Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΤΣΕ - Michael Gillespie (36)

  Συνέχεια από:   Τετάρτη 12 Οκτωβρίου 2022

Nihilism Before Nietzsche

Michael Allen Gillespie

Μετάφραση: Γιώργος Ν. Μερτίκας

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΟΙ ΔΑΙΜΟΝΕΣ ΕΞΑΠΟΛΥΜΕΝΟΙ

Ο ρωσικός μηδενισμός και η επιδίωξη του προμηθεϊκού

Εξετάσαμε την εκπληκτική έλξη που ασκούσε το δαιμονιακό στη φαντασία στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα. Μια άλλη μορφή στενά συνδεδεμένη με αυτούς τους δαιμονιακούς ήρωες του ρομαντισμού ήταν ο Προμηθέας. Όπως τον παρουσιάζει ο Goethe στο ποίημά του «Προμηθεύς», είναι ένα γενναίο πλάσμα το οποίο αντιμετωπίζει κατά πρόσωπο τους θεούς και τους αψηφά, έχει επίγνωση των δυνάμεών τους και των δυστυχιών που μπορούν να προκαλέσουν, αλλά δεν είναι διατεθειμένος να υποταχθεί. Υπό μίαν έννοια, είναι ανώτερος και από τους θεούς, γιατί είναι αυτάρκης, ενώ αυτοί εξαρτώνται από όσους τους λατρεύουν. 

Ο Προμηθέας του Goethe είναι ο σπουδαίος συνήγορος αυτού του κόσμου, που αποστρέφεται τις άκοπες απολαύσεις του ουρανού χάριν του οδυνηρού αγώνα της επίγειας ζωής. Η προθυμία του να υπομείνει αυτή την οδύνη τον υψώνει πάνω από τους θεούς και είναι η πηγή της μεγάλης υπερηφάνειας του. Το ποίημα, το οποίο απευθύνεται στον Δία, τελειώνει με την εξής στροφή: «Εδώ κάθομαι, διαπλάθοντας ανθρώπους / Κατ' εικόνα μου, / Ένα γένος που 'ναι σαν εμένα, / Καμωμένο να υποφέρει, να θρηνεί, / Να χαίρεται και να απο λαμβάνει, / Και να μη δίνει σημασία στο είδος σου, / Όμοια με εμένα».

 Ο Προμηθέας του Goethe φαίνεται να είναι μία ακόμη περίπτωση της ρομαντικής σαγήνευσης από το δαιμονιακό. Ωστόσο είναι κάτι παραπάνω. Το δαιμονιακό είναι η άρνηση του θεϊκού, ή, στην περίπτωση του Goethe και του Hegel, μια αρνητική στιγμή του Θεού ή του παγκόσμιου πνεύματος. Το προμηθεϊκό, αντιθέτως, προηγείται του θεϊκού ή είναι σύγχρονο με αυτό. Δεν προσδιορίζεται μόνο μέσω της άρνησης, ούτε είναι απλώς κάποια αρνητική δύναμη. Ο Προμηθέας δεν υπόκειται στον θεϊκό νόμο, αλλά ζει σύμφωνα με τους δικούς του νόμους, που συναγωνίζονται εκείνους των θεών. Ο Σατανάς εκδιώχθηκε από τον ουρανό και η επιβεβαίωση της αυτονομίας του είναι πάντοτε ανήθικη και φορτωμένη ενοχή. Ο Προμηθέας δέθηκε στον βράχο του αδίκως, εξ αιτίας της γενναιοδωρίας του προς τους ανθρώπους. Η επιβεβαίωση της αυτονομίας του δεν συνοδεύεται επομένως από ενοχή αλλά από δίκαιη αγανάκτηση.

Το προμηθεϊκό και το θεϊκό, ωστόσο, δεν είναι εντελώς διαφορετικά. Όπως καθιστά σαφές η τελευταία στροφή του ποιήματος του Goethe, η κύρια δραστηριότητα του Προμηθέα είναι η δημιουργία του ανθρώπου σύμφωνα με τη δική του εικόνα. Μολονότι το προμηθεϊκό υπερβαίνει την αρνητικότητα του δαιμονιακού, το κάνει εφ’ όσον ιδιοποιείται τις δυνάμεις τις οποίες η χριστιανική παράδοση αποδίδει στον Θεό. Ο Προμηθέας υπ' αυτή την έννοια δεν είναι ανήθικος παραβάτης κάποιου ευεργετικού θεϊκού νόμου αλλά ένας επαναστάτης ενάντια στον θεϊκό δεσποτισμό. Είναι η πηγή της αυτονομίας και ο φορέας της ανθρώπινης απελευθέρωσης. Ενώ ο δαιμονιακός τίγρης του Blake είναι αναλισκόμενη θεϊκή φλόγα, ο Προμηθέας κλέβει αυτή τη φωτιά από τους θεούς και την κατεβάζει στους ανθρώπους.

Αυτό το κεφάλαιο επιδιώκει να δείξει πόσο σημαντική είναι η ιδέα του προμηθεϊκού για τον ρωσικό μηδενισμό. Ο ρωσικός μηδενισμός έχει γενικά κατανοηθεί ως αποκήρυξη του ιδεαλισμού και του ρομαντισμού χάριν του υλισμού και του λαϊκισμού. Όπως θα δούμε, αυτός ο μηδενισμός χαρακτηριζόταν από τη λαχτάρα για το προμηθεϊκό, για κάποιο νέο είδος ανθρώπινου όντος το οποίο ανυψώνεται πάνω από το επίπεδο της ανθρώπινης φύσης, αναζητώντας την αυτονομία. Αυτή η θεώρηση του προμηθεϊκού εξαρτάται επομένως αποφασιστικά από τις αντιλήψεις για τη βούληση και την ελευθερία που είναι κληρονομημένες από τον ιδεαλισμό και τον ρομαντισμό. Αυτό σημαίνει ότι το μηδενιστικό όραμα κάποιας νέας υπεράνθρωπης φύσης πέραν όλων των θεών κατ' ουσίαν στηρίζεται στον παλαιό Θεό, ενάντια στον οποίο επαναστατεί. Ο ρωσικός μηδενισμός υπ' αυτή την έννοια είναι μόνο μια απώτερη και πιο ριζοσπαστική παραλλαγή της ιδέας της απόλυτης βούλησης, την εξέλιξη της οποίας απεικονίσαμε σε γενικές γραμμές από τον νομιναλισμό μέχρι τον Descartes, κι από εκεί στον Fichte και στους Γερμανούς ρομαντικούς.

Η προϊστορία του ρωσικού μηδενισμού

Η ρωσική κοινωνία των αρχών του δέκατου ένατου αιώνα εδραζόταν στους δίδυμους στύλους της αυταρχίας και της ορθοδοξίας και υποστηριζόταν από έναν καταπιεστικό αστυνομικό μηχανισμό, που χρησιμοποιούσε τη λογοκρισία, την εξορία και την ωμότητα προκειμένου να εξαλείψει κάθε αντιπολίτευση. Μερικοί Ρώσοι φιλελεύθεροι επιδίωκαν να μεταρρυθμίσουν αυτό το καθεστώς, αλλά είχαν ελάχιστη υποστήριξη μέσα στην ίδια τη Ρωσία. Η αποτυχημένη Συνωμοσία των Δεκεμβριστών του 1825 είναι ενδεικτική των δυσκολιών που αντιμετώπιζαν οι φιλελεύθεροι μεταρρυθμιστές. Επιπλέον, ως επακόλουθό της οι περισσότεροι επικριτές του καθεστώτος αναγκάστηκαν να εκπατριστούν, και συχνά έχαναν την επαφή με ό,τι συνέβαινε στη Ρωσία. Γι' αυτούς η Ρωσία έγινε περισσότερο ιδέα παρά πραγματικότητα, και τα λόγια αντικατέστησαν τα έργα ως μέσο πολιτικής μεταρρύθμισης.

Αυτή η τάση προς μια πολιτική λόγων επιτάθηκε από το αριστοκρατικό παρελθόν των πρώτων επαναστατών, όπως ήταν ο Vissarion Belinski, o Nikolai Nekrasov και o Alexander Herzen, οι οποίοι πίστευαν στη δύναμη της ορθολογικής επιχειρήματαλογίας και έχυσαν τόνους μελάνι προσπαθώντας να επιτύχουν μεταρρύθμιση. Το ακροατήριό τους, ωστόσο, ήταν μικρό, και παρ' ότι είχαν πολλά να πουν, ελάχιστα εισακούστηκαν, ακόμη λιγότερα πραγματοποιήθηκαν. 

Αυτοί οι ριζοσπάστες όφειλαν τις φιλοσοφικές τους ιδέες στον

αγγλικό φιλελευθερισμό και στον γερμανικό ιδεαλισμό. Η έλξη που τους ασκούσαν τα αιθέρια ύψη του ιδεαλισμού οφειλόταν εν μέρει στην αποβλακωτική πολιτική ατμόσφαιρα της αυταρχίας, αλλά ήταν επίσης ακούσια συνέπεια της απόπειρας του τσάρου Νικόλαου Α΄ να εκπρωσσίσει τη ρωσική κοινωνία. Η πτήση τους από τη σκληρή πραγματικότητα της καθημερινής ζωής στο ιδεώδες προετοιμάστηκε στο διανοητικό επίπεδο από τη θεοσοφία της ελευθερομασονίας, η οποία ασκούσε μεγάλη πνευματική επιρροή στη Ρωσία εκείνης της εποχής, ιδίως ανάμεσα σε όσους η πνευματική εκπαίδευση διαμορφώθηκε από το βοημικό μυστικισμό των ριζοσπαστικών ορθόδοξων αιρέσεων, των αποκαλούμενων Παλαιών Πιστών. Η σπουδαιότητα αυτού του θεοσοφικού κινήματος για την πρόσληψη του ρομαντικού ιδεαλισμού του Schelling, για παράδειγμα, υπήρξε καθοριστική και εξηγεί τον χιλιαστικό χαρακτήρα που προσέλαβε στη Ρωσία. 

Η επισήμανση του Peter Chaadaev ότι η Ρωσία παρέκαμψε την υλιστική Δύση και καθίδρυσε ένα πνευματικό βασίλειο προς όφελος τού εν γένει χριστιανικού πολιτισμού ήταν χαρακτηριστική για τους Ρώσους οπαδούς του Schelling και ενδεικτική για το χρέος τους στη Βοημία και στη θεοσοφία. Αυτό είναι επίσης πρόδηλο στη σκέψη του ρομαντικού κριτικού Nadezhdin, του κορυφαίου Ρώσου μαθητή τού Schelling, ο οποίος ονειρευόταν κάποιο επαναστατικό μετασχηματισμό για να δημιουργηθεί μια νέα κλασική εποχή [Η σύλληψη του Nadezhdin για την κλασική εποχή ήταν από μόνη της ρομαντική. Ο Schelling ήταν ο νέος Πλωτίνος, ο Ναπολέων ο νέος Καίσαρας, ο Schiller ο νέος Vergil και το υπονοούμενο ήταν ξεκάθαρο ότι οι Ρώσοι ήταν οι νέοι Χριστιανοί. Ο Nadezhdin είχε διαβάσει το έργο του Gibbon "Παρακμή και πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας" και, στις διαλέξεις του στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας στις αρχές της δεκαετίας του 1830, παρομοίασε τη Ρωσία με μια νέα ομάδα βαρβαρικών ορδών που συρρέουν πάνω από τη Δύση που καταρρέει].

Αυτή η θεοσοφική προϊστορία έδωσε και στον εγελιανισμό πιο μυστικιστικό τόνο στη Ρωσία απ' ό,τι στη Γερμανία, όπως είναι πρόδηλο στην περίπτωση του Nikolai Stankevich, ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο για τη διάδοση της σκέψης όχι μόνο του Hegel αλλά και των Kant και Fichte. Η αντίδραση του νεαρού οπαδού του Mikhail Bakunin ήταν χαρακτηριστική. Η φιλοσοφία του Hegel φαινόταν να τον ανυψώνει με κάποιο μυστικιστικό τρόπο υπεράνω του ρομαντικού υποκειμενισμού. Έγραφε: «Το προσωπικό μου εγώ συντρίφτηκε για πάντα, τίποτα δεν επιδιώκει πλέον για τον εαυτό του η ζωή του θα είναι από δω και πέρα ζωή μέσα στο απόλυτο ουσιαστικά όμως τό προσωπικό εγώ μου κέρδισε περισσότερα απ' ό,τι έχασε [...], η ζωή μου είναι τώρα αληθινή ζωή». Ανάμεσα σε αντιπάλους του καθεστώτος όπως ο Herzen και ο Bakunin, όμως, ο δεξιός εγελιανισμός σύντομα παραχώρησε τη θέση του στον αριστερό εγελιανισμό ή σε ένα συνδυασμό του αριστερού εγελιανισμού και της σκέψης του Saint-Simon. Αυτή η στροφή στους αριστερούς εγελιανούς και στον Saint-Simon ήταν απομάκρυνση από το θεϊκό και στροφή προς τον άνθρωπο ως τη βασική κοσμοϊστορική δύναμη. Όσες ελπίδες είχαν μέχρι τότε εναποτεθεί στον Θεό ή στο παγκόσμιο πνεύμα ως φορέα μετασχηματισμού και συμφιλίωσης επενδύθηκαν εφεξής στον άνθρωπο. Οι πρώτες ομάδες οι οποίες εμπνεύστηκαν από τον Saint-Simon είχαν, λοιπόν, ημιθρησκευτικό χαρακτήρα, αλλά επρόκειτο για μια θρησκεία που είχε στο επίκεντρό της τον άνθρωπο. Ωστόσο αυτοί οι πρώτοι Ρώσοι ριζοσπάστες διαφωνούσαν με την έμφαση του Saint-Simon στη βιομηχανική παραγωγή και δεν αναφέρονταν στους εργάτες αλλά στους χωρικούς όσον αφορά τα υποδείγματά τους για τους προμηθεϊκούς υπερανθρώπους του μέλλοντος. 

Αυτή η αποθέωση του ανθρώπου εξόργισε τους οπαδούς του Schelling και τους οδήγησε να χαρακτηρίσουν τον ρωσικό αριστερό εγελιανισμό ως μηδενισμό. Σε μια επίθεση εναντίον των Herzen και Belinski, για παράδειγμα, ο Mikhail Katkov υποστήριζε ότι «εάν κανείς κοιτάξει το σύμπαν και έχει να επιλέξει ανάμεσα σε δύο ακραίες στάσεις, είναι ευκολότερο να γίνει μυστικιστής παρά μηδενιστής. Περιβαλλόμαστε παντού από θαύματα». 

Σύμφωνα με την άποψή του, η εγελιανή διαλεκτική ήταν κάτι το άψυχο, μια κακοήθης ἐκφραση των αρνητικών τάσεων που είναι παρούσες παντού και πάντα. Η επίθεσή του είναι στην πραγματικότητα προέκταση των επιθέσεων του Jacobi και του Jean Paul κατά του Fichte και των ρομαντικών μηδενιστών. Ο Katkov και άλλοι Ρώσοι οπαδοί του Schelling γνώριζαν το έργο του Jacobi και πολλοί είχαν εξοικειωθεί με τη φιλολογική κριτική του Jean Paul. Η κριτική τους στον αριστερό εγελιανισμό επικεντρώνεται στη φιχτιανή στιγμή της διαλεκτικής αρνητικότητας, αντικατοπτρίζοντας σε αυτή την προοπτική το εγχείρημα του Schelling να «ξεριζωθεί ο εγελιανισμός» από τη Γερμανία. Η ρωσική διαμάχη γύρω από τον μηδενισμό είναι επομένως προέκταση της γερμανικής διένεξης.