Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ Η ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ (3)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 23 Ιουλίου 2021

Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ Η ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ 

ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ;

Τού ENRICO BERTI.

Όμως εγώ δεν πιστεύω ότι για τον Αριστοτέλη αυτή θα ήταν μία πτώση. Η ουσία είναι η πρώτη από τις σημασίες τού Είναι, είναι πρώτη κάτω από διαφορετικές όψεις, επομένως δεν είναι κάτι που αξίζει λιγότερο από το Είναι γενικώς. Επί πλέον η λέξη ουσία είχε, κατ’ εμέ, για τον Αριστοτέλη και τους σύγχρονους του μία σημασία πολύ πιο υψηλή εκείνης που έχει σήμερα για μάς η λέξη “sostanza”. Η ουσία ήταν το Είναι με την δυνατή σημασία τού όρου, ήταν η ουσία για την οποία κάνει λόγο και ο Πλάτων, η αληθινή πραγματικότης και όχι αυτός ο κόσμος των αισθήσεων ο οποίος είναι μία μειωμένη πραγματικότης. Επομένως η συγκέντρωση τής προσοχής στην ουσία ήθελε να πει για τον Αριστοτέλη να πάμε στ’ αλήθεια στην καρδιά του προβλήματος, και όχι να ελαττώσουμε το Είναι απλώς σε ένα ιδιαίτερο όν. Αυτή ήταν γι’αυτόν η αληθινή έρευνα που όφειλε να πραγματοποιήσει η πρώτη φιλοσοφία, και πράγματι σε όλο το βιβλίο Ζήτα, και στην συνέχεια στο Ήτα και το Θήτα, η μεταφυσική συνεχίζει σ’αυτή την κατεύθυνση.

          Ποια είναι η σημασία αυτής της ερώτησης; “Τί πράγμα είναι η ουσία;” Η οποία αντικαθιστά την ερώτηση “τί πράγμα είναι το Είναι (το όν;)”. Η έκφραση "τις η ουσία" θα μπορούσε ίσως να μεταφρασθεί επίσης “ποια είναι η sostanza;”, αλλά πιστεύω ότι είναι σωστό να πούμε “τί πράγμα είναι η sostanza;”. Για να διατηρήσει στην ερώτηση την σημασία τής ερωτήσεως τού “τί πράγμα είναι”. Να λοιπόν το πρόβλημα : γιατί ο Αριστοτέλη διατυπώνει την ερώτηση του τί εστί; Για να υπακούσει, πιστεύω στην ακριβέστατη εννοιολόγηση τής επιστήμης την οποία είχε εκθέσει στα Αναλυτικά ύστερα, δηλαδή στην πραγματεία του η οποία ήταν αφιερωμένη στην περιγραφή τού κώδικα των επιστημών, την δομή τής επιστήμης, η πραγματεία η οποία αποτελεί την αριστοτελική θεωρία της επιστήμης! Πολλοί υποστήριξαν ότι η Μεταφυσική τού Αριστοτέλη δεν συμφωνεί με την επιστημολογία η οποία διαγράφεται στα Αναλυτικά ύστερα. Ο πρώτος υπήρξε ο Χέγκελ, ο οποίος ενθουσιαζόταν για την Μεταφυσική, ενώ δεν του άρεσε καθόλου η λογική τού Αριστοτέλη και γι’αυτό έλεγε ότι ο αληθινός Αριστοτέλης είναι εκείνος της Μεταφυσικής και όχι εκείνος της λογικής, διότι αυτή η τελευταία είναι η επιστήμη της αφηρημένης σκέψης, δεν είναι η λογική με την οποία ο Αριστοτέλης οικοδομεί την φιλοσοφία του. Όπως όμως απέδειξε ο συγγραφεύς Ian Bell, στο πρόσφατο βιβλίο του “Metaphysics as an Aristotelian science”, υπάρχει μία τέλεια αντιστοιχία ανάμεσα στην θεωρία τής επιστήμης των Αναλυτικών ύστερων και στην Μεταφυσική. Ο Bell έχει δίκαιο, όχι στα συμπεράσματα, αλλά στην φανέρωση ότι ο Αριστοτέλης στην Μεταφυσική έχει σταθερά παρόντα τα Αναλυτικά, τα οποία εξάλλου αναφέρει μερικές φορές όταν λέει: “δεν πρέπει να αποδείξουμε τα πάντα, όποιος το κάνει αυτό αγνοεί τα Αναλυτικά” (Μετφ: IV 3, 1005 b 2-4).

