ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Συνέχεια από Δευτέρα, 22 Αυγούστου 2022
Jacob Burckhardt
ΤΟΜΟΣ 2ος
ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ
V. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΒΙΟΥ -10
Ο Προμηθέας υπήρξε η κατ’ εξοχήν χαρακτηριστική φυσιογνωμία, ανεξάρτητα από την προϋπόθεση της υψηλής αισχύλειας ποίησης· όλοι οι Έλληνες γνώριζαν τί ήταν αυτό που ο Προμηθέας πρόσφερε στους ανθρώπους καθώς και το τίμημα της προσφοράς του, και τούτο ήταν αρκετό για να αφυπνίσει στα βάθη της ψυχής τους μια θρηνητική εξέγερση κατά των θεών και της μοίρας. Ακόμα και στη διάρκεια των θυσιών και των μεγαλοπρεπέστερων τελετών, η εικόνα του αλυσοδεμένου ήρωα στους βράχους ήταν παρούσα στη συνείδηση των Ελλήνων που γνώριζαν επακριβώς τί θα μπορούσαν να αναμένουν από τους θεούς. Αυτοί, μέσα από όλες τις εκδοχές του θρύλου, δεν συγκατένευσαν σε καμιά περίπτωση να παραδώσουν στους ανθρώπους το πυρ, απαραίτητη προϋπόθεση ανάπτυξης και ευημερίας· και μήπως αυτός που τους το πρόσφερε υπήρξε ένας αρχαίος θεός του πυρός, ένας Τιτάνας ; υπήρξε μόνο ένας σωτήρας, ίσως ο δημιουργός του ανθρώπινου γένους, που αντιστάθηκε στην καταστροφική θέληση του Δία; ακόμη κι αν οι σχετικές ερμηνείες είναι αρκετά διαφορετικές η θεμελιώδης αυτή άποψη παρέμεινε σε ισχύ. [ΑΣ ΣΗΜΕΙΩΣΟΥΜΕ ΚΑΙ ΕΔΩ ΤΗΝ ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΙΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΤΟΥ ΚΑΡΤΕΣΙΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΗ ΘΕΛΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΑ. ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΛΟΙΠΟΝ ΠΗΡΑΝ ΕΝΑΝ ΑΛΛΟ ΔΡΟΜΟ, ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ, ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ ΓΙΑ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΚΑΡΤΕΣΙΟΥ]
Όσο για τον Ηρακλή, το αρχικό νόημα (αρκετά προβληματικό εξ άλλου) της προέλευσής του δεν υπήρξε αποφασιστικής σημασίας, και κυρίως η ερμηνεία της έχθρας της Ήρας συνοδευόμενη από ακραία φυσικά φαινόμενα, που τοποθετήθηκε στη βάση ολόκληρης της σχέσης της με τον Δία, δεν βρήκαν ανταπόκριση στην ελληνική συνείδηση της ιστορικής εποχής. Ασφαλώς ο πανίσχυρος ήρωας υπήρξε γι’ αυτήν ( και κυρίως για τις μεταγενέστερες γενιές) o μεγαλύτερος υπερασπιστής και ευεργέτης στον κόσμο ολόκληρο, αλλά η κυρίαρχη τρέχουσα αντίληψη τον κατέστησε σύμβολο του ανθρώπου που υπέμεινε μιαν ανάξια υποτέλεια. Οποιοδήποτε στοιχείο κι αν πρόσθεσαν στη φυσιογνωμία του ο Σάνδων της Λυκίας, ή ο Μέλκαρτ της Φοινίκης, ο Έλληνας, κατά την φυσική ροπή του προς την απαισιοδοξία, το μεταμόρφωσε σε δεινά. Ο εξαναγκασμός του από τον Ευρυσθέα να φέρει σε πέρας τους δώδεκα άθλους (συμβολισμός, ή όχι, της πορείας του ήλιου δια μέσου του ζωδιακού κύκλου), δε συνιστά μιαν ύψιστη θεϊκή δοκιμασία, παρότι εντέλλεται από την Πυθία, αλλά μια δολιότητα της μοίρας, και σύμφωνα με μεταγενέστερους συγγραφείς όπως ο Απολλόδωρος, ο θλιβερός αυτός αφέντης δεν αποδέχθηκε ορισμένους από τους άθλους του, είτε διότι τους είχε εκπληρώσει με τη βοήθεια συντρόφων του, είτε επειδή έλαβε κάποια αμοιβή. Επιπλέον η Ήρα τον οδήγησε σε τέτοια παράνοια ώστε να δολοφονήσει τα παιδιά του, και να συγκρουστεί με τους καλύτερους Κενταύρους, τους οποίους εκτιμούσε· τέλος, λίγο πριν καεί ζωντανός στην κορυφή της Οίτης οφείλει να παραδώσει το τόξο του σ’ αυτόν που τον βοηθά να ανάψει την πυρά. Από τις ποικίλες αντιλήψεις των Ελλήνων περί της μορφής του Ηρακλή δεν απουσίαζε ούτε το κωμικό στοιχείο, και τούτο διότι οι λογικοί άνθρωποι φαντάζονταν φυσικά πως ένας τόσο υπομονετικός ήρωας θα είχε και κάποια στενομυαλιά. Μια πραγματική ανταμοιβή δια του σαρκασμού.
Στους μύθους και του θρύλους διαφόρων λαών συμβαίνει καμιά φορά να υποβάλλουν τους ήρωές τους σε υπερβολικούς κινδύνους, να προσπαθούν να τους επιφέρουν κακόπιστη βλάβη, αλλά μάταια, και ο Περσέας, που διέθετε μια πλούσια, σχεδόν μαγική δύναμη, ξεπερνά όλα τα εμπόδια, ενώ η τελευταία πληροφορία που έχουμε γι αυτόν είναι η εξουσία που απέκτησε αργότερα στην Πελοπόννησο. Αντίθετα, ο Βελλεροφόντης, ένας «μέγιστος ήρωας» όπως αυτός, που νίκησε τρομακτικά τέρατα και ολόκληρους λαούς, παρανόησε και μισήθηκε από τους θεούς· «τυφλωμένος από αλαζονεία» επιχειρεί να ανυψωθεί με το φτερωτό του άλογο ως την κατοικία του Δία, αλλά γκρεμίζεται και πεθαίνει σε κατάσταση θλιβερής αναπηρίας, όπως και ο Φαέθων. Παρότι η τρέλα μπορεί και εδώ να συμβολίζει, σύμφωνα με ορισμένες ερμηνείες, μεταβολές της ηλιακής τροχιάς, όπως και στην περίπτωση του Ηρακλή, μπορούμε για μιαν ακόμη φορά να αναρωτηθούμε γιατί να εμπνεύσει ειδικά στους Έλληνες τόσο ανατριχιαστικές ιστορίες.
Από μιαν άλλη σκοπιά, ο ελληνικός μύθος έχει το εξής ιδιαίτερο και εντυπωσιακό χαρακτηριστικό, ότι οι λαμπρότερες φυσιογνωμίες του πεθαίνουν νέοι. Θα εξηγήσουμε αργότερα τί σημαίνουν για τους Έλληνες της ιστορικής εποχής η νεότητα και το γήρας, καθώς και το ότι θεωρούσαν καλότυχους όσους είχαν πρόωρο θάνατο· η ίδια αντίληψη πρέπει να είχε επικρατήσει και στους μύθους, και σχετικά με τον Ιππόλυτο και τον Ανδρόγεα για παράδειγμα, δεν είναι ανάγκη να συμβολίζουν για μας τον Αυγερινό που βυθίζεται στη θάλασσα ή τρεμοσβήνει στο φως του ήλιου· οπουδήποτε, στη φαντασία και τους θρήνους του λαού δεν συναντάμε θεϊκές υπάρξεις που υπόκεινται σε πρόωρο ή ξαφνικό θάνατο, όπως ο Λίνος, ο Υάκινθος, ο Ύλας, ο Βώρμος, ο Κινύρας, ο Άδωνις και άλλοι ; Αν ο σύντομος βίος του ήρωα Αχιλλέα μπορούσε αρχικά να αντιστοιχεί σε έναν ορεινό χείμαρρο που μετά από μια σύντομη διαδρομή καταλήγει στη θάλασσα, όλα όσα συνόδεψαν το βίο του μας οδηγούν στο να ξεχάσουμε μια τέτοια εκδοχή. Με μια συναρπαστική λεπτότητα, ο ύμνος των αοιδών, συγκέντρωσε ό,τι ομορφότερο υπήρξε στη ζωή ενός νέου και το συνέδεσε μελαγχολικά με τον πρόωρο χαμό του. Αν ο Αχιλλέας εμπνέει τέτοιο θαυμασμό είναι γιατί θα πεθάνει πρόωρα, και πεθαίνει πρόωρα διότι είναι άξιος θαυμασμού. Ας προσπεράσουμε το ερώτημα αν υπήρξε θεότητα της φύσης· η θεοποίησή του, αφού δέχτηκε ο βέλος του Πάρι, η ένωσή του με την Ελένη στη νήσο Λευκή, δεν σχετίζονται ασφαλώς με όλα αυτά, για τον απλούστατο λόγο ότι το έθνος είχε ήδη προβάλλει σ’ αυτόν τον καλύτερο εαυτό του. Τόσοι λιγότερο επιφανείς νεκροί υπήρξαν αντικείμενο ηρωικής λατρείας· αλλά οι Έλληνες έστησαν σχεδόν παντού μνημεία τιμώντας το γυιό της Θέτιδας.
Δίπλα στη φυσιογνωμία του πρόωρα θνήσκοντος αναδύεται εκείνη του μεγάλου μάρτυρα που υπομένει τα πάντα, του ώριμου στην ηλικία Έλληνα, του Οδυσσέα. Οι θρύλοι και η ποίηση άλλων λαών δεν δυσκολεύτηκαν καθόλου να αναθέσουν στους ήρωές τους ένα πλήθος περισσότερο η λιγότερο επικίνδυνων περιπετειών, με μια τυχαία διάταξη, και να τους ανασύρουν μέσα απ’ αυτές ζωντανούς και ευτυχείς, αλλά η Οδύσσεια είχε άλλο προορισμό. Κατ’ αρχάς ο Όμηρος παραμερίζει όλα όσα αφορούν στην προηγούμενη ζωή του Οδυσσέα, απιστίες και ανενδοίαστες βιαιότητες, και ξεκινά την αφήγησή του με το περίφημο ταξίδι της επιστροφής από την Τροία. Οι σύντροφοί του, ο ένας μετά τον άλλο, χάνονται και όχι πάντοτε με δική τους ευθύνη· κανένας τους δεν προκάλεσε τη δυστυχία που τους περίμενε στους Λαιστρυγόνες· τα θύματα της Σκύλλας είναι όλα επίσης αθώα, και απέναντι στον Πολύφημο οι σύντροφοί του είναι καλύτερα προστατευμένοι από τον ίδιο: όλοι όμως υφίστανται τη μοίρα των περισσότερων θνητών. Ο ίδιος ο Οδυσσέας, από βασιλέας και αρχηγός του στρατού, καταλήγει να μην είναι παρά ένας εντελώς μοναχικός ναυαγός· επιπλέον η επιθυμία να επιστρέψει στο σπίτι του γεννιέται μετά την επίσκεψη στον Άδη και τη μακρά παραμονή του στην Καλυψώ, μέχρις ότου οι θεοί αναλάβουν επιτέλους τη φροντίδα αυτού του άνδρα που παρέμεινε υπέροχος και δυνατός, αλλά μόνο τη δική του φροντίδα. Μετά την εξολόθρευση των μνηστήρων αφήνεται να εννοηθεί ότι ο ήρωας καλείται να εκπληρώσει κάποιες ακόμη υποχρεώσεις, αλλά κατόπιν θα γνωρίσει ειρηνικά γηρατειά, και θα βασιλέψει σε ευδαίμονες λαούς, όλα αυτά όμως μόνο στην Οδύσσεια· άλλοι θρύλοι αντίθετα αποδίδουν στον ίδιο και τους δικούς του κάθε είδους νέες περιπέτειες, ακόμη και πολύ δυσάρεστες.
Αλλά η περιπλάνηση και οι αγώνες του Οδυσσέα αποτελούν μόνο τους περισσότερο φημισμένους μύθους της επιστροφής (νόστοι). Από την πλευρά της η ελληνική φαντασία φρόντισε επίσης να αναδείξει την αφροσύνη της μεγάλης αυτής νικηφόρας εκστρατείας – θα μπορούσαμε να πούμε την αφροσύνη οποιουδήποτε μεγαλεπήβολου επιτεύγματος – περιγράφοντας τη θλιβερή μοίρα των περισσότερων απ’ αυτούς που επέστρεφαν. Ο Αίας, υιός του Τελαμώνα πεθαίνει, όπως γνωρίζουμε αυτοκτονώντας μπροστά στα τείχη της Τροίας, ο Αίας υιός του Οϊλέως, παγιδευμένος πάνω σε έναν ύφαλο, δέχεται θανατηφόρο πλήγμα από την τρίαινα του Ποσειδώνα· άλλοι χάνονται, επειδή o Ναύπλιος, πατέρας του Παλαμήδη που σκοτώθηκε με δόλο, ανάβοντας φωτιές οδηγεί τα πλοία τους στους βράχους της Εύβοιας, και σύμφωνα με έναν ύστερο μύθο, αυτός ο ίδιος ο Ναύπλιος είναι που απέστειλε εραστές στις συζύγους των απόντων ηρώων, αρχίζοντας από την Κλυταιμνήστρα. Ο Διομήδης επιστρέφοντας στο Άργος ανακαλύπτει ότι η σύζυγός του Αιγιάλεια είναι ερωμένη ενός από τους υιούς του Σθένελου. Απειλούμενος με θάνατο, καταφεύγει στο ιερό της Ήρας και διαφεύγει στην Ιταλία, όπου αρχίζει κατά κάποιο τρόπο μια νέα ζωή, ως θεός της Αδριατικής και Ταρεντινής θάλασσας. Συνήθως οι περισσότεροι νέοι ήρωες του μύθου έχουν τραγικό τέλος, όπως ο Νεοπτόλεμος στους Δελφούς· άλλοι, όπως ο Νέστωρας, θα πρέπει να γεράσουν προκειμένου να διηγηθούν τα κατορθώματα της προηγούμενης γενιάς στις επόμενες. Συνοψίζοντας οι θρύλοι της επιστροφής δημιουργούν στον ακροατή τους την εντύπωση ότι ευτυχέστεροι ήταν αυτοί που θυσιάστηκαν στην Τροία.
Σε γενικές γραμμές το πεπρωμένο των ηρώων στο μύθο καθορίζεται από τη μοίρα και το φθόνο των θεών, χωρίς ασφαλώς η μοίρα να διεκδικεί κάποια ευθύνη· κατ’ αρχάς θα πρέπει να αναφέρουμε ότι συνήθως τους βαρύνουν εγκλήματα που επισύρουν σε όλες τις εποχές και όλους του λαούς τον έλεγχο της συνείδησης, και όχι αποκλειστικά στην παράλειψη της απόδοσης τιμής σε κάποια θεότητα κ.ο.κ.· επιπλέον ο αληθινός ένοχος εξ αιτίας μιας δεδομένης συμπεριφοράς, σπάνια πληρώνει με το θάνατό του, συχνά αποτρόπαιο, στον τόπο που τελέστηκε το έγκλημα. Το βασικό χαρακτηριστικό του πεπρωμένου δεν είναι η νομιμότητα αλλά το αναπόφευκτο, και σ’ αυτό ακριβώς το πλαίσιο οι χρησμοί υπήρξαν για τους Έλληνες ανεξάντλητη πηγή κινήτρων. Η σταδιακή αποκάλυψη του μέλλοντος επιταχύνει το τέλος αυτού που την αναζητεί· η προειδοποίηση των Δελφών προς τον Οιδίποδα για την δολοφονία του πατέρα του και την αιμομιξία τον οδηγεί μακριά από τη Κόρινθο και αυτούς που θεωρεί γονείς του, επιταχύνοντας την καταστροφή του. Ο περίφροντις άνθρωπος του μύθου ρυθμίζει τα του βίου του στη βάση ενός σκοτεινού χρησμού που του γνωστοποιήθηκε, αλλά μάταια: τα προορισμένα τέκνα που εγκαταλείπονται (όπως ο Οιδίποδας, ο Πάρις και άλλοι) σώζονται, ώστε να προέλθει απ’ αυτά ό,τι μέλλεται να συμβεί· ακόμη και αν το παιδί που προορίζεται να φονεύσει τον πατέρα του δεν εγκαταλειφθεί, και αν ο πατέρας και ο υιός κατόρθωσαν εξ αιτίας του χρησμού να αποφύγουν ο ένας τον άλλο, η μοίρα θα βρεί οπωσδήποτε τον τρόπο να προκαλέσει το θάνατο του πατέρα, όπως στην απεχθή περίπτωση του Κατρέα και του Αλθαμένη.
(συνεχίζεται)
ΜΑΤΑΙΟΤΗΣ ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΜΑΤΑΙΟΤΗΣ. ΚΑΙ ΑΥΤΑ ΜΕ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΜΑΣ ΠΛΑΝΟΥΝ ΟΙ ΣΗΜΕΡΙΝΟΙ ΨΕΥΔΟΘΕΟΛΟΓΟΙ ΟΤΙ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΤΩΣΗ ΑΛΛΑ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΤΙΣΤΟΤΗΤΟΣ, ΤΑ ΓΝΩΡΙΣΕ ΗΔΗ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΨΥΧΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΥΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ, ΠΟΛΕΜΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΠΑΡΣΗ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου