν όμως εξαρχής ή κατέστησαν αργότερα μυστικές.

(συνεχίζεται)

AΠΟ ΟΛΟ ΑΥΤΟ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΓΗΣ ΠΟΥ ΜΑΣ ΤΡΕΦΕΙ, ΚΑΙ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΠΟΥ ΜΑΣ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ ΤΗΝ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ, ΜΑΣ ΕΜΕΙΝΕ ΤΟ ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΧΟΜΠΥ, ΓΙΑ ΛΙΓΟ ΑΚΟΜΗ.