          Σύμφωνα όμως με τα Αναλυτικά ύστερα, μία επιστήμη πρέπει να έχει κατ’αρχάς ένα δικό της αντικείμενο, το γένος υποκείμενον, εκείνο πάνω στο οποίο συγκλίνει, αυτό που πρέπει να εξηγηθεί το explicandum. Τί πρέπει να κάνει η επιστήμη για να το εξηγήσει; Πρέπει να ξεκινήσει από τις ιδιαίτερες αρχές τού αντικειμένου, τις δικές του, - πέραν των κοινών αρχών, που είναι οι κοινές αρχές σε όλες τις επιστήμες-για να αναγάγει από αυτές τις ουσιώδεις ιδιότητες του αντικειμένου της. Ποιες είναι οι δικές της αρχές; Είναι δύο τύπων: ο πρώτος συνίσταται στην πρόσληψη τής υπάρξεως αυτού του γένους, κάτι που δεν υποχρεώνει την επιστήμη να το αποδείξει (τα μαθηματικά δεν αποδεικνύουν την ύπαρξη των αριθμών : τούς μελετά στις ιδιότητές τους) και ο άλλος τύπος των ίδιων αρχών είναι ο ορισμός, δηλαδή ο λόγος ο οποίος λέει το τί εστί. Αυτές είναι οι αρχές ξεκινώντας από τις οποίες η επιστήμη αποδεικνύει τις ουσιώδεις ιδιότητες του αντικειμένου, π.χ. τα θεωρήματα της γεωμετρία του Ευκλείδη.

          Ο Αριστοτέλης έχει υπ’όψιν του αυτή την εννοιολόγηση στο βιβλίο Έψιλον, στις αρχές του κεφαλαίου Ι, όπως λέει: “Ερευνώνται οι αρχές και οι αιτίες των όντων, αλλά είναι ξεκάθαρο ότι πρόκειται για τα όντα καθότι όντα”. Βλέπουμε εδώ ότι η έμφαση δεν είναι πλέον στο το όν σαν όν, όπως στην αρχή του Γάμα, όπου λεγόταν: “υπάρχει μία επιστήμη η οποία μελετά το Είναι σαν Είναι….” Εδώ ο Αριστοτέλης λέει ότι ερευνώνται οι αρχές και οι αιτίες των όντων, στον πληθυντικό. Βεβαίως είναι φανερό ότι πρόκειται για τα όντα σαν όντα, αλλά η έμφαση είναι στις αρχές και στις αιτίες: αυτές ερευνώνται. Εξάλλου και στο Γάμα είχε εισάγει, όπως σημειώσαμε πριν, την έννοια του “Είναι σαν Είναι”, για να δείξει ότι οι τέσσερις διαφορετικοί τύποι των πρώτων αιτίων μπορούσαν να αναφερθούν όλοι στο ίδιο αντικείμενο και πράγματι είχε συμπεράνει: “ερευνούμε τις αρχές και τις πρώτες αιτίες του Είναι σαν Είναι”.

          Στο Έψιλον ο Αριστοτέλης επαναλαμβάνει ότι ερευνούμε τις αρχές και τις πρώτες αιτίες των όντων σαν όντων και συνεχίζει διατηρώντας την έμφαση στις έννοιες της αιτίας και της αρχής. Συνεχίζει λοιπόν : “υπάρχει μία κάποια αιτία της υγείας πράγματι”. Και όπως βλέπουμε ο Αριστοτέλης δεν ξεχνά ότι ο αληθινός ορισμός αυτού που ονομάζουμε μεταφυσική είναι αυτός που έδωσε στο βιβλίο Άλφα, ότι δηλαδή είναι η επιστήμη η οποία ερευνά τις αρχές και τις πρώτες αιτίες. Στην συνέχεια δηλαδή στο Γάμα, έγινε σαφέστερος και εξήγησε ότι αυτές οι αρχές και οι πρώτες αιτίες για να μπορέσουν να γίνουν όλες αντικείμενο της ίδιας επιστήμης πρέπει να αναφερθούν στο Είναι καθότι Είναι, αλλά ο σκοπός το τέρμα στο οποίο οφείλουμε να φθάσουμε, παραμένει ο ορισμός αυτών των αρχών.

