ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (119)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τρίτη, 5 Απριλίου 2022                            

                                          Jacob Burckhardt
                                              ΤΟΜΟΣ 2ος
                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙV. Η ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ -10

      Οι χρησμολόγοι ήταν κατ’ αρχάς άνθρωποι που προέβαιναν σε απεριόριστη  κατάχρηση εξουσίας. Οι αρχαίες προφητείες δεν είχαν καμία θέση στο ρεπερτόριο του πρώτου τυχόντα, ή ενός μάντη τής αγοράς· η θέση τους ήταν στους ναούς ή στα ανάκτορα των ισχυρών· δεν προορίζονταν, αρχικά τουλάχιστον, για τις μάζες, αλλά για υψηλά ιστάμενα πρόσωπα, τα οποία θα ήταν σε θέση να καταβάλουν και το ανάλογο αντίτιμο. Η δυναστεία και μόνο τών Τεμενιδών τού Άργους διέθετε μιαν ικανή παρακαταθήκη από προφητείες, τις οποίες γνώριζε μόνον ο βασιλεύς και τις αποκάλυπτε, λίγο πριν πεθάνη, στον διάδοχό του. Οι προσφιλέστεροι θιασώτες αυτών τών εφευρημάτων υπήρξαν πιθανότατα οι δυναστείες τών τυράννων, και οπωσδήποτε οι Πεισιστρατίδες. Ένα σημαντικό μέρος, αν όχι το σύνολο των προφητικών αποθεμάτων τους, που εγκατέλειψαν  κατά τη φυγή τους (508 π. Χ.) στο ιερό τής Ακροπόλεως των Αθηνών, έπεσε στα χέρια του Κλεομένους, ο οποίος μετέφερε στη Σπάρτη αυτά τα κείμενα, από τα οποία και πληροφορήθηκαν οι Σπαρτιάτες τα δεινά που οι Αθηναίοι σκόπευαν να τους επιβάλουν. Σε άλλο απόσπασμα (του Ηροδότου) αναφέρεται ότι ο Ίππαρχος, γυιός και διάδοχος του Πεισίστρατου, είχε στην κατοχή του προφητείες, κυρίως τού Μουσαίου· αλλά επειδή πιθανότατα ο τύραννος δεν μπορούσε να τις ερμηνεύσει, κατέφυγε στη βοήθεια ενός «διατακτικού»· όποτε όμως εμφανίζεται το όνομα ενός τέτοιου λειτουργού, πρέπει να αναμένουμε και κάθε είδους απάτη· κι εδώ πρόκειται για τον ίδιον ακριβώς Ονομάκριτο των Αθηνών, στον οποίο αποδίδονταν και άλλα «εφευρήματα» (όπως ένα μέρος από τη δήθεν ορφική λογοτεχνία)· ο Ίππαρχος αναγκάστηκε να αποπέμψει  από την Αθήνα αυτόν το αλλοτινό φίλο, όταν ο λυρικός ποιητής Λάσος τον συνέλαβε να προσθέτει και μια ψευδεπίγραφη προφητεία στις προφητείες τού Μουσαίου. Οι Πεισιστρατίδες συμφιλιώθηκαν ωστόσο μαζί του κατά την εξορία τους και τον μετέφεραν στα Σούσα, προκειμένου να πείσει τον Μέγα Βασιλέα να εκστρατεύσει κατά τής Ελλάδας. Ο δε Ηρόδοτος συνεχίζει να περιγράφει, ότι δεν παραιτήθηκε ούτε κατ’ αυτήν την καινούργια αποστολή του  από τις απάτες.

     Το 6^ον αιώνα συνέβη επίσης η περίφημη αγορά τών Σιβυλλικών βιβλίων από τον Ταρκίνιο τον πρεσβύτερο, ή τον Ταρκίνιο τον νεώτερο, στη Ρώμη. Μπορούμε να αποκαλύψουμε, από τις διάφορες εκδοχές αυτής τής υπόθεσης, εκείνην που βεβαιώνει ότι η γυναίκα που αναφέρεται δεν είναι μια Σίβυλλα, αλλά απλώς μια ξένη. Η προερχόμενη από την Ελλάδα επιθυμία απόκτησης προφητικών κειμένων ήταν τόσο έντονη εκείνη την εποχή, ώστε να επηρεάσει και τον βασιλιά τής Ρώμης· επειδή όμως η πεζότητα του ρωμαϊκού λαού δεν προσφερόταν για τέτοιες εφευρέσεις, ούτε είχε επιπλέον κάποια κλίση στην παραχάραξη, αρκέστηκε στην αγορά ελληνικών κειμένων. Παραμένει ωστόσο άγνωστο το αν αυτά τα κείμενα είχαν συνταχθεί ειδικά για τη Ρώμη, ή αν αποσπάστηκαν από κάποιον ναό τής Νότιας Ιταλίας. Όταν, μετά τον διωγμό τών βασιλέων, ανέλαβαν το Κράτος οι πατρίκιοι, οι προφητείες αυτές απέκτησαν την αξία μιας σημαντικής κληρονομιάς, ενός αγαθού από εκείνα που είχαν προ πολλού προκαλέσει τον φθόνο κατά τών Ταρκινίων. Η Ρώμη συμπεριφέρθηκε λογικά, από πρακτική άποψη, απέναντι σ’ αυτόν τον ιδιόμορφο θησαυρό· δεν αφέθηκε να παρασυρθεί  από έναν «διατακτικό», αλλά διόρισε αρχικά δύο, κατόπιν δέκα, και τελικά δεκαπέντε ad hoc κρατικούς λειτουργούς, αναθέτοντας στη Σύγκλητο  την  ευθύνη για το αν και πότε θα έπρεπε να συμβουλεύονται τα Σιβυλλικά Βιβλία, ενώ απαγορεύτηκε να μεταφέρουν οι κρατικοί λειτουργοί οποιαδήποτε πληροφορία σχετικά με το περιεχόμενό τους στον λαό. Τα ελληνικά Κράτη παρήκμαζαν στο μεταξύ βαθμιαία, παρ’ όλους τούς χρησμούς τους, ενώ η Ρώμη κατακτούσε και διατηρούσε την παγκόσμια αυτοκρατορία της, συμβουλευόμενη κατά περιόδους μόνον αυτά τα Βιβλία, όσο παράδοξο κι αν ήταν το περιεχόμενό τους· για ποιον λόγο να μην επιμένει άλλωστε σ’ αυτή την επιλογή της ;

     Εμείς είδαμε ωστόσο, πόσο διαφορετική υπήρξε η εξέλιξη στην Αθήνα. Προφητικοί στίχοι κάθε μορφής διαδόθηκαν στον λαό, και το Κράτος έχασε κάθε δυνατότητα ελέγχου της χρήσης τους, αλλά και της δυνατότητας να τους θέσει κάτω από μια συγκεκριμένη διοικητική εξουσία· απετέλεσε μάλιστα προνόμιο της δημοκρατίας, το να μπορεί κάθε συνετός πολίτης να γνωρίζει οτιδήποτε είχαν κάποτε απαγγείλει ο Βάκκις και ο Μουσαίος. Η Αθήνα διέθετε όμως και μιαν αντισταθμιστική δύναμη, την οποία δεν θα μπορούσε να εφεύρει ποτέ η Ρώμη: τη χλεύη τών κωμικών ποιητών της, που αποδεικνύει ότι ακόμη και ο λαός τής Αθήνας διέκρινε, σε κάποιον βαθμό, όλη αυτή την απάτη. Ο Αριστοφάνης διασκεδάζει αποτυπώνοντας το περισπούδαστο ύφος τών προφητειών, αποδίδοντάς το στα κατ’ εξοχήν επαίσχυντα πρόσωπα των κωμωδιών του, στο Ιεροκλή (Ειρήνη), ή στον ενοχλητικό προφήτη τών επαιτών κατά την ίδρυση της πολιτείας τών πτηνών (Όρνιθες)· η κορύφωση ωστόσο τής γελοιοποίησης εμφανίζεται στις περίφημες σκηνές από τούς Ιππής. Ο Παφλαγόνας (Κλέων) κατέχει προφητείες, τις οποίες τού αποσπά, την ώρα που κοιμάται, ο σύντροφός του· είναι προφητείες που προλέγουν το τέλος τού Κλέωνα, καθώς και εκείνους που θα τον διαδεχθούν, μέσα από μια σειρά δοκιμασίες· ο Παφλαγόνας και ο αντίπαλος του, ένας έμπορος αλλαντικών, εμφανίζονται, καθώς ξετυλίγεται η υπόθεση του έργου, με μιαν ολόκληρη στοίβα προφητειών μπροστά στον λαό: «Έχω ένα ολόκληρο ακόμα σεντούκι.  – Κι εγώ πέντε ακόμα ορόφους.  – Οι δικές μου είναι από τον Βάκκι. – Και οι δικές μου από τον Γκλάνι»! Ένα φανταστικό όνομα, που χρησιμοποιείται χωρίς κανέναν δισταγμό· για να συνεχισθεί, με την αντιπαράθεση του εμπορεύματος και από τις δυό πλευρές, ο ανταγωνισμός.

     Θα μπορούσαμε να πιθανολογήσουμε το τέλος τών προφητειών για τους Αθηναίους ύστερα από τέτοιες «εκτελέσεις» . Η τραγωδία αναφέρεται όμως, την ίδιαν ακόμη εποχή, με ύφος επίσημο και εμπαθές στις προφητείες. «Υπάρχουν, ναι, υπάρχουν ακόμα μαυρισμένες από τη γραφή περγαμηνές, με χιλιάδες χρησμούς τού Απόλλωνα», αναφωνεί κάπου ο Ευριπίδης. Η γενική και έντονη ροπή προς τη μαντική τέχνη ευνοούσε, πράγματι, ακόμη τις προφητείες. Ένα από τα τεχνάσματα π.χ. του Λύσανδρου απέβλεπε στο να πείσει, ότι ένα παιδί-θαύμα που θα είχε αναθρέψει ο ίδιος, θα πήγαινε στους Δελφούς, ζητώντας να διαβάσει όλους τούς  χρησμούς που φυλάσσονταν μέχρι τότε στο Μαντείο· και θα αποκαλυπτόταν τότε, ότι συνέφερε να επιλέγουν οι Σπαρτιάτες από τούς πλέον ευυπόληπτους πολίτες τούς βασιλείς τους, κάτι που θα σήμαινε ότι ο μη-Ηρακλείδης Λύσανδρος θα γινόταν βασιλεύς. Είναι βέβαια αλήθεια, ότι όλη αυτή η περιγραφή για ένα υποτιθέμενο θεϊκό παιδί, του οποίου «πολλές σημαντικές προσωπικότητες» διεκδικούσαν την ανατροφή και την «αγωγή», αφορά σε ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον από εκείνο τών Αθηνών· το πολιτικό κλίμα στη Σπάρτη ήταν πιο βαρύ, κι ένας χρησμολόγος με το όνομα Διοπείθης, «ένας άνθρωπος γεμάτος αρχαίες προφητείες, συνετός, και γνώστης τών θεϊκών υποθέσεων», που απολάμβανε μεγάλην εκεί εκτίμηση, δεν θα είχε καμιά θέση εκείνη την εποχή (περί το400 π.Χ.) στην Αθήνα.

     Οι προφητείες που φυλάσσονταν στους Δελφούς μάς επιτρέπουν επίσης να συμπεράνουμε, ότι είχαν συσσωρευτεί, σε μεγάλο ποσοστό,  με τη μορφή πιθανότατα προσφορών στους ναούς, από Έλληνες που αισθάνονταν ανασφαλείς να τις αποθησαυρίζουν οι ίδιοι.  

     Θα πρέπει ακόμη να διευκρινίσουμε, ότι κάποιες από αυτού τού είδους τις προφητείες κρίθηκαν, παράλληλα με άλλα προμηνύματα, ως έγκυρες από τούς  Έλληνες. Η Κασσάνδρα τού Λυκόφρονα ( την εποχή τού Πτολεμαίου τού Φιλάδελφου) μαρτυρεί (με τη διάδοσή της, η οποία είναι ελάχιστα για εμάς κατανοητή), έστω και σε ποιητική μορφή, την ευρέως τότε διαδεδομένη προτίμηση για σκοτεινές προφητείες. Το Περί Θαυμασίων τού Φλέγωνος περιέχει προφητείες τών αρχών τού 2^ου π. Χ. αιώνα, οι οποίες δεν αποδίδονται πλέον στον Βάκκι, τον Λίνο ή τον Μουσαίο, αλλά σε παρανοϊκά και φανταστικά πρόσωπα τής εποχής, που σχετίζονται άμεσα με τις μάχες τών Αιτωλών, και τις βλέψεις τού Αντίοχου στον σχεδόν χαμένο ήδη πόλεμο κατά τής Ρώμης, ώσπου να εμφανισθεί στο τέλος ένας παράφρων Ρωμαίος, ο Πόπλιος, και να λάβει, άλλοτε σε πεζό και άλλοτε σε εξάμετρο, τον λόγο, προβλέποντας την καταστροφή τής πόλης. Ένας πορφυρός λύκος όμως ορμά εκείνη τη στιγμή και τον κατασπαράσσει μπροστά σε ολόκληρο το στράτευμα, εκτός από την κεφαλή του, η οποία και συνεχίζει να προφητεύει. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι όλες αυτές οι περιγραφές επινοήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν, όσο αδιανόητες κι αν φαντάζουν, για να εξεγείρουν τα πνεύματα εναντίον τής Ρώμης. Και καθίσταται έτσι αντιληπτό,  ότι ένα πλήθος προφητειών αυτής τής κατηγορίας θα μπορούσαν να έχουν αποκαλυφθεί και σε άλλους πολέμους, τους οποίους διεξήγαγε στην Ελλάδα και στις επαρχίες τών Διαδόχων η Ρώμη. Η προφητεία μπορούσε να προσφέρει, σ’ αυτές τις τόσο πλούσιες πάντοτε στη μαντική παράδοση περιοχές, τροφή στις σκέψεις ενός παράφρονα, όσο και ενός εχέφρονα, ενός απατεώνα, όσο και ενός ευσεβούς και πατριώτη, εχθρού τών Ρωμαίων, καθώς και σε όποιον επιθυμούσε να επιβάλει τις απόψεις του στην Αυτοκρατορία. Ο Αύγουστος Καίσαρας αποφάσισε να θέσει ένα τέλος σ’ αυτήν την επιδημία, όταν απέκτησε την εξουσία· διέταξε να συγκεντρωθούν όλα τα κυκλοφορούντα προφητικά βιβλία σε ελληνική και λατινική γλώσσα, όλα τα ανώνυμα ή «δίχως συγγραφικά προσόντα» έργα, και τα παρέδωσε στην πυρά· περιέσωσε τα Σιβυλλικά και μόνο Βιβλία, κι αυτά σε μορφή αποσπασμάτων, και τα αποθήκευσε στον ναό τού Παλατινού Απόλλωνα, μέσα σε δύο χρυσά δοχεία, κάτω από το βάθρο τού αγάλματος του ναού. Ο άρχων τού κόσμου δεν μπόρεσε όμως να ενταφιάσει και την τόσο πλούσια σε προφητείες φαντασία τών ανατολικών λαών τής αυτοκρατορίας του. Έτσι ο Πλούταρχος εξακολουθεί να μέμφεται την «πλέμπα» που συνωθείται μπροστά στον ναό τής Μεγάλης Μητέρας και του Σέραπι, για να ακούσει να απαγγέλλονται μετά από κάποιο είδος κλήρωσης και χωρίς κανέναν δισταγμό, στους δούλους και τις γυναίκες, προφητείες προερχόμενες από ορισμένα κείμενα, που υπνώτιζαν το κοινό με στίχους και στομφώδεις εκφράσεις, με αποτέλεσμα να εμφανισθεί το σύνολο της ποιήσεως ως συνεργός τους, με ολέθριες συνέπειες. Αρκετά έργα εξαιρέθηκαν πιθανότατα από αυτό το ολοκαύτωμα, όπως τα πλαστά Σιβυλλικά Βιβλία, τα οποία ήταν και τα αρχαιότερα, καθώς κι εκείνα που εμπλουτίσθηκαν την εποχή ακριβώς τών Αυτοκρατόρων με νέο αρχικά και αμφιβόλου προελεύσεως υλικό, αλλά και από εβραϊκές και χριστιανικές τελικά πηγές, αποτελώντας το κολοσσιαίο απόθεμα που αποκαλείται σήμερα ψευδο-Σιβυλλικά Βιβλία. Όσον αφορά στα αυθεντικά βιβλία, υπήρχε τον 13^ον αιώνα η φήμη ότι φυλάσσονταν στο Λατερανό, και γινόταν μάλιστα  και αναφορά σε κάποια αποσπάσματά τους.

     Οι προφητείες είχαν την λιγότερη, κατά βάθος, σχέση με τους θεούς και τις θρησκείες, από όλες τις υπόλοιπες μορφές μαντικής. Κι όταν συνδέθηκαν αργότερα ο Βάκκις, ο Λίνος, τα Σιβυλλικά Βιβλία κ.τ.λ. με τον Δία και τον Απόλλωνα, επρόκειτο για ένα είδος διαλεκτικής σχέσης,  αποδιδόμενο στους μεταγενέστερους «μυθολόγους».

(συνεχίζεται)

ΑΣ ΜΗΝ ΝΟΜΙΖΟΥΜΕ ΟΤΙ ΞΕΦΥΓΑΜΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΑΝΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΝΑ ΓΝΩΡΙΣΟΥΜΕ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ. ΣΗΜΕΡΑ ΤΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΒΑΛΟΥΜΕ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ, ΜΕ ΤΟΝ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟ, ΜΕ ΤΟΝ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ ΤΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΥ. ΜΕ ΤΗΝ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΒΡΑΙΚΟΥ ΜΕΣΣΙΑΝΙΣΜΟΥ. ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΔΟΣΙΑ ΤΟΥ ΙΟΥΔΑ. ΔΙΟΤΙ ΔΥΣΤΥΧΩΣ Ο ΚΛΗΡΟΣ ΤΥΦΛΩΜΕΝΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΘΟ ΝΑ ΔΙΑΔΕΧΘΕΙ ΤΟΥΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥΣ ΔΙΑΔΕΧΘΗΚΕ ΤΟΝ ΙΟΥΔΑ.

Απόστολος – ΠΡΟΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ Θ’ 11 – 14 Ἀδελφοί, Χριστὸς παραγενόμενος ἀρχιερεὺς τῶν μελλόντων ἀγαθῶν διὰ τῆς μείζονος καὶ τελειοτέρας σκηνῆς, οὐ χειροποιήτου, τοῦτ' ἔστιν οὐ ταύτης τῆς κτίσεως, οὐδὲ δι' αἵματος τράγων καὶ μόσχων, διὰ δὲ τοῦ ἰδίου αἵματος εἰσῆλθεν ἐφάπαξ εἰς τὰ Ἅγια, αἰωνίαν λύτρωσιν εὑράμενος. Εἰ γὰρ τὸ αἷμα ταύρων καὶ τράγων καὶ σποδὸς δαμάλεως ραντίζουσα τοὺς κεκοινωμένους ἁγιάζει πρὸς τὴν τῆς σαρκὸς καθαρότητα, πόσῳ μᾶλλον τὸ αἷμα τοῦ Χριστοῦ, ὃς διὰ Πνεύματος αἰωνίου ἑαυτὸν προσήνεγκεν ἄμωμον τῷ Θεῷ, καθαριεῖ τὴν συνείδησιν ὑμῶν ἀπὸ νεκρῶν ἔργων εἰς τὸ λατρεύειν Θεῷ ζῶντι;

Αγ. Νικολάου Βελιμίροβιτς: Κανένας µας ας µη σκεφτεί πως έχει ήδη θεραπευτεί από τις αµαρτωλές του τάσεις, ακόµα κι αν γι᾽ αρκετό διάστηµα κατόρθωσε να αποφύγει το κακό, να νηστέψει, να δώσει ελεηµοσύνες και να επικαλείται τον Κύριο για βοήθεια. Οι δυό αυτοί απόστολοι είχαν περάσει τρία χρόνια συντροφιά µε τον σαρκωµένο Σωτήρα. Είδαν το πρόσωπό Toυ, άκουσαν τις διδαχές Του από τα ίδια Toυ τα χείλη, βρέθηκαν µάρτυρες στα θαύµατά Του, έφαγαν κι ήπιαν µαζί Toυ. Κι ύστερα απ᾽ όλ᾽ αυτά φανέρωσαν τις αγιάτρευτες ακόµα πληγές της µαταιότητας, της φιλαυτίας, του εγκοσµίου προσανατολισµού και του πνευµατικού παραλογισµού τους. Σκέφτονταν ακόµα σαν Ιουδαίοι, όχι σαν χριστιανοί. Πίστευαν ακόµα σε µια επίγεια βασιλεία του Μεσσία, που θα κυριαρχούσε πάνω στους επιγείους εχθρούς Toυ µε την κοσµική δύναµη και δόξα Toυ, µια δύναµη και δόξα σαν κι αυτήν που είχαν περιβληθεί ο Δαβίδ κι ο Σολοµών. [Ο ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ ΘΑ ΒΟΗΘΗΣΕΙ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΕΠΙ ΤΗΣ ΓΗΣ]