ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (136)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Δευτέρα, 29 Αυγούστου  2022                       

                                                 Jacob Burckhardt
                                                       ΤΟΜΟΣ 2ος
                                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

V. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΒΙΟΥ -11

Στο θρύλο της εκστρατείας των Επτά εναντίον των Θηβών, η προβλεπόμενη δυστυχία ακολουθεί διαφορετικό δρόμο. Ένας από τους αρχηγούς, ο οποίος είναι επιπλέον και φημισμένος μάντης, ο Αμφιάραος, γνωρίζει ότι τα γεγονότα εξελίσσονται αντίθετα από τη θέληση του Δία, και οι υπόλοιποι το γνωρίζουν επίσης χάρη σ’ αυτόν, και έτσι ένα προαίσθημα επικείμενου θανάτου συνοδευόμενο από τραγικά σημεία τους ακολουθεί σε όλη την εκστρατεία, από την οποία επιστρέφει μόνο ο Άδραστος, ως ένας μελαγχολικός και θλιμμένος για πάντα ήρωας. Στο δρόμο τους για τη Θήβα οι Επτά φιλοξενήθηκαν από τον βασιλέα της Νεμέας του οποίου ο γιός είχε μόλις πεθάνει από δάγκωμα φιδιού. Οι Επτά τον έθαψαν και ο Αμφιάραος δήλωσε ότι επρόκειτο για σημάδι και του δικού τους θανάτου· στο νεκρό βρέφος έδωσαν το όνομα Αρχέμορος, που σημαίνει αρχή όλων των δεινών. Υπάρχουν άραγε στους θρύλους κάποιου άλλου λαού παρόμοια σημεία ; Με ακόμη μεγαλύτερη μεγαλοπρέπεια ηχεί το προαίσθημα του Έκτορα: «Θα φτάσει η μέρα να χαθεί η Ίλιος η αγία», διότι δεν είναι αρχηγός μιας εκστρατείας καιροσκόπων, αλλά ο ισχυρότερος προστάτης της πατρίδας του, και έτσι παραμένει, παρότι γνωρίζει το τέλος της.
Αυτή η πατρίδα υπήρξε κάποτε ένας ευδαίμων τόπος, έτσι ώστε η καταστροφή της να αναδείξει με τρόπο συνάμα σαφή αλλά και πικρό τη φθαρτότητα των επίγειων πραγμάτων απέναντι στο πεπρωμένο. Όλα τα γνωρίσματα μιας δυναστείας σε ότι αφορά το μεγαλείο και τις δωρεές των θεών χαρίστηκαν απλόχερα σ’ αυτούς τους Δαρδανίδες, δόξα πλούτη και απολαύσεις, ως την ημέρα που οι Αχαιοί ξεκίνησαν την εκστρατεία τους· έχουμε όμως ήδη περιγράψει ποιο ήταν το τέλος αυτών των πολεμιστών. Οι Τρώες και οι Αχαιοί ανέδειξαν και οι δύο μαζί, διά της μοίρας τους, την αντίληψη των Ελλήνων για την αξία των πραγμάτων αυτού του κόσμου· αλλά και η αναποφάσιστη και διχασμένη παρέμβαση των θεών, δεν υπήρξε εδώ παρά μόνο συντελεστής μιας ισχυρής γενικής επιταγής· οι προνομιούχες φυλές όφειλαν να εξαλειφθούν. Από μέρους των Αχαιών δεν έλειψαν τα δυσοίωνα προαισθήματα: ο Οδυσσέας προσποιήθηκε των τρελό για να αποφύγει τον πόλεμο, και η Θέτις έκρυψε το γιό της ανάμεσα στα κορίτσια της Σκύρου· όλα αυτά εις μάτην.
Ασφαλώς ο άνθρωπος διδάχθηκε από τις Μοίρες να υπομένει καρτερικά ακόμη και την πιο επώδυνη συμφορά, αλλά από μιαν άλλη σκοπιά, και σε αρκετά ευρεία κλίμακα, «ο κλήρος που του επεφύλαξαν οι θεοί ήταν να ζήσει μέσα στα βάσανα». Ενίοτε και οι ίδιοι οι θεοί δείχνουν να αντιλαμβάνονται πόσο παράλογο είναι να παίρνουν μέρος στους διαπληκτισμούς των θλιβερών θνητών, οι οποίοι «όμοιοι με τα φύλλα των δέντρων άλλοτε διάγουν βίο λαμπρό και άλλοτε αφανίζονται». «Απ’ όλα τα όντα που ζουν και αναπνέουν εδώ στη γη, διανοείται ο Ζευς, τίποτε δεν είναι πιο μίζερο από μιαν ανθρώπινη ύπαρξη». Απευθύνει αυτά τα λόγια στους αθάνατους αγγελιοφόρους του Αχιλλέα, που θρηνούν το θάνατο του Πάτροκλου, ενώ τους οικτίρει που προσφέρθηκαν, αυτοί οι αθάνατοι, στον Πηλέα, ένα θνητό ! Ο θεός και αυτά τα κτήνη διαλέγονται μεταξύ τους και μπορούν να ρυθμίζουν τη μοίρα των ανθρώπων.
Γνωρίζουμε τον προορισμό των δύο αμφορέων της μοίρας που είχαν τοποθετηθεί στο έδαφος του ναού του Δία· κανείς δεν επωφελείται από το περιεχόμενο της καλής μοίρας· η αναλογία είναι τέτοια που οι περισσότεροι γίνονται δέκτες μόνο της κακής. Ο Πίνδαρος αργότερα θα δώσει μια σαφέστερη ερμηνεία: σε κάθε αγαθό που παραχωρούν οι θεοί στους θνητούς αναλογούν δύο δεινά. Προτού υποσχεθούν σε κάποιον κάποιο αγαθό, ή την ευτυχία, διατυπώνουν με σοφία τις επιφυλάξεις τους, που αφορούν στην κοινή μοίρα των θνητών. Ο Αλκίνοος γνωρίζει μόνο ότι τα θαυμαστά πλοία των Φαιάκων μπορούν να μεταφέρουν με ασφάλεια τον ξένο στην πατρίδα του: «Εκεί εγκαταλείπεται στη μοίρα που οι φοβερές Υφάντρες έχουν εναποθέσει στ’ αδράχτια τους από την ημέρα που η μητέρα του τον έφερε στον κόσμο».
Αλλά για να είναι ευχάριστη η ζωή των θεών πάνω στον Όλυμπο, οι Μούσες θα πρέπει να τραγουδούν στους ήχους της λύρας την απελπισμένη μοίρα των θνητών, των τόσο πλανεμένων, που η αδυναμία τούς έχει αφαιρέσει κάθε δυνατότητα να εφεύρουν ένα αντίδοτο στο θάνατο, ή ένα αντιστάθμισμα στα γηρατειά. Δεν θα επαναλάβουμε εδώ πόσες φορές και με ποιους φρικιαστικούς τρόπους ο φθόνος των θεών βυθίζει τους θνητούς στην απόλυτη απελπισία, και σε ποιο βαθμό η στοιχειώδης κοινωνική ευδαιμονία και καλοπιστία των ανθρώπων τους είναι ανυπόφορες. Είναι αδύνατον να μην ενθυμείται κανείς, παρ’ όλες τις αποδιδόμενες τιμές στους θεούς, τις οδύνες που ήσαν ικανοί να προκαλέσουν. Ο Φινέας που βασίλευε στην είσοδο του Πόντου, διέπραξε ένα έγκλημα, και ο Ζευς του έδωσε τη δυνατότητα να επιλέξει αν προτιμούσε να πεθάνει ή να τυφλωθεί· διάλεξε την τύφλωση, αλλά ο Ήλιος οργισμένος επειδή ο Φινέας δεν θέλει να τον βλέπει του έστειλε τις Αρπύες. Ο Ποσειδώνας υπόσχεται στον Θησέα να εκπληρώσει τρείς επιθυμίες του, και αυτός ζητά και λαμβάνει την απελευθέρωση του συντρόφου του Πειρίθοου από τον Άδη, ασφαλή έξοδο από τον Λαβύρινθο, και – ώ της φρίκης – τον θάνατο του γιού του Ιππόλυτου, που έχει συκοφαντηθεί.
Η φαντασία, εξακολουθώντας να επεξεργάζεται παρόμοιες αντιλήψεις, θα συναντήσει αναπόφευκτα την εικόνα ενός χρυσού αιώνα, όπου οι άνθρωποι γνωρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία. Δεν θα αναρωτηθεί καν αν υπήρξαν κάποτε άσπλαχνοι θεοί, αναζητώντας μόνο να ξεφύγει απ’ όλα αυτά με οποιοδήποτε τίμημα. Σε όλους τους λαούς υπάρχουν παρόμοιες απεικονίσεις που μπορεί να αγγίξουν ακόμη σκηνές μιας απόλυτα χυδαίας αφθονίας. Αναμφισβήτητα στις περιπτώσεις αυτές οι άνθρωποι υποχρεώνονται να ζήσουν πραγματικά τραγικές καταστάσεις· δεν γνωρίζουμε όμως κανένα άλλο έθνος που να τις αντιμετώπισε με τόσο απεριόριστη απαισιοδοξία και τόσο απόλυτη απογοήτευση απέναντι στο παρόν και το μέλλον, όσο η ελληνική συνείδηση, όπως τουλάχιστο εκφράστηκε στον Ησίοδο, στο μύθο περί των φυλών. Στη συνέχεια με τον Όμηρο αρχίζει να πλέκεται το εγκώμιο μακρινών λαών, πιο δίκαιων και πιο ευτυχισμένων, που καταλαμβάνει ένα σημαντικό μέρος της μυθικής γεωγραφίας, επιδιώκοντας αργότερα μια σημαντική θέση και στην πραγματική γεωγραφία· τα πέρατα του κόσμου θα πρέπει ασφαλώς να αντιπροσωπεύουν τόπους ευημερίας, την οποία το κέντρο του έχει ολοκληρωτικά απωλέσει· «η ευτυχία εδρεύει εκεί απ’ όπου εσύ απουσιάζεις».
Μια ακόμη σύντομη παρατήρηση επιβάλλεται να προστεθεί σ’ αυτά που προηγήθηκαν. Έτσι όπως αντιλαμβάνονται τη ζωή, οι Έλληνες έχουν τη δυνατότητα, ήδη από την επική εποχή, να συζητούν ανοιχτά για το θάνατο που αναμένει τους ηλικιωμένους, και το περίφημο πέπλο της Πηνελόπης προορίζεται να γίνει το σάβανο του πεθερού της Λαέρτη. Γνωρίζουμε με πόση φυσικότητα αργότερα, στην ιστορική πλέον εποχή, ο Πίνδαρος απευθύνεται στον τύραννο του Ακράγαντα Θήρωνα, αναφερόμενος στον επικείμενο θάνατό του. Να σημειώσουμε έγκαιρα εδώ ότι οι Αθηναίοι είχαν για παράδειγμα αποφασίσει, ενόσω ακόμη ο στωικός Ζήνων βρισκόταν στη ζωή, επειδή έζησε μαζί τους για μεγάλο διάστημα και υπήρξε ένα αληθινό πρότυπο τιμιότητας, να τον ανταμείψουν, όχι μόνο με ένα χρυσό στεφάνι, αλλά και με ένα μνήμα που θα ανεγείρονταν δημοσία δαπάνη. Ας αναλογιστούμε τώρα το ύψος της υποτιθέμενης νομιμοφροσύνης που θα απαιτούσε ο σύγχρονος κόσμος ώστε να καταστεί δυνατή η πραγματοποίηση, ή έστω και η εκδήλωση μιας ανάλογης πρόθεσης. Κατ’ αρχάς θα έπρεπε να αναγνωριστεί ότι πρόκειται για μια προσωπικότητα άξια της υψίστης τιμής και σε μεγάλο βάθος χρόνου· ακολούθως θα έπρεπε επίσης να υποτίθεται – διότι δεν είναι ασφαλώς δυνατόν να εντοπίσουμε την ακριβή αιτία – ότι ο θάνατος αυτού του προσώπου θα συνιστούσε μιαν εξαιρετικά σημαντική απώλεια για τον κόσμο μας. Οι Έλληνες αντίθετα αντιμετώπιζαν αυτές τις καταστάσεις με αφέλεια, όπως ακριβώς και τις προσδοκίες τους.
Εν τέλει όμως τα δεινά στους μύθους των Ελλήνων έχουν μιαν ακόμη εντελώς ιδιαίτερη ιδανική χρησιμότητα. Οι θεοί, λέει ο Αλκίνοος, αποφάσισαν την καταστροφή της Τροίας και των Δαναών και το θάνατο των πολεμιστών για να τους υμνεί στο μέλλον η ανθρωπότητα. Το ίδιο συναίσθημα, προσαρμοσμένο σε ένα διαφορετικό βασίλειο της φύσεως, εκφράζουν τα λόγια του Ερμή στη χελώνα, τη στιγμή που τη σκοτώνει: «Ζωντανή θα υπομένεις ένα οδυνηρό βάδισμα· νεκρή όμως θα μπορείς να τραγουδάς πολύ όμορφα !». Η γερμανική παροιμία λέει:

Ό,τι προορίζεται να ζήσει αιώνια μέσα από το τραγούδι
Πρέπει να παραιτηθεί απ’ τη ζωή.

Οι αοιδοί γνώριζαν ασφαλώς ότι τα ίδια τους τα μυθικά πρότυπα, οι βάρδοι της αρχέγονης εποχής, θυσίασαν τη ζωή τους και τη σωτηρία τους. Ο Ορφέας κατασπαράχθηκε από τις Μαινάδες, ο Θάμυρις τυφλώθηκε από τις Μούσες οι οποίες του αφαίρεσαν και τη μουσική τέχνη επειδή θέλησε να τις συναγωνιστεί στο τραγούδι.

(συνεχίζεται)