Συνεχίζεται

 το χωρίο τού κεφαλαίου 1 του Ζ

“αυτό που είτε στο παρελθόν όσο και τώρα είναι πάντοτε αντικείμενο ερεύνης και πάντοτε αντικείμενο συζήτησης-αλλά “πάντοτε” με την σημασία “τόσο αρχαία όσο και σήμερα”, δηλαδή και στις δύο περιπτώσεις, όλες τις φορές που έλαβε θέση αυτό το πρόβλημα λοιπόν ισούται με την ερώτηση τί πράγμα είναι η ουσία; Γι’αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει μετά την παρένθεση, “γι’αυτό και εμείς πάνω απ’όλα, πρωταρχικώς και ας πούμε αποκλειστικώς, οφείλουμε να ερευνήσουμε σχετικά μ’αυτό που είναι μ’αυτόν τον τρόπο, τί πράγμα είναι”(1028 b 6-7). Επομένως και εμείς-λέει ο Αριστοτέλης- πρέπει μάλιστα και πρώτον, και μόνον, πρέπει να ερευνήσουμε τί πράγμα είναι περί τού αυτού τού όντος, σχετικά με το όν, αλλά εννοημένο έτσι σαν ουσία.

          Μ’αυτές τις λέξεις, κατ’εμέ η οντολογική συζήτηση κλείνει: το πρόβλημα, στο παρελθόν αλλά και σήμερα, τί πράγμα είναι το όν (το είναι), πρέπει να επαναδιατυπωθεί, όχι να επαναπροταθεί στην ίδια διατύπωση, αλλά να αντικατασταθεί από την ερώτηση τί πράγμα είναι η ουσία. Και εμείς-ολοκληρώνει-σ’αυτό το σημείο πρέπει να ασχοληθούμε κυρίως, πάνω απ’όλα και μόνον μ’αυτό, δηλαδή τί πράγμα είναι η ουσία, και όχι πλέον με το τί είναι γενικώς το Είναι.

          Σε πολλούς βεβαίως δεν αρέσει αυτή η διαβεβαίωση, διότι μοιάζει να είναι μία μείωση του Είναι στο όν, όπως έλεγε ο Χάιντεγκερ. Η οντολογία σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ σ’αυτό το σημείο εμπίπτει και παρακμάζει σε μία οντική επιστήμη, διότι η ουσία είναι ένα όν και επομένως ακόμη και αν αφορούσε το υπέρτατο όν, δηλαδή τον Θεό, θα ήταν πάντοτε ένα ιδιαίτερο όν. Επομένως, να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας σ’αυτό θα σήμαινε να ξεχάσουμε την διαφορά ανάμεσα στο Είναι και στο όν, δηλαδή να πέσουμε στην λήθη τού Είναι και αυτό είναι εκείνο που, κατά τον Χάιντεγκερ, έκανε ολόκληρη η δυτική μεταφυσική.

ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΑΝΤΙΚΑΤΕΣΤΗΣΕ ΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

Ας πούμε απλά ότι η πολλαπλότης που χαρακτηρίζει όλες μας τις εμπειρίες, μάς οδηγεί να αναρωτηθούμε τί πράγμα σημαίνει υπάρχειν, υπάρχω, ζώ; Τί πράγμα υπάρχει και τί πράγμα είναι εκείνο που υπάρχει! Όποιος ασχολείται με την οντολογία ενδιαφέρεται πάνω απ’όλα με την πρώτη ερώτηση: τί πράγμα σημαίνει αποδοχή (ή άρνηση) ότι κάτι υπάρχει (διότι διάφορα πράγματα υπάρχουν), τί εννοούμε ή πρέπει να εννοήσουμε με όρους και εκφράσεις σαν “ισότης” διαφορετικότης, να είμαστε το ίδιο πράγμα σε διαφορετικούς χρόνους, να έχω συγκεκριμένες ιδιότητες; Ο όρος μεταφυσική χρησιμοποιείται συχνά με ευρύτερη σημασία, περιλαμβάνοντας και τις άλλες δύο ερωτήσεις: τί πράγμα υπάρχει (ο Θεός, τα άτομα, ο ήλιος, οι αριθμοί) και με ποιες ιδιότητες συγκεκριμένες αποτελείται αυτό που υπάρχει (παντοδύναμος, παντογνώστης, υλικό, άυλο κ.τ.λ.).

Αμέθυστος.