Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΤΣΕ - Michael Gillespie (29)

  Συνέχεια από: Σάββατο 13 Αυγούστου 2022

Nihilism Before Nietzsche

Michael Allen Gillespie

Μετάφραση: Γιώργος Ν. Μερτίκας

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΑΥΓΗ ΤΟΥ ΔΑΙΜΟΝΙΑΚΟΥ. 

Ρομαντισμός και μηδενισμός.

 «Ο ΤΙΓΡΗΣ»

«Η Τίγρη» (από τα Τραγούδια της Εμπειρίας)

Μετάφραση: Γιώργος Μπλάνας

Τίγρη, τίγρη, που καις λαμπρά στα

δάση της νύκτας.

Ποιο αθάνατο χέρι ή μάτι σχεδίασε

την τρομερή σου συμμετρία;

Σε τι απύθμενα βάθη ή μακρινούς ουρανούς

έκαιγε η φωτιά των ματιών σου;

Σε τι φτερά ήθελε Εκείνος να πετάξει;

Ποιο χέρι τόλμησε να πιάσει τη φωτιά σου;

Ποιο το στέρνο και ποια η τέχνη

ν’ ανοίξει θα μπορούσε την ενέργεια της καρδιάς σου;

Κι όταν η καρδιά σου άρχισε να χτυπά,

ποιο φοβερό χέρι; και ποιο φοβερό πόδι;

Ποιο σφυρί, ποια αλυσίδα,

Σε ποιο καμίνι ήταν το μυαλό σου;

Σε ποιο θα τολμούσε να πνίξει τους θανάσιμους φόβους του;

Όταν τα άστρα έριχναν κάτω στη γη

τα φωτεινά τους ξίφη και έβρεχαν

τους ουρανούς με τα δάκρυά τους,

Χαμογελούσε Εκείνος, που έβλεπε το έργο του;

Εκείνος που έκανε το πρόβατο, έκανε κι εσένα;

Τίγρη, τίγρη, που καις λαμπρά στα δάση της νύκτας

Ποιο αθάνατο χέρι ή μάτι σχεδίασε

την τρομερή σου συμμετρία!

Songs οf Experience (1794)*

THE TYGER του William Blake

«Ο ΤΙΓΡΗΣ» 

Μετάφραση: Γιώργος Μέρτικας

Τίγρη, τίγρη, φλεγόμενη λάμψη 

στης νυχτός τα δάση; 

Ποιο αθάνατο χέρι ή ματιά 

μπορεί να παραστήσει την τρομακτική σου συμμετρία;

Σε τι απύθμενα βάθη ή ουρανούς 

έκαιγε η φωτιά των ματιών σου; 

Με τι φτερά αποθαρρεύεται να σε γυρεύει; 

Ποιο το χέρι π' αποτολμά ν' αναμετρήσει τη φωτιά;

Και ποιοι 'ναι οι ώμοι και ποια η τέχνη

που θα λύγιζαν το σφρίγος της καρδιάς σου;

Και, άμα τούτη η καρδιά άρχιζε να πάλλεται, 

ποιο τρεμάμενο χέρι; Και ποια τρεμάμενα πόδια;

Ποιο το σφυρί; Ποια η αλυσίδα;

Σε ποιο καμίνι χωνεύτηκε το μυαλό σου; 

Ποιο το αμόνι; Ποια τρομερή λαβή  

τολμά τους θανατηφόρους φόβους της να σου περάσει;

Όταν τ' άστρα έριξαν τα δόρατά τους 

και πότισαν τα ουράνια με τα δάκρυά τους: 

Χαμογέλασε όταν είδε το έργο Του; 

Αυτός που έπλασε τ' αρνί και εσένα έχει πλάσει;

Τίγρη, τίγρη, φλεγόμενη λάμψη 

στης νυκτός τα δάση: 

Ποιο αθάνατο χέρι ή ματιά

τολμά να παραστήσει την τρομακτική σου συμμετρία;

Το λαμπρό και ανησυχητικό ποίημα του Blake μάς προσφέρει μια βαθυστόχαστη θεώρηση της σχέσης μεταξύ ρομαντισμού και μηδενισμού χάρη στον τρόπο με τον οποίο εκφράζει την ιδέα αυτού που θα αποκαλούσαμε δαιμονιακό. Το πλήρες νόημα αυτού του όρου θα γίνει σαφέστερο με την εξέταση του υλικού το οποίο παρουσιάζεται σε αυτό το κεφάλαιο· ωστόσο ευθύς εξ αρχής θα πρέπει να πούμε ότι το δαιμονιακό αναφέρεται σε μια σκοτεινή και πανίσχυρη, αν και κατ' ουσίαν αρνητική, βούληση, που αποτελεί τη βάση των φαινομένων. Αυτή η βούληση μπορεί να εκπηγάζει από τη θεϊκή αλλά είναι αντίθετή της, εμψυχώνει και απελευθερώνει ορισμένα άτομα, αλλά συνάμα τα εκσφενδονίζει πέρα από τα σύνορα της συμβατικής ηθικότητας, σε ό,τι είναι ταυτοχρόνως μεταρσιωμένη κατάσταση υπερανθρώπου και εκφυλισμένη κατάσταση κτήνους. Πρόκειται για στασιαστές ενάντια στον Θεό και είναι πρόθυμοι να αποδεχθούν οποιαδήποτε τιμωρία επιτάσσεται, άφοβοι, κάνοντας ό,τι θέλουν, παίρνοντας ό,τι θέλουν, καταστροφείς, κατακτητές, επαναστάτες.

Το ποίημα του Blake είναι λίαν αποτελεσματικό όσον αφορά την επίκληση αυτής της δαιμονιακής δύναμης σε όλη της τη ρωμαλεότητα και την αινιγματικότητα, θέτοντάς την ως ερώτημα. Σε όλη την έκταση του ποιήματός του το δαιμονιακό δεν περιγράφεται, ούτε καν κατονομάζεται. Αντ' αυτού, τα δεκαπέντε ερωτήματα τα οποία απαρτίζουν το ποίημα εξεικονίζουν το τρομακτικό ενδεχόμενό του. Το ερώτημα για το δαιμονιακό τίθεται στο ποίημα από τη μελέτη δύο μορφών. Η πρώτη είναι ο απόκοσμος τίγρης, με τα πύρινα μάτια, που ζει στα δυσοίωνα δάση της νύχτας. Η δεύτερη είναι ο ακόμη περισσότερο τρομακτικός, τρομερός και μυστηριώδης δημιουργός του τίγρη.

Ο τίγρης είναι ένας καταστροφέας, ένα πλάσμα από την κόλαση ή από κάποιο διαβολικό ουρανό, γεννημένος και γεμάτος από αδηφάγο πυρ. Ο τίγρης, ωστόσο, δεν είναι απλώς καταστροφέας, είναι ευγενής καταστροφέας· μας έλκει ενώ συγχρόνως μας τρομάζει. Το άμορφο και αέναα μεταβαλλόμενο πυρ που αποτελεί την ουσία του ενσαρκώνεται σε μια φοβερή συμμετρία, που είναι ωραία και σαγηνευτική. Παρά τους κινδύνους, λοιπόν, που εγκυμονεί, ο τίγρης δεν είναι δυνατόν να καταδικαστεί. Μάλιστα, ό,τι μας γοητεύει είναι ακριβώς η επικινδυνότητα του τίγρη και το ρίγος του κινδύνου, η δαιμονιακή ευχαρίστηση του τίγρη για την καταστροφή.

Η έξαρση, ωστόσο, δεν επαρκεί για να δικαιώσει την καταστροφή. Ο βαθύτερος λόγος για τον οποίο ο τίγρης δεν μπορεί να καταδικαστεί είναι το ενδεχόμενο να έχει δημιουργηθεί από την ίδια δύναμη που δημιούργησε και την υπόλοιπη φύση, χωρίς να εξαιρέσουμε τον πολυαγαπημένο αμνό του Blake. Εάν έτσι έχουν τα πράγματα, η κατάφαση στον αμνό θα απαιτούσε την κατάφαση στον τίγρη.[Ο Morton Paley έχει τη γνώμη ότι για τον Blake η εποχή της αθωότητας που αντιπροσωπεύεται από τον αμνό γεννιέται μέσω του τρόμου για τον τίγρη. Το ποίημα του Blake «The Little Girl Found», για παράδειγμα, τελειώνει με την ανακάλυψη του «κοιμώμενου παιδιού / ανάμεσα σε άγριους τίγρεις». Ο Paley πιστεύει, επίσης, ότι το ποίημα έχει ένα πολιτικό μήνυμα. Τα δάση της νύχτας είναι τα άδικα μοναρχικά καθεστώτα του παλαιού κόσμου, που μνημονεύονται μαζί με τη νευτώνεια μηχανική των αστέρων στην πέμπτη στροφή επειδή κατέστρεψαν την αρετή και την αθωότητα. Ο τίγρης είναι η Τρομοκρατία της Γαλλικής Επανάστασης, που κατανοείται ως η ενσάρκωση της θεϊκής οργής, η οποία σαρώνει τον διεφθαρμένο κόσμο]. Αυτό θα σήμαινε επίσης ότι η δημιουργική δύναμη που ευθύνεται τόσο για τον αμνό όσο και για τον τίγρη είναι αντιφατική, και άρα ακατανόητη. Η ίδια η ύπαρξη του τίγρη οδηγεί σε αυτό το συμπέρασμα, αφού ο δημιουργός του είναι κατ' ανάγκην και ο δημιουργός του καταστροφέα.

Αυτό το συμπέρασμα ενισχύει την υποψία ότι είναι ο τίγρης, και όχι ο αμνός, που προσομοιάζει στον δημιουργό, γιατί με τη δημιουργία του θανατηφόρου τίγρη αυτή η δημιουργική βούληση αποκαλύπτει τη βαθύτερη αλήθεια της, την απόκοσμη δύναμή της, την ανεξαρτησία της από τους νόμους της αντίφασης, και επομένως από κάθε έννοια του καλού και του κακού. Ο Blake επισημαίνει απλώς αυτό το ενδεχόμενο με ένα ερώτημα που εκφράζει τη φρικιαστική υποψία του ότι αυτή η δημιουργική δύναμη ίσως να ευνοεί, και άρα να εγκρίνει, τον καταστροφέα, αναγνωρίζοντάς τον, καθαγιάζοντάς τον. Αυτό το ενδεχόμενο παραμένει ερώτημα για τον Blake επειδή υπερβαίνει την κατανόηση του ανθρώπου, αλλά τίθεται ως ερώτημα επειδή ο ίδιος γοητεύεται από τον καταστροφέα. [Στα προφητικά έργα του ο Blake παραχωρεί το σφυρί, το αμόνι, το καμίνι και την αλυσίδα, δηλαδή τα εργαλεία του δημιουργού του τίγρη, στον Λος, τον αιώνιο προφήτη και το σύμβολο της φαντασίας]. Έτσι, ο Blake ανακαλύπτει ότι τρέφει απεριόριστο θαυμασμό για τον τίγρη, και κατά συνέπεια αναγκάζεται να αντιμετωπίσει την πιθανότητα ο ίδιος ο Θεός να είναι περισσότερο τίγρης παρά αμνός, σε μεγαλύτερο βαθμό καταστροφέας, άσπλαχνος και δαιμονιακός απ' ό,τι γενικώς γίνεται παραδεκτό.

Αυτή η ενόραση οδηγεί στο κατ' ουσίαν ανησυχητικό συμπέρασμα ότι το ύψιστο κακό ίσως να είναι μια στιγμή του ύψιστου καλού, ότι ο Θεός ίσως να μην είναι αδιάφορος αλλά κακόβουλος, ή ότι το δαιμονιακό είναι η αυθεντικότερη και πιο ολοκληρωμένη έκφραση του Θεού και της παντοδύναμης ελευθερίας του. [Ο Blake, όπως πολλοί ρομαντικοί επηρεαστηκε έντονα από τα θεοσοφιστικά έργα των Παράκελσου και του Jacob Böhme, που ισχυρίζονται ότι ο Θεός εκδηλώνεται με δύο αντίθετες αρχές: οργή και αγάπη, φωτιά και φως, Πατέρας και Γιος. Όπως επισημαίνει ο Paley, «αυτές οι αρχές δεν αντιπαρατίθενται δυαδικά: είναι αντίθετες σε μια ατελείωτη διαλεκτική της οποίας η σύνθεση είναι ο Θεός». Αυτή η άποψη γίνεται προφανής στο έργο του Μπλέηκ "Marriage of Heaven and Hell", που πολλοί μελετητές συσχετίζουν με τον «Τίγρη». Ο ίδιος ο Blake ισχυριζόταν ότι «ο Δημιουργός του Κόσμου πρέπει να είναι πολύ Σκληρό Ον». Τέτοιες παρατηρήσεις οδήγησαν τον Algernon Charles Swinburne να θεωρήσει το ποίημα ως δείγμα του ρομαντικού σατανισμού].

Το ποίημα του Blake  υπ' αυτή την έννοια αποκαλύπτει τη μοιραία γοητεία του ερωτήματος που ώθησε τις πιο ανόμοιες και συχνά ανταγωνιστικές μορφές ρομαντισμού στον μηδενισμό. Το δαιμονιακό όμως εδώ εξετάζεται υπό το πρίσμα της αδιαφάνειάς του, ως η δαιμονιακή δημιουργική δύναμη πίσω από τον τίγρη. Ο ίδιος ο τίγρης παραμένει ξένος, απάνθρωπος, ανίκανος για λόγο, εφιαλτικό όραμα κάποιας ακατανόητης καταστροφικής μηχανής. Το δαιμονιακό είναι, λοιπόν, κάτι που απέχει από την ανθρώπινη ζωή, δύναμη που ασκεί γοητεία και φόβο, αλλά δεν ασκεί εξουσία πάνω στην πραγματικότητα.

Αυτό το κεφάλαιο είναι έρευνα για την τεράστια έλξη που άσκησε το δαιμονιακό στη φαντασία στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα. Αυτή η έλξη παρακίνησε τους στοχαστές της περιόδου να αναπτύξουν σταδιακά κάποια συγκεκριμένη και περιεκτική αντίληψη για το δαιμονιακό, που το έφερε στο επίκεντρο της ανθρώπινης ζωής και πολιτικής. Έτσι, ο ποιητικός τίγρης του Blake γίνεται πρακτική και εν τέλει τρομακτική πολιτική και κοινωνική δύναμη. Αυτός ο μετασχηματισμός δεν έγινε μόνο απ' όσους έλκονταν από το δαιμονιακό αλλά επίσης και από εκείνους οι οποίοι το φοβούνταν, συμπεριλαμβανομένων πολλών από τους πιο εμβριθείς και ισχυρούς στοχαστές της περιόδου. Οι τελευταίοι προσπάθησαν να αντικρούσουν ή να αναπλάσουν αυτή την έννοια του δαιμονιακού, αλλά ακόμη και αυτοί τελικά δεν στάθηκαν ικανοί να το απορρίψουν. Κατ' ουσίαν ήσαν ακριβώς οι αντίπαλοι του ρομαντικού μηδενισμού, οι οποίοι από άγνοια και ακουσίως έγιναν οι πλέον ισχυροί συνήγοροί του, ενώ οι προσπάθειές τους να αναχαιτίσουν τον μηδενισμό οδήγησαν στην κατίσχυσή του.