ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (134)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τετάρτη, 17 Αυγούστου  2022

                                                     Jacob Burckhardt
                                                           ΤΟΜΟΣ 2ος
                                 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

V. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΒΙΟΥ -9

Πέρα όμως από την απόκτηση γήινων αγαθών, μαζί με ό,τι επιθυμητό ή προβληματικό εμπεριείχε, διακρίνεται μια παλαιόθεν επίμονη προσπάθεια κατάρτισης ενός απολογισμού δυναμένου να απαντήσει στο ερώτημα αν αξίζει πραγματικά τον κόπο να ζει κανείς. Μπορούμε προσώρας να παρατηρήσουμε ότι ο Αριστοτέλης απαντούσε θετικά.
Η ικανότητα και η προδιάθεση της προσμονής στέρεων και ευρέως αποδεκτών ιδεών περί της αξίας της υπάρξεως ήταν ασφαλώς πάντοτε, σε διαφορετικό βαθμό, παρούσες σε όλους τους λαούς. Ενδέχεται επίσης η παρουσία τους να υπήρξε λανθάνουσα , χωρίς να έχει αποτυπωθεί στον γραπτό λόγο, εκτός όταν κάποια ισχυρή θρησκευτική παράδοση ανελάμβανε κατ’ αρχήν να διευθετήσει το όλο ζήτημα.
Σε ό,τι αφορά τους αρχαίους Έλληνες, ο γερμανικός ανθρωπισμός του περασμένου αιώνα, την εποχή της μεγάλης του άνθησης, φαντάστηκε ότι διέκρινε την απάντηση: ατενίζοντας τους ηρωικούς πολεμιστές τους, τους πολίτες τους, την τέχνη και την ποίηση, την όμορφη χώρα και το κλίμα της, τους θωρούσε ευτυχείς, και το ποίημα του Σίλερ, Οι θεοί της Ελλάδας, απεικονίζει ακριβώς μια κατάσταση της οποίας η γοητευτική προσέγγιση είναι συνήθως παρούσα. Είχε σχηματίσει την εντύπωση ότι η Αθηναίοι της εποχής του Περικλή έπλεαν διαρκώς σε πελάγη ευτυχίας. Πρόκειται για μια από τις σοβαρότερες παραποιήσεις ιστορικών κριτηρίων που συνέβη ποτέ, αποκτώντας τόσο μεγαλύτερη ισχύ, όσο μεγαλύτερη αφέλεια και πειστικότητα αποκτούσαν οι μορφές εκδήλωσής της. Αγνοήθηκαν οι σθεναρές διαμαρτυρίες που αναδύονταν από όλα τα διασωθέντα γραπτά κείμενα, τα οποία, ξεκινώντας από το μύθο, ήταν συνήθως πλήρη παραπόνων για τον ανθρώπινο βίο γενικά, και τον απαξίωναν, εθελοτυφλώντας ιδιαίτερα απέναντι στη ζωή του ελληνικού έθνους, επιλέγοντας μόνο τις ελκυστικές εκδοχές και μη μπορώντας να συλλάβουν τις ιστορικές εξελίξεις πέρα από τη μάχη της Χαιρώνειας. Σαν να μην υπήρξαν συνέχεια όλων αυτών που προηγήθηκαν οι δύο αιώνες που ακολούθησαν, οδηγώντας τον ελληνικό λαό, εξ αιτίας κυρίως των δικών του επιλογών, ως το χείλος της υλικής καταστροφής.
Εμείς θα περιοριστούμε μόνο στην εκτίμηση της ανθρώπινης ύπαρξης όπως ακριβώς την αντιλήφθηκαν σε γενικές γραμμές οι Έλληνες, και γι’ αυτό θα αποφύγουμε κάθε είδους παραλληλισμό με τη νοοτροπία άλλων λαών, καθώς και με τον έμφυτο πεσιμισμό της περσικής Βίβλου των Βασιλέων, στους θρύλους της οποίας ακόμη και οι ήρωες και οι ενάρετοι άνθρωποι, όταν φθάσουν σε προχωρημένη ηλικία υποκύπτουν στο κακό. Για τους Έλληνες, που πίστευαν ειλικρινά στο αμετάβλητο του χαρακτήρα, ο άνθρωπος δεν μετατρέπεται εύκολα σε κάτι πολύ χειρότερο από αυτό που είναι, σε κάθε περίπτωση όμως παραμένει δυστυχής, με ή χωρίς την παρέμβαση των θεών.
Προσπαθήσαμε προηγουμένως να καταδείξουμε τί αντιπροσώπευαν οι θεοί για τους Έλληνες, και πώς, από φυσιογνωμίες τρομακτικές, μετατράπηκαν σε ευεργέτες, ασκώντας όμως μια πολύ περιορισμένη επιρροή στον κόσμο και τη ζωή των ανθρώπων καθώς ήσαν αντιμέτωποι με το πεπρωμένο. Εξ άλλου και οι ίδιοι οι θεοί δεν υπήρξαν πάντοτε ευτυχείς, και μόνο εξ αιτίας του φθόνου τους· είχαν όμως επίσης τη συνήθεια να συντρίβουν τους ανώτερους ανθρώπους, και πρώτα απ’ όλους τους ήρωες του μύθου από τους οποίους κι εμείς θα ξεκινήσουμε.
Στους θρύλους πολλών λαούς συναντάμε ιστορίες ηρώων που τα κατορθώματα τους τούς οδήγησαν στο θάνατο, και οι Βουργουνδοί στην αυλή του βασιλιά Έτζελ αποτελούν λαμπρό παράδειγμα. Είναι επίσης συχνή η αναφορά σε κάποιον βασιλιά που υποχρεώνει τους υποψήφιους μνηστήρες της κόρης του να πολεμήσουν μέχρι θανάτου στο πλευρό του, και άλλα παρόμοια περιστατικά. Αυτό όμως που διακρίνει την ελληνική αντίληψη είναι ότι εδώ τιμάται ολοφάνερα και σε ευρύτερη κλίμακα απ’ όπου οπουδήποτε αλλού, μια ολόκληρη φυλή, σημαντικότατη και με μεγάλη φήμη, η οποία δεν έσβησε, αλλά συχνά υπέκυψε με εξαιρετικά βίαιο τρόπο, και ότι ο κόσμος που αναδύθηκε μετά, κυρίως οι αοιδοί, τοποθετήθηκε σε μια αντιπαράθεση σεβασμού προς αυτή τη φυλή. Κατ’ αυτό ακριβώς τον τρόπο, σύμφωνα με την ελληνική αντίληψη, μια μεγάλη γενιά ηρώων υπέκυψε στη διάρκεια του πολέμου της Τροίας, όπως και κατά τη διάρκεια, ή μετά την επιστροφή στον τόπο της· μια εξίσου σκοτεινή μοίρα συνόδευε επίσης πάντοτε τους αρχαίους ήρωες στα κατορθώματα και τις περιπέτειές τους. Το σύνολο των μύθων είναι γεμάτο εξ αρχής από τέτοια περιστατικά, και όπου η εποποιία ασχολείται με κίνητρα και εκτιμήσεις, όλα αυτά περιβάλλονται από μια εμφανή απαισιοδοξία. Σε ένα παρόμοιο υπόβαθρο, έγινε αργότερα δυνατό στην τραγωδία, να ανυψώσει ως το σημείο που γνωρίζουμε τα μεγαλόπρεπα μνημεία των εγκλημάτων, των αναθεματισμών και της απελπισίας.
Ισχυρίζονται πολλοί, είναι αλήθεια, ότι αρκετοί θρύλοι γεννήθηκαν μέσα από συνήθη φυσικά φαινόμενα, κυρίως αστρικής ή μετεωρολογικής προέλευσης. Η παράνοια και η δυστυχία του Βελλεροφόντη συμβολίζουν τις εμφανείς διαταραχές της τροχιάς του ηλίου και της σελήνης, η Φαίδρα και ο Ιππόλυτος τους θαλάσσιους κυματισμούς μέσα στους οποίους εξαφανίζεται ο Αυγερινός, κ.ο.κ. Αλλά ακόμη και αν αποδεχόμασταν αυτές τις συμβολικές ερμηνείες, καθώς και άλλες του ιδίου είδους, δεν θα έπαυε να μας εντυπωσιάζει ο χαρακτηριστικός τρόπος δια του οποίου οι Έλληνες εμπνεύστηκαν αυτές τις δραματικές ανθρώπινες ιστορίες. Και ο οποίος τους ώθησε επίσης να εμπνευσθούν τον τρομακτικό μύθο της Φιλομήλας, της Πρόκνης, του Τηρέα και του Ίτυ, από το λυπητερό άσμα του αηδονιού και τη συμπεριφορά τριών ακόμη πτηνών ! Η ηθελημένη αυτή σκοτεινή εκδοχή πρέπει να αντιπροσώπευε μιαν εξαιρετικά ισχυρή τάση, και αν προσθέσουμε εδώ τη συμμετοχή των τριών τραγικών ποιητών στην δραματοποίηση των μύθων, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η τάση αυτή διευρυνόταν στο βαθμό που αναβαθμιζόταν η παιδεία των Ελλήνων. Κύριο μέλημά μας δεν είναι να αναζητήσουμε εδώ, απογυμνώνοντας τους, τις απαρχές των θρύλων, αλλά αντίθετα τις μεροληπτικές προεκτάσεις τους.
Οι αρχαιότερες μετακινήσεις πληθυσμών, των οποίων παρέμενε μια πολύ μακρινή ανάμνηση, ξεκίνησαν από συγκεκριμένα πρόσωπα, τους ήρωες, οι οποίοι μετά από ένα στυγερό έγκλημα διέφευγαν σε ξένο τόπο, όπου ένας ιστορικός πρίγκιπας τους υποδέχεται, τους καθαίρει από τις πράξεις τους, τους προσφέρει δώρα και τους καθιστά ακόμη και κληρονόμους του. Σε κάθε πριγκηπική αυλή υπάρχουν εγκατεστημένοι παρόμοιοι φυγάδες. Από μιαν άλλη σκοπιά οι πράξεις τους επισύρουν την εκδίκηση, την οποία για παράδειγμα θα πρέπει να αντιμετωπίσει ο υποψήφιος στην περίπτωση ενός αρραβώνα, ως καθήκον απέναντι στην οικογένεια του θύματος. Πόσο όμως ήπια φαντάζει αυτή η εκδοχή σε σχέση με άλλους τρόπους προσωπικής εκδίκησης υπαγορευόμενους από το πάθος, και που μπορούν να αγγίξουν το άκρον άωτον της ωμότητας, όπως το Θυέστειο δείπνο ! Εκτός από την οργή των αντιποίνων, ο φθόνος συνοδεύει επίσης τους ήρωες, όπως και τους θεούς. Κατά την πολιορκία της Τροίας, ο Ηρακλής υψώνει το ξίφος του κατά του Τελαμώνα, επειδή και μόνον ο τελευταίος εισήλθε πρώτος στην πόλη· ο αρχαιότερος μυθικός τεχνίτης, ο Δαίδαλος, ήταν μια απεχθής φυσιογνωμία, όπως ακριβώς μας διδάσκει το αρχαιότερο υπόδειγμα θρύλου που διαδώθηκε σε όλους τους λαούς, ο αφέντης που σκοτώνει τον υποτακτικό του διότι φθονεί το ταλέντο του. Ο αινιγματικός νησιωτικός λαός, οι Τελχίνες, λέγεται επίσης ότι ήταν φθονερός και κακόβουλος. Και όπως συμβαίνει συχνά, ο μύθος απεργάζεται την καταστροφή των φθονερών καθιστώντας τους θύματά του ! Διότι το κακό κάνει πολύ νωρίς την εμφάνισή του στον εσώτερο άνθρωπο, και έτσι δίδυμοι αδελφοί όπως ο Προίτος και ο Ακρίσιος, κ.λ.π., μαλώνουν από τότε που βρίσκονται ακόμη στην κοιλιά της μητέρας τους, και ως ενήλικες επίσης, για την κατάκτηση της εξουσίας. Για τους «Σπάρτους», που μόλις είχαν ξεπηδήσει στη γη από τα σπαρμένα δόντια του δράκοντα των Θηβών, αρκούσε μια πέτρα που ο Κάδμος πέταξε ανάμεσά τους για να αλληλοσκοτωθούν, εκτός από πέντε, οι οποίοι ως οι ισχυρότεροι όλης της ομάδας, κατέστησαν οι πρόγονοι του λαού της περιοχής. Αλλά και μια ολόκληρη κατηγορία μυθικών γυναικών εμφανίζονται ως αποκρουστικές υπάρξεις, των οποίων, είτε η απληστία και η ματαιοδοξία επισύρει την καταστροφή μιας ολόκληρης περιοχής (Εριφύλη), είτε απεργάζονται τα φρικτότερα εγκλήματα διότι οι έρωτες τους δεν βρήκαν ανταπόκριση, και στην Εφύρη, την μυθική Κόρινθο, το φαρμάκι προσφέρεται για κάθε χρήση από την εποχή της Μήδειας. Ένας ύστερος Ρωμαίος ποιητής, ο Υγίνος, συνέταξε από μυθογραφικές ελληνικές πηγές, ή απλώς μετέφρασε, έναν ολόκληρο κατάλογο που περιλαμβάνει τους πατέρες που σκότωσαν τις θυγατέρες τους, τις μητέρες που δολοφόνησαν τους υιούς τους, τους συζυγοκτόνους, τις αυτοκτονίες, τις δολοφονίες συγγενών κάθε κατηγορίας, κ.τ.λ., μαζί με τρία περιστατικά προσώπων που αναγκάστηκαν να φάνε τα ίδια τους τα παιδιά.
Αλλά σε γενικές γραμμές η μοίρα και οι θεοί είναι οι δύο παράγοντες που ευθύνονται κυρίως για τις δυστυχίες των ανθρώπων, και τόσο οι μορφές όσο και τα βασικά αφηγήματα που προσδίδουν τον χαρακτήρα τους στους μύθους, ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία. Στον Όμηρο, ο θάνατος «πολλών» Αχαιών ηρώων προέρχεται από τη θέληση του Δία, όπως και του πεπρωμένου, και ο Αχιλλέας το λέει καθαρά απευθυνόμενος στον ίδιο το θεό· προηγουμένως ο Ζευς είχε καθυστερήσει το θάνατο του Πατρόκλου για να του δώσει την ευκαιρία να σκοτώσει ακόμη περισσότερους Τρώες. Επιπλέον παρότι ο Απόλλων έχει υποβάλλει τον Πάτροκλο σε όλες τις άλλες δοκιμασίες εκτός από τον θάνατο, όταν ο τελευταίος τραυματίζεται από το ξίφος του Έκτορα, πριν πεθάνει ψιθυρίζει: «Ο θάνατός μου είναι αποτέλεσμα της μοίρας και της θέλησης του υιού της Λητούς». Ο μετα-ομηρικός μύθος, (όπως προκύπτει από τα Κύπρια Έπη) δεν περιορίζεται μόνο στον αφανισμό της φυλής των ηρώων: Οι άνθρωποι σ’ αυτόν εδώ τον κόσμο έχουν υπερβολικά πληθύνει· έτσι η θεά Γαία παρουσιάζεται στον Δία και του ζητά να την απαλλάξει από το βάρος ενός τόσο μεγάλου πληθυσμού· ο θεός προκαλεί πρώτα τον πόλεμο των Θηβών, που την απαλλάσσει ήδη από ένα μεγάλο ποσοστό, και κατόπιν τον πόλεμο της Τροίας, που θα πρέπει τελικά να αποτέλεσε ανακούφιση για τη γη. Στον Ευριπίδη, ο Απόλλων ομολογεί ότι οι θεοί έστειλαν την Ελένη και προκάλεσαν τον πόλεμο του οποίου υπήρξε η αιτία, «προκειμένου να απαλλάξει τη γη από το πλήθος των θνητών που την βάραιναν». Αλλά και ο Αχιλλέας γεννήθηκε για να εξολοθρεύσει το λαό των πολεμιστών, με την ισχύ και το ξίφος του – από φλαμουριά του Πηλίου – που είχε άλλοτε προσφέρει ο Χείρων στον πατέρα του Πηλέα, «για να σπείρει κι αυτός το θάνατο σε πάμπολλους ήρωες». Ακολούθως οι δύο καταστροφικές δυνάμεις (Αχιλλέας και Ελένη), μεταμορφωμένες σε θείο ζεύγος, βασιλεύουν στη νήσο Λεύκη, όπου αποκτούν ένα φτερωτό γυιο, τον Ευφορίωνα.

 (συνεχίζεται) 

ΣΗΜΕΡΑ Η ΦΥΣΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΕΙΝΑΙ ΒΕΒΑΙΗ ΟΤΙ ΝΙΚΗΣΕ ΤΗ ΦΥΣΗ ΑΛΛΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΠΑΛΕΥΕΙ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ. ΔΕΝ ΣΥΛΛΑΜΒΑΝΕΙ ΤΗΝ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ ΤΟΥ ΟΙΔΙΠΟΔΑ ΜΕ ΤΗΝ ΛΥΣΗ ΤΟΥ ΑΙΝΙΓΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΦΘΟΡΑΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΗΣ ΣΦΙΓΓΑΣ, ΟΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ, Η ΟΠΟΙΑ ΑΝΟΙΓΕΙ ΤΗΝ ΑΒΥΣΣΟ ΤΟΥ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟΥ, ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ ΜΗΤΡΙΚΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ. 

ΟΥΤΕ ΤΗΝ ΜΕΓΑΛΕΙΩΔΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΗΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΔΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ. ΜΕ ΤΗΝ ΒΟΗΘΕΙΑ ΕΝΟΣ ΑΛΛΟΥ ΠΑΤΕΡΑ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΔΕΝ ΥΠΟΚΕΙΤΑΙ ΣΤΗΝ ΦΘΟΡΑ, ΔΕΝ ΔΟΛΟΦΟΝΕΙΤΑΙ, ΤΟΥ ΝΟΥ, ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΕΛΗΣΕΩΣ(ΟΥΔΕΙΣ ΕΚΩΝ ΚΑΚΟΣ) ΠΟΥ ΓΕΝΝΑ ΤΗΝ ΕΓΚΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΝΟΗΜΑΤΟΣ.

ΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ ΕΙΝΑΙ Ο ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΤΙΜΩΡΕΙ ΤΗΝ ΕΠΑΡΣΗ ΤΗΣ ΑΜΑΡΤΙΑΣ. ΟΠΩΣ ΑΚΡΙΒΩΣ ΔΙΔΑΧΘΗΚΕ ΓΙΑ ΑΙΩΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΣΚΗΤΙΚΗ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ.  

ΠΟΣΗ ΠΡΟΟΔΟ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΕΙ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΜΠΙΓΚ ΜΠΑΝΓΚ Η ΟΠΟΙΑ ΣΤΗΝ ΤΥΧΗ ΤΟΥ ΧΑΟΥΣ ΤΟΥ ΗΣΙΟΔΟΥ ΤΟΠΟΘΕΤΕΙΜΙΑ ΕΚΡΗΞΗ Η ΟΠΟΙΑ ΑΝΑΛΟΓΕΙ ΣΤΗΝ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΠΡΑΞΗ;