ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (120)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Δευτέρα, 11 Απριλίου  2022

                                         Jacob Burckhardt

                                               ΤΟΜΟΣ 2^ος

                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙV. Η ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ -11

        Η προσέγγιση της φύσεως των χρησμών  εμφανίζει σημαντικές δυσκολίες, και μόνον από το γεγονός ότι ο σημαντικότερος εκπρόσωπος, το Μαντείο τών Δελφών, ακολούθησε μιαν από κάθε άποψη εντελώς ιδιαίτερη εξελικτική πορεία. Ο τεράστιος όγκος πληροφοριών σχετικά με τη δελφική μαντική τέχνη δεν μας εγγυάται την ασφαλή κατάληξη σε γενικά συμπεράσματα περί τών χρησμών. Επιπλέον στο απόγειό τους οι Δελφοί κατέστησαν ένας εντελώς ιδιαίτερος ζωτικός θεσμός τού ελληνικού έθνους, που σημαίνει ότι ο ναός αυτός επέδρασε τόσο καταλυτικά, και δημιούργησε τέτοιες συνέπειες, που θα ήταν αδύνατον να φαντασθούμε το ένα χωρίς τον άλλον. Η εντύπωση που δημιουργείται στον παρατηρητή είναι ότι άλλοτε το πνεύμα που εκχέεται από τα ύψη τού Παρνασσού διαχέεται σε ολόκληρη την Ελλάδα, και άλλοτε ότι το ελληνικό πνεύμα ανυψώνεται από τις ακτές και τις κοιλάδες προς το βραχώδες όρος με τη διπλή κορυφογραμμή. Δεν είναι μόνο τα ερωτήματα που έθεσαν οι ‘Έλληνες αυτά που απέδωσαν βαθμιαία στο Μαντείο τών Δελφών μιαν ιδιαίτερη φήμη, σε σχέση με τα υπόλοιπα Μαντεία, αλλά και όλα όσα ενέπνεαν το έθνος και το καλούσαν να πλαισιώσει αυτόν τον ιερό τόπο: οι αθλητικοί αγώνες του, οι στοχασμοί, η ποίηση και η μεγαλειώδης τέχνη με τη μορφή προσφορών, που σπάνια συναντά κανείς σε μια τόσο πλούσια παράθεση. Και όλα αυτά μέσα από μιαν αυθόρμητη παρόρμηση, που γεννήθηκε από την ίδια τη φαντασία του λαού· μια φαντασία που εμπνεύστηκε και δημιούργησε τους Δελφούς της.

     Παράλληλα όμως με αυτό το εντυπωσιακό φαινόμενο θα πρέπει να αναζητήσουμε το γενικό νόημα των χρησμών. Θα πρέπει κατ’ αρχάς να παραιτηθούμε από την κυριαρχία μιας ιδανικής αντίληψης, σύμφωνα με την οποία οι χρησμοί προέβλεπαν μόνο το μέλλον, διότι το μέλλον και οι προβλέψεις δεν υπήρξαν παρά μόνο ένα μέρος τής παρακαταθήκης τους, και ασφαλώς ούτε η συνηθέστερη, ούτε η σημαντικότερη, ούτε καν η αρχαιότερη.

    Χαρακτηριστικό είναι ότι η Γαία αποκαλείται αρχέγονη ηγέτης τού Μαντείου τών Δελφών, και επίσης συνήθως η προφήτις τής πρωτόγονης εποχής, η οποία προφητεύει για λογαριασμό τού Κρόνου και του Δία. Πιθανώς η ελληνική λατρευτική παράδοση να γνώρισε κάποιαν εποχή (ανάλογα με τις περιοχές) τον διαχωρισμό ανάμεσα σε δύο κόσμους, ή δύο εξουσίες: τον κόσμο τών αιθέρων, όπως η λάμψη τού ουρανίου θόλου, και όλα όσα ανήκουν στο διάστημα, και τις  δυνάμεις που περιέκλειε στους κόλπους της η Γη, και οι οποίες μπορεί ήδη εκείνη την εποχή να πρόσφεραν χρησμούς. Ορισμένες τοποθεσίες ανέδυαν τη δράση μιας ιδιαίτερης υπερφυσικής δύναμης: κρυστάλλινες πηγές που ξεπηδούσαν από τα βάθη τής γης, σπήλαια και χαράδρες. Περίεργοι ατμοί και αναθυμιάσεις προκαλούσαν αναστάτωση στους ποιμένες τής περιοχής, και μια από τις αρχαιότερες πληροφορίες που μας αποκαλύφθηκε μπορεί να είναι αυτή που αφορά στο σπήλαιο των Σφραγιτίδων Νυμφών, στους πρόποδες του Κιθαιρώνα. «Υπήρχε άλλοτε εκεί ένα Μαντείο, στο οποίο πολλοί άνθρωποι είχαν καταφύγει, και για τους οποίους λεγόταν ότι είχαν εμπνευστεί από τις Νύμφες». Εδώ δεν πρόκειται ακόμα για συμβουλές· ένα πρωτόγονο πνεύμα τής φύσης κατελάμβανε αυτόν που πλησίαζε. Την αρχική προέλευση της αποκάλυψης μέσα από τους κόλπους τής γης συμβολίζει επίσης αθέλητα ο θρύλος τού Αμφιαράου: ο χρησμός γεννιέται στο σημείο όπου ο κεραυνός τού Δία έσκισε τη γη, και κατάπιε ή «κάλυψε» τον μάντη μαζί με το άρμα και τους ίππους του, διότι για να κάνει τις προβλέψεις του, έπρεπε να καταστεί υπό-γειος.

     Ενώ κάθε άλλη μαντική τελείται ανεξάρτητα από τοποθεσίες και συνοδεύει τούς ανθρώπους, ο χρησμός απαιτεί αντίθετα μια τοποθεσία με μαντικές ιδιότητες, ένα ιερό που έχει το ίδιο επιλέξει την έδρα του. Και το οποίο ακολούθως  περικλείεται ή περιφράσσεται για να προστατευτεί, και για να αποκτήσει μιαν επισημότερη εξωτερικά όψη. Επιπλέον αποκτά έναν διερμηνέα που υποδεικνύει, σε κατάσταση έκστασης, τί πρέπει να λέγεται και να πράττεται, και στον βαθμό που ο τόπος αυτός αναδεικνύεται σε ναό, ο διερμηνέας του αναδεικνύεται σε ιερέα αυτού τού ναού· θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε, αν θα υπήρχαν ποτέ καθαυτό ιερείς στην Αρχαία Ελλάδα, αν δεν τους χρειαζόταν το Μαντείο, δεδομένου ότι οι Έλληνες τελούσαν τις θυσίες τους οι ίδιοι. Στη συνέχεια η τοποθεσία αυτή καθίσταται «τόπος προσκυνήματος», στον οποίον προσφεύγουν  κοντινοί και μακρινοί επισκέπτες, όσοι καταπονημένοι από τις φροντίδες θνητοί διατηρούν την ελπίδα ότι θα λάβουν απαντήσεις σε όλα τα σημαντικά ερωτήματα που τους απασχολούν. Και όταν σε συγκεκριμένες τοποθεσίες τα προσκυνήματα αποκτούν μεγάλη φήμη, το ερώτημα που τίθεται και πάλι είναι αν οι θυσίες και οι αθλοπαιδιές, το πανηγύρι και οι εορτασμοί, ή ο ίδιος ο χρησμός αποτελούν το αρχικό κίνητρο για τους προσκυνητές. Ας μην ξεχνούμε ότι η περίφημη Ολυμπία υπήρξε αρχικά έδρα ενός μαντείου τού Δία: «Και όταν το μαντείο εξέλιπε, ο ναός διατήρησε τη φήμη του και ήκμασε χάρη στους εορτασμούς και στους αγώνες» (Στράβων). Αλλά και οι αμφικτιονίες δεν θα ήταν δυνατόν να συσταθούν μόνο προς χάριν ενός συγκεκριμένου ναού, όσο πλούσιος, μεγαλοπρεπής και με επίσημη τελετουργία κι αν υπήρξε· θα πρέπει μάλλον να αποδώσουμε στη σύσταση αυτών τών συνομοσπονδιών ελληνικών φυλών και κρατών τη μορφή αμυντικών συμμαχιών, με στόχο την ελεύθερη και ασφαλή εξασφάλιση της πρόσβασης σε σημαντικά μαντεία· έτσι κανείς δεν θα μπορούσε να ληστέψει έναν προσκυνητή ή να εμποδίσει την πρόσβαση σε μιαν επίσημη κρατική αντιπροσωπεία. Ασφαλώς οι Δελφοί, η Ογχηστός και η Δήλος, που απολάμβαναν της προστασίας τών αμφικτιονιών τους, υπήρξαν ταυτόχρονα αρχαίοι και περίφημοι τόποι χρησμοδότησης, και οι ναοί τού Απόλλωνα στο Άργος και του Ποσειδώνα  τής Καλαβρίας όφειλαν επίσης τα μαντεία τους στις αμυντικές συμμαχίες που τους προστάτευαν. Οι πρωτόγονες κοινότητες δεν ιδρύουν εξ αρχής έναν κοινό ιερό τόπο (όπως αργότερα οι Ίωνες της Μικράς Ασίας), αλλά μάλλον δημιουργούνται εξ αυτού και γι αυτόν, και ασφαλώς μέσα από μια προϋπάρχουσα επιτακτική ανάγκη. Και ποιος λόγος θα ήταν σημαντικότερος από το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος θεός δεν αρκούνταν να δέχεται προσφορές, αλλά πρόσφερε και ο ίδιος τις σημαντικότερες και πιο αξιοσέβαστες απαντήσεις από όλα τα υπόλοιπα μαντεία τής περιοχής.

     Οι πληροφορίες μας χρονολογούνται από την εποχή που μόνον ένας περιορισμένος αριθμός φημισμένων μαντείων συγκέντρωνε το ενδιαφέρον τών ερευνητών. Αλλά στους αρχαίους χρόνους τα μαντεία ήταν τόσο διαδεδομένα, ώστε εξ αιτίας τής πληθώρας τους, η πόλη τής Βοιωτίας να αποκτήσει το προσωνύμιο «η λαλίστατη». Στον Στράβωνα, ο ορισμός μαντείο χρησιμοποιείται συνηθέστατα στη θέση τού ναού, ως να υπήρξε εποχή που οι δύο όροι είχαν  ταυτιστεί. Φυσικό ήταν, μαζί με την ερήμωση της Ελλάδας, από την εποχή τών Διαδόχων, να εκλείψουν και οι περισσότεροι ιεροί τόποι τών χρησμών· αλλά και νωρίτερα, κατά την εποχή της άνθησής τους, αναφέρεται η εξαφάνιση κάποιων χρησμοδοτικών τοποθεσιών. Το Μαντείο τού Απόλλωνα της Τεγύρας, στη Βοιωτία, που την εποχή τών Μηδικών Πολέμων έχαιρε μεγάλης υπόληψης, έπαψε να λειτουργεί λίγο πριν από τον Πελοπίδα, ενώ εκείνο τού Τειρεσία, στον Ορχομενό, έσβησε εξ αιτίας ενός μεγάλου λοιμού, και αρκετά άλλα Μαντεία είχαν την ίδια τύχη, χωρίς ωστόσο να μπορούμε να καθορίσουμε το πότε ακριβώς, αλλά μόνο να υποθέσουμε ότι την εξαφάνισή τους δεν προκάλεσε αποκλειστικά η πληθυσμιακή ερήμωση της Ελλάδος, η οποία είναι μεταγενέστερη. Το κυριότερο Μαντείο τών Θηβών, του Πτωίου Απόλλωνα, που απείχε δεκαπέντε σταδίους (δυόμισι χιλιόμετρα περίπου) από την πόλη, έσβησε μόλις την κατέλαβε ο Αλέξανδρος.

     Θα πρέπει να λάβουμε επίσης υπ’ όψη ότι μια εξωτερική αιτία που μπορεί να οδηγήσει στην εξάλειψη των Μαντείων, όπως και των προσκυνημάτων, ήταν ο ανταγωνισμός· όπως συνέβη και με τους τόπους προσκυνήματος του ύστερου Μεσαίωνα, από τους οποίους ορισμένοι, όσο εύκολα και γρήγορα έγιναν διάσημοι, άλλο τόσο γρήγορα παρήκμασαν και αντικαταστάθηκαν από άλλους. Το γεγονός ότι κανείς δεν ήταν υποχρεωμένος να επισκεφτεί ένα συγκεκριμένο Μαντείο εξηγεί, γιατί ορισμένα απ’ αυτά κέρδισαν, σταδιακά ή απότομα, μαζί και με τη συνδρομή τής φαντασίας, το προνόμιο μιας μεγάλης φήμης. Ο θεός τού Μαντείου, και οι σημαντικότεροι υπηρέτες του, οι προφήτες, οι ιερείς, η κάποιοι άλλοι εκπρόσωποί του, πιθανότατα εξακολουθούσαν να εκτελούν με συνέπεια τα καθήκοντά τους· αλλά αν μια κοινότητα, ένα κέντρο εμπορικής συναλλαγής είχε ήδη εγκατασταθεί στον περίγυρο, οι εμπορευόμενοι και οι φροντιστές τού ναού ασφαλώς και θα μεμψιμοιρούσαν για την παρουσία κάποιου ανταγωνιστή στη περιοχή. Από μια παρόμοια πηγή αναδύθηκε και ο μύθος που περικλείεται στον Ύμνο τού Απόλλωνα. Ο θεός θα μπορούσε – σύμφωνα με όσα λέγονταν στους Δελφούς από ανθρώπους αυτού τού είδους – να είχε αναζητήσει μια διαφορετική τοποθεσία για τον ναό του· διαπραγματεύτηκε λοιπόν με τη Νύμφη Τιλφούσα (κοντά στην Αλίαρτο)· ενώ όμως είχε ήδη τοποθετήσει τα θεμέλια του ναού του, εκείνη τον απέτρεψε από την ανέγερσή του, προφασιζόμενη την αναστάτωση που προκαλούσαν τα άρματα και τα άλογα που συμμετείχαν στους κατά παράδοση τελούμενους αγώνες κοντά στον ναό της και την κρήνη του· διότι τάχα επιθυμούσε να διατηρήσει την αποκλειστικότητα της δόξας που της πρόσφερε η ιερότητα αυτής τής τοποθεσίας· Ο Απόλλων την εκδικήθηκε όμως αργότερα, εξαφανίζοντας την κρήνη κάτω από τα βράχια· σύμβολο δε της νίκης του στο πεδίο υπήρξε η ανέγερση από τον ίδιον ενός ναού, που φέρει το όνομα Τιλφούσιος Απόλλων.

     Στο μεταξύ, παράλληλα με τους φημισμένους τόπους προσκύνησης, διατηρήθηκαν επί αιώνες και πολλοί άλλοι, για τους οποίους δεν γίνεται λόγος. Και τούτο διότι μεγάλος αριθμός αυτών που αναζητούσαν απαντήσεις μέσω τών χρησμών κατέφευγαν στο κοντινότερο μαντείο, είτε για οικονομικούς λόγους, είτε από ανυπομονησία, είτε διότι είχαν συνηθίσει στο κοινοτικό και οικογενειακό τους περιβάλλον· ενώ μερικοί κατέφευγαν και στους χρησμούς διαφορετικών μαντείων, συνήθεια που προϋπέθετε βέβαια τη δυνατότητα επιλογής. Η όλη υπόθεση αποκτά ένα ιδιαίτερο όμως νόημα αν, στον βαθμό που μας το επιτρέπουν οι πληροφορίες μας, ειδωθεί υπό το πρίσμα τής σχέσης τών χρησμών προς την ελληνική πόλη και τις συνθήκες ύπαρξής της

(συνεχίζεται)

ΣΗΜΕΡΑ ΑΝΕΠΙΓΝΩΣΤΑ ΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΨΕΥΔΟΠΡΟΦΗΤΕΣ ΤΟΥ ΑΘΕΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΑΣ ΕΧΟΥΝ ΣΤΡΑΦΕΙ ΜΕ ΜΑΝΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΣΤΗΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΜΑΝΤΕΙΑ. ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΥΠΟΣΧΕΤΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΜΟΡΦΗ ΜΕΤΕΜΨΥΧΩΣΗΣ ΔΙΑ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ, ΤΗΣ ΕΥΓΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΟΡΑΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΒΙΟΝΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. ΜΙΑ ΝΕΑ ΤΑΡΙΧΕΥΣΗ ΚΛΕΙΝΕΙ ΤΟΝ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΑΝΘΡΩΠΟ ΣΤΙΣ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ ΤΗΣ ΣΚΟΤΕΙΝΗΣ ΠΛΕΥΡΑΣ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ. Η ΟΠΟΙΑ ΥΠΟΣΧΕΤΑΙ ΤΟΝ ΝΕΟ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟ ΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΣΤΟ INTERNET, ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΚΛΕΚΤΟΥΣ, ΤΗΝ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΛΙΤ.