Νίκος Αυγελής - ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (3)

Συνέχεια από Παρασκευή, 12 Φεβρουαρίου 2021

 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

IΙI.  Η ENNOIA ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Η μελέτη της φιλοσοφίας έχει ορισμένες δυσκολίες που συνυφαίνονται με τον ιδιότυπο γενικότερα χαρακτήρα της φιλοσοφικής σκέψης. Ο Kant (1724-1804) επισημαίνει τον ιδιότυπο αυτό χαρακτήρα της φιλοσοφίας, όταν γράφει ότι «δεν μπορούμε να διδάξουμε τη φιλοσοφία αλλά μόνο το φιλοσοφείν». Όταν πρόκειται να σπουδάσουμε μια επιστήμη, όπως είναι π.χ. η Φυσική, η Χημεία ή η Βιολογία, προσφεύγουμε σε σύγχρονα εγχειρίδια της Φυσικής, της Χημείας ή της Βιολογίας στα οποία απαντούμε κωδικοποιημένες τις επιστημονικές αλήθειες και δε χρειάζεται γι’ αυτό ν’ ασχοληθούμε με τη Φυσική π.χ. του 17ου αιώνα παρά μόνον από ιστορικό (αρχαιογνωστικό) ενδιαφέρον. Αλλά με τη φιλοσοφία τα πράγματα είναι διαφορετικά. Δεν υπάρχει εγχειρίδιο της φιλοσοφίας· τη φιλοσοφία την απαντούμε στα διάφορα φιλοσοφικά συστήματα, στο πλατωνικό, στο αριστοτελικό, στο καρτεσιανό, στο καντιανό, στο εγελιανό κ.λπ.. Έτσι, ενώ στις επιστήμες με τη στενότερη σημασία το αντικείμενο είναι κάθε φορά καταρχήν δεδομένο και τις σχετικές γνώσεις τις βρίσκουμε, όπως είπαμε, κωδικοποιημένες στα αντίστοιχα επιστημονικά εγχειρίδια, στη φιλοσοφία δεν συμβαίνει το ίδιο. Στο ερώτημα τι είναι η Χημεία ή η Βιολογία, η απάντηση μπορεί καταρχήν να δοθεί με αναφορά σε αντικείμενα με τα οποία είμαστε εξοικειωμένοι και τα οποία αποτελούν τη θεματική τους. Αλλά και σε επιστήμες (π.χ. Φυσική, Ιστορία, Ψυχολογία και Mαθηματικά) όπου δεν είναι εύκολο να παραπέμψουμε σε συνήθη αντικείμενα, το ερώτημα για την ουσία των επιστημών αυτών δεν αποσαφηνίζεται στο εσωτερικό των ίδιων των επιστημών με βάση τις δικές τους μεθόδους, αλλά κάθε απόπειρα αποσαφήνισής του τις ξεπερνάει, ανήκει στην αρμοδιότητα της φιλοσοφίας (παραδείγματα: Einstein, Frege, Hilbert, Goedel). Αντίθετα, στο ερώτημα τι είναι η φιλοσοφία, η απάντηση μπορεί να δοθεί μονάχα στο πλαίσιο κάθε φορά μιας ορισμένης φιλοσοφίας όπου το αντικείμενο ορίζεται εξαρχής. Πράγματι, αν ανατρέξουμε στην ιστορία της φιλοσοφίας, θα διαπιστώσουμε ότι κάθε μεγάλος φιλόσοφος ορίζει εκ νέου τι είναι η φιλοσοφία, έτσι ώστε να μη βρίσκονται σε συμφωνία μεταξύ τους ούτε να μπορούν να συμπεριλάβουν οι διάφοροι αυτοί ορισμοί της φιλοσοφίας ό,τι εμφανίστηκε στο παρελθόν ως φιλοσοφία. Παρακάτω δίνω ορισμένα παραδείγματα.

   Πλάτων: Φιλόσοφοι μὲν οἱ τοῦ ἀεὶ κατὰ ταὐτὰ ὡσαύτως ἔχοντος δυνάμενοι ἐφάπτεσθαι… Τοῦτο … τῶν φιλοσόφων φύσεως πέρι ὡμολογήσθω ἡμῖν ὅτι μαθήματός γε ἀεὶ ἐρῶσιν ὃ ἂν αὐτοῖς δηλοῖ ἐκείνης τῆς οὐσίας τῆς ἀεὶ οὔσης καὶ μὴ πλανωμένης ὑπὸ γενέσεως καὶ φθορᾶς… Ὅ γε ὄντως φιλομαθὴς πρὸς τὸ ὂν πεφυκὼς εἴη ἁμιλλᾶσθαι καὶ οὐκ ἐπιμένοι ἐπὶ τοῖς δοξαζομένοις εἶναι πολλοῖς ἑκάστοις, ἀλλ’ ἴοι καὶ οὐκ ἀμβλύνοιτο οὐδ’ ἀπολήγοι τοῦ ἔρωτος, πρὶν αὐτοῦ ὃ ἔστιν ἑκάστου τῆς φύσεως ἅψασθαι ᾧ προσήκει ψυχῆς ἐφάπτεσθαι τοῦ τοιούτου –προσήκει δὲ συγγενεῖ– ᾧ πλησιάσας καὶ μιγεὶς τῷ ὄντι ὄντως, γεννήσας νοῦν καὶ ἀλήθειαν, γνοίη τε καὶ ἀληθῶς ζῴη (Πολιτεία, VI, 484-90).

Φιλόσοφοι είναι όσοι μπορούν να συλλαμβάνουν εκείνο που από κάθε άποψη μένει πάντα απαράλλαχτα αμετάβλητο… Οι φιλόσοφοι έχουν πάντοτε έρωτα να μαθαίνουν οτιδήποτε τους αποκαλύπτει κάτι για εκείνη την ουσία που υπάρχει πάντα και που η γένεση και η φθορά δεν την πηγαίνουν πότε εδώ και πότε εκεί… Όποιος αληθινά ποθεί τη μάθηση, είναι από τη φύση του πλασμένος να αγωνίζεται να αγγίξει αυτό που έχει υπόσταση, το ον, και δεν στέκεται σε πολλά επί μέρους πράγματα, τα οποία θεωρούνται υπαρκτά, αλλά ακολουθεί τον δρόμο του, κι ο έρωτάς του για το ον δεν χάνει τη δύναμή του ούτε ξεθυμαίνει προτού ο ίδιος αγγίξει τη φύση κάθε πραγματικής οντότητας διαμέσου εκείνου του μέρους της ψυχής του, στο οποίο ταιριάζει να έρχεται σε επαφή με ένα τέτοιο πράγμα – και ταιριάζει στο συγγενικό – έτσι που, με την προσέγγιση του αληθινού όντος και τη συνένωσή του με αυτό, αφού γεννηθούν νους και αλήθεια, να κατακτήσει τη γνώση και την αληθινή ζωή (Βλ. Πλάτων, Πολιτεία, εισαγ. σημείωμα - μετάφραση - ερμην. σημειώματα Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Αθήνα, Εκδ. Πόλις, 2002).

Ο Πλάτων χαρακτηρίζει επίσης την αληθινή φιλοσοφία ως τὴν τοῦ ὄντος θήραν (Φαίδων, 66c2), ως ψυχῆς περιαγωγὴν ἐκ νυκτερινῆς τινος ἡμέρας εἰς ἀληθινήν, τοῦ ὄντος οὖσαν ἐπάνοδον (ένα πέρασμα της ψυχής από κάποια ημέρα σκοτεινή σαν νύχτα σε μια αληθινή ημέρα, μια επιστροφή στο αληθινό ον) (Πολιτεία, 521c6-7).

  Αριστοτέλης: Ὁ γὰρ τὸ ἐπίστασθαι δι’ αὑτὸ αἱρούμενος τὴν μάλιστα ἐπιστήμην μάλιστα αἱρήσεται, τοιαύτη δ’ ἐστὶν ἡ τοῦ μάλιστα ἐπιστητοῦ, μάλιστα δὲ ἐπιστητὰ τὰ πρῶτα καὶ τὰ αἴτια· διὰ γὰρ ταῦτα καὶ ἐκ τούτων τἆλλα γνωρίζεται, ἀλλ’ οὐ ταῦτα διὰ τῶν ὑποκειμένων. Ἀρχικωτάτη δὲ τῶν ἐπιστημῶν, καὶ μᾶλλον ἀρχικὴ τῆς ὑπηρετούσης, ἡ γνωρίζουσα τίνος ἕνεκέν ἐστι πρακτέον ἕκαστον· τοῦτο δ’ ἐστὶ τἀγαθὸν ἑκάστου, ὅλως δὲ τὸ ἄριστον ἐν τῇ φύσει πάσῃ….Δεῖ γὰρ ταύτην τῶν πρώτων ἀρχῶν καὶ αἰτίων εἶναι θεωρητικήν (Mετά τα φυσικά, 982a-982b).

Γιατί εκείνος που προτιμά την επιστήμη (γνώση) για χάρη της ίδιας της επιστήμης (γνώσης), θα προτιμήσει την πιο τέλεια γνώση κι αυτή είναι η γνώση του κατεξοχήν επιστητού· και κατεξοχήν επιστητά είναι οι πρώτες αρχές και αιτίες, γιατί μέσω αυτών και ξεκινώντας από αυτές γνωρίζονται και τα άλλα, όχι όμως αυτές μέσω εκείνων που υπάγονται ως τα επιμέρους σ’ αυτές. Κι εκείνη είναι η ύψιστη επιστήμη που γνωρίζει για ποιο λόγο πρέπει καθετί να πραχθεί κι αυτό είναι το αγαθό για καθετί ξεχωριστά και γενικά το άριστο μέσα σ’ όλη τη φύση…. Γιατί πρέπει αυτή (ενν. η φιλοσοφία) να εξετάζει τις πρώτες αρχές και αιτίες.

    Descartes (Principia, Oeuvres, έκδ. Ch. Adam-P. Tannery, IX, 2): «Θα ήθελα εδώ προπάντων να εξηγήσω τι είναι η φιλοσοφία αρχίζοντας από τα πιο απλά πράγματα, όπως είναι ότι η λέξη “φιλοσοφία” σημαίνει τη σπουδή της σοφίας κι ότι με τη σοφία δεν εννοώ μόνο τη σύνεση στην καθημερινή ζωή αλλά και μια τέλεια γνώση όλων των πραγμάτων που μπορεί να γνωρίζει κανείς τόσο για τον προσανατολισμό του στη ζωή όσο και για τη διατήρηση της υγείας του και για την εφεύρεση όλων των τεχνών. Θα ήθελα παραπέρα να εξηγήσω ότι, προκειμένου η γνώση αυτή να υπηρετήσει τους σκοπούς αυτούς, είναι αναγκαίο να την συναγάγουμε από τα πρώτα αίτια. Όποιος συνεπώς προσπαθεί να αποκτήσει τη γνώση αυτή (κι αυτό στην κυριολεξία σημαίνει φιλοσοφία), πρέπει ν’ αρχίσει με την έρευνα των πρώτων αυτών αιτίων, δηλαδή των αρχών. Σχετικά με τις αρχές αυτές θα πρέπει να ισχύουν δύο βασικοί όροι: α) θα πρέπει να είναι τόσο σαφείς και ευκρινείς, ώστε το ανθρώπινο πνεύμα να μην μπορεί να αμφιβάλλει για την αλήθεια τους, ενόσω τις μελετά προσεκτικά και β) θα πρέπει να εξαρτάται απ’ αυτές η γνώση των άλλων πραγμάτων κατά τέτοιο τρόπο ώστε τις αρχές να μπορούμε να τις γνωρίσουμε δίχως τη γνώση τους, ενώ τα άλλα πράγματα δεν μπορούμε αντίστροφα να τα γνωρίσουμε δίχως αυτές. Πρέπει σύμφωνα με τα παραπάνω να προσπαθήσουμε να συναγάγουμε από τις αρχές αυτές τη γνώση των πραγμάτων που εξαρτώνται από αυτές κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μην υπάρχει σ’ όλη την αλυσίδα της παραγωγής τίποτε που να μην είναι τελείως σαφές».

   Kant (A.A. IX, 24e): «Η φιλοσοφία είναι η ιδέα μιας τέλειας σοφίας, η οποία μας δείχνει τους έσχατους σκοπούς του ανθρώπινου λόγου… Φιλοσοφία μπορεί να ονομάσει κανείς μια επιστήμη των ανώτατων αρχών χρήσης του λόγου μας … Την περιοχή της φιλοσοφικής προβληματικής μπορούμε να τη συνοψίσουμε στα εξής τέσσερα ερωτήματα:

1. Τι μπορώ να γνωρίσω;

2. Τι οφείλω να πράττω;

3. Τι μου επιτρέπεται να ελπίζω;

4. Τι είναι ο άνθρωπος;

Στο πρώτο ερώτημα απαντά η Mεταφυσική, στο δεύτερο η Ηθική, στο τρίτο η Θρησκεία και στο τέταρτο η Ανθρωπολογία».

   Hegel (Grundlinien der Philosophie des Rechts): «H φιλοσοφία είναι η εποχή της βαλμένη σε έννοιες».

  Schopenhauer (Parerga und Paralipomena, I): «H φιλοσοφία είναι η ικανοποίηση της πολύτιμης εκείνης ανάγκης την οποία ονομάζω μεταφυσική ανάγκη και την οποία η ανθρωπότητα την αισθάνεται βαθιά και έντονα σ’ όλες τις εποχές».

    Popper (Logik der Forschung, XXV): «Όλοι οι άνθρωποι έχουν μια φιλοσοφία είτε το ξέρουν είτε όχι. Κι αν δεχθούμε ότι οι φιλοσοφίες μας δεν έχουν μεγάλη αξία, ωστόσο ασκούν φοβερή επίδραση στη σκέψη και στις πράξεις μας. Έτσι είναι αναγκαίο να εξετάσουμε κριτικά τις φιλοσοφίες μας. Αυτό είναι το έργο της φιλοσοφίας…. Όπως ο καθένας μας έχει τη φιλοσοφία του, έχει επίσης –συνήθως μη συνειδητά– και τη γνωσιοθεωρία του· και πολλά συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι οι γνωσιοθεωρίες ασκούν αποφασιστική επίδραση στις φιλοσοφίες μας. Το βασικό ερώτημά της είναι: μπορούμε να γνωρίσουμε εν γένει κάτι; Η απάντηση δεν είναι πεσιμιστική, σχετικιστική ή σκεπτικιστική: δείχνει ότι μπορούμε να διδαχθούμε από τα λάθη μας. Mια προσέγγιση της αλήθειας είναι δυνατή. Αλλά δίνω και μιαν απάντηση στον γνωσιοθεωρητικό οπτιμισμό: βέβαιη γνώση δεν είναι για μας εφικτή. Η γνώση μας είναι κριτική εικασία: ένα δίχτυ υποθέσεων, ένα πλέγμα εικασιών!»

    Kierkegaard (Die Krankheit zum Tode): «Στην Eλλάδα, την εποχή της νεότητας της φιλοσοφίας, η δυσκολία συνίστατο στη σύλληψη του αφηρημένου και στην εγκατάλειψη της ύπαρξης..... Σήμερα είναι αντίστροφα δύσκολο να προσεγγίσουμε την ύπαρξη.... H φιλοσοφία είναι η αποκάλυψη της ύπαρξης».

    Feuerbach (Grundsätze der Philosophie der Zukunft): «H νέα φιλοσοφία είναι η ολοκληρωτική, απόλυτη και η δίχως αντιφάσεις διάλυση της θεολογίας στην ανθρωπολογία».

    Mαrx: «H φιλοσοφία είναι κριτική που ζητεί επίμονα την πραγμάτωσή της· ..... η φιλοσοφία δεν μπορεί να πραγματωθεί, αν δεν καταργηθεί το προλεταριάτο, το προλεταριάτο δεν μπορεί να καταργηθεί, αν δεν πραγματωθεί η φιλοσοφία» (Thesen über Feuerbach).

    Nietzsche (Vorreden-Material 1885-88): «H φιλοσοφία είναι η τέχνη της δυσπιστίας».

    H. Cohen (Logik der reinen Erkenntnis): «Έργο της φιλοσοφίας είναι να κατανοήσει τις προϋποθέσεις της επιστήμης και του πολιτισμού εν γένει».

    Frege (Begriffsschrift): «Έργο της φιλοσοφίας είναι να σπάσει την κυριαρχία της λέξης πάνω στο ανθρώπινο πνεύμα αποκαλύπτοντας τις πλάνες που συχνά γεννά αναπόφευκτα η γλωσσική χρήση αναφορικά με τις σχέσεις των εννοιών, απελευθερώνοντας τη σκέψη από αυτό με το οποίο είναι βεβαρημένο το γλωσσσικό μέσο έκφρασης».

  Albert Camus (Ο μύθος του Σισύφου): «Αλήθεια, ένα μόνο σοβαρό φιλοσοφικό πρόβλημα υπάρχει: η αυτοκτονία. Η κρίση πως η ζωή αξίζει ή δεν αξίζει να τη ζει κανείς, είναι και η απάντηση στο βασικό ερώτημα της φιλοσοφίας. Τα υπόλοιπα –αν ο κόσμος είναι τρισδιάστατος, αν το πνεύμα έχει εννιά ή δώδεκα κατηγορίες– έρχονται σε δεύτερη μοίρα».

  Wittgenstein (Tractatus logico-philosophicus: H φιλοσοφία είναι κριτική της γλώσσας (40031): «Σκοπός της φιλοσοφίας είναι η λογική διασάφηση των σκέψεων. Η φιλοσοφία δεν είναι διδασκαλία, αλλά δραστηριότητα. Ένα φιλοσοφικό έργο ουσιαστικά αποτελείται από διευκρινίσεις. Το αποτέλεσμα της φιλοσοφίας δεν είναι “φιλοσοφικές προτάσεις”, αλλά η διασάφηση προτάσεων. Η φιλοσοφία πρέπει να αποσαφηνίζει και να οριοθετεί αυστηρά τις σκέψεις που συνήθως είναι, θα λέγαμε, θολές και συγκεχυμένες» (4.112).

    Φιλοσοφικές έρευνες: «Η έρευνά μας [ενν. η φιλοσοφία] είναι μια γραμματική έρευνα. Αυτή φωτίζει το πρόβλημά μας, καθόσον παραμερίζει τις παρανοήσεις. Παρανοήσεις που αφορούν στη χρήση των λέξεων που προκαλούνται, μεταξύ άλλων, από ορισμένες αναλογίες ανάμεσα σε μορφές έκφρασης που ανήκουν σε διαφορετικές περιοχέςτης γλώσσας μας» (§ 290). «Την ουσία την εκφράζει η γραμματική ... Τι είδος αντικείμενο είναι κάτι, αυτό το λέει η γραμματική (Θεολογία ως γραμματική)» (§ 373). «Ποιος είναι ο σκοπός σου στη φιλοσοφία; – Να δείξω στη μύγα τη διέξοδο από την παγίδα» (§ 309).

   M. Schlick (Die Wende der Philosophie, σελ. 7ε): «Κάθε επιστήμη είναι ένα σύστημα γνώσεων, δηλαδή αληθών εμπειρικών προτάσεων· και η ολότητα των επιστημών, συμπεριλαμβανομένων των αποφάνσεων της καθημερινής ζωής, είναι το σύστημα των γνώσεων· δεν υπάρχει έξω από το σύστημα αυτό καμιά περιοχή “φιλοσοφικών” αληθειών· η φιλοσοφία δεν είναι ένα σύστημα προτάσεων, δεν είναι επιστήμη. Η φιλοσοφία δεν είναι σύστημα γνώσεων αλλά σύστημα ενεργειών, είναι η πνευματική εκείνη δραστηριότητα μέσα από την οποία εξακριβώνεται ή αποκαλύπτεται το νόημα των προτάσεων».

   Κ. Jaspers (Philosophie und Wissenschaft): «Αν ονομάσω π.χ. αντικείμενο της φιλοσοφίας το όλο, τον κόσμο, το Είναι, τότε οι λέξεις αυτές, όπως δείχνει η φιλοσοφική κριτική, δεν αφορούν πια κανένα αντικείμενο. Οι φιλοσοφικές μέθοδοι είναι μέθοδοι υπέρβασης του αντικειμένου. Η φιλοσοφία είναι υπέρβαση».

   M. Heidegger (Sein und Zeit): «Η οντολογία και η φαινομενολογία δεν είναι δύο διαφορετικοί κλάδοι κοντά σε άλλους κλάδους της φιλοσοφίας. Και οι δύο όροι χαρακτηρίζουν την ίδια τη φιλοσοφία ως προς το αντικείμενο και τον τρόπο πραγμάτευσής του. Η φιλοσοφία είναι καθολική φαινομενολογική οντολογία… ως αναλυτική της ανθρώπινης ύπαρξης».

Όπως βλέπουμε, κάθε φιλόσοφος δίνοντας έναν ορισμό της φιλοσοφίας διατυπώνει στην ουσία τη δική του αντίληψη για τη φιλοσοφία, η οποία δεν συμφωνεί με τις αντιλήψεις άλλων φιλοσόφων. Η φιλοσοφία  παρουσιάζει έτσι τούτο το ξεχωριστό γνώρισμα σε σχέση με τις επιστήμες με τη στενότερη σημασία: ανήκει στη δική της αρμοδιότητα να μας πει κάθε φορά τι είναι η ίδια. Mε άλλα λόγια, η φιλοσοφία κάνει και τον εαυτό της αντικείμενο θεώρησης, που στο βάθος σημαίνει ότι δεν μπορούμε να σταθούμε έξω από τη φιλοσοφία και να ορίσουμε τι είναι η ίδια. Η ιδιόμορφη αυτή κατάσταση θεωρήθηκε ότι μπορεί να αποτελέσει τη βάση για έναν ορισμό της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία δηλαδή ορίζεται ως η επιστήμη που κάνει και τον εαυτό της αντικείμενο θεώρησης.

Ένας τέτοιος ωστόσο παραγωγικός ορισμός της φιλοσοφίας κατά το αριστοτελικό πρότυπο (δίνοντας δηλαδή το γένος και την ειδοποιό διαφορά) δεν λύνει το πρόβλημα, γιατί αφήνει αναπάντητο το κεντρικό ερώτημα αν η φιλοσοφία είναι όντως επιστήμη. Υπάρχουν φιλόσοφοι (π.χ. ο Wittgenstein) που πρεσβεύουν ότι η φιλοσοφία δεν είναι θεωρία αλλά δραστηριότητα, το αποτέλεσμα της οποίας δεν είναι προτάσεις, αλλά η διασάφηση των προτάσεων.

Ανυπέρβλητες δυσκολίες αντιμετωπίζει και η επαγωγική προσέγγιση του προβλήματος, σύμφωνα με την οποία η ουσία της φιλοσοφίας συνίσταται στα κοινά γνωρίσματα όλων των φιλοσοφικών συστημάτων. Επισημαίνουμε πρώτα απ’ όλα τον μεθοδολογικό εν προκειμένω φαύλο κύκλο, ότι δηλαδή θα πρέπει να γνωρίζουμε ήδη τι είναι η φιλοσοφία για να κρίνουμε ποια από τα ιστορικά μορφώματα μπορούν να χαρακτηριστούν ως φιλοσοφία, ώστε να σχηματίσουμε κατόπιν μέσα από τις ιστορικές εκφάνσεις της φιλοσοφίας κατά τρόπο επαγωγικό μία συνολική έννοιά της. Αλλά η επαγωγική μέθοδος συγκαλύπτει εξάλλου το γεγονός ότι η ιστορία της φιλοσοφίας είναι ανοιχτή σε νέες φιλοσοφικές θέσεις, ενώ δεν παίρνει παράλληλα υπόψη της ότι η ερμηνεία των φιλοσοφικών θεωριών που ιστορικά μας παραδίδονται είναι συνάρτηση της φιλοσοφικής εξέλιξης μέσα στους αιώνες. Η φιλοσοφία ως φαινόμενο του πολιτισμού μεταμορφώνεται σαν τον Πρωτέα, η υφή της αλλάζει με την πάροδο των εποχών.

Θα μπορούσαμε ενδεχομένως να διερευνήσουμε τη φύση της φιλοσοφίας ξεκινώντας από το ερώτημα μήπως αυτό που τη διακρίνει είναι η μέθοδος που χρησιμοποιεί στην αντιμετώπιση των φιλοσοφικών προ-βλημάτων. Ένας μεθοδολογικός ορισμός της φιλοσοφίας ωστόσο θα ήταν εφικτός, αν η μέθοδός της ήταν δεδομένη. Αλλά όπως το αντικείμενό της έτσι και η μέθοδός της δεν είναι δεδομένη, αλλά άμεσα συνυφασμένη με την εκάστοτε φιλοσοφία. Έτσι οι φιλόσοφοι ανάλογα με τα προβλήματα που έθεσαν, ανέπτυξαν διαφορετικές μεθόδους προς αντιμετώπισή τους. Διαφορετική π.χ. είναι η μέθοδος του Πλάτωνα, του Descartes, του Kant, του Hegel, του Marx, του Husserl ή του Wittgenstein. Δεν υπάρχει συνεπώς μία ενιαία φιλοσοφική μέθοδος ώστε με αναφορά σ’ αυτήν να ορίσουμε τη φιλοσοφία. Η πολλότητα μεθόδων σημαίνει ουσιαστικά πολλότητα φιλοσοφιών.

Αν την ενότητα της φιλοσοφίας απέναντι στην πολλότητα των φιλοσοφιών δεν μπορούμε να τη διασφαλίσουμε μεθοδολογικά, δεν θα μπορούσαμε ενδεχομένως να τη διασφαλίσουμε ορίζοντάς την εκ των προτέρων μια για πάντα ως «επιστήμη των αρχών»; Αλλά και σ’ αυτήν την περίπτωση όπως και στις προηγούμενες δεν μπορούμε να σταθούμε έξω από τη φιλοσοφία και να μιλήσουμε γι’ αυτήν. Ορίζοντας τη φιλοσοφία ως επιστήμη των αρχών προϋποθέτουμε ότι κατέχουμε ορισμένες εναργείς αρχές πέρα από κάθε αμφιβολία, αλλά ξεχνούμε ότι η παραδοχή τέτοιων αρχών είναι ήδη μια αμφισβητήσιμη φιλοσοφική θέση. Υπάρχουν φιλόσοφοι (π.χ. ο Wittgenstein στις Φιλοσοφικές έρευνες) που προσπάθησαν να δείξουν ακριβώς το αντίθετο: ότι δηλαδή η αναζήτηση τέτοιων έσχατων αρχών (ως αρχών εξήγησης των όντων ή θεμελίωσης της γνώσης ή του γλωσσικού νοήματος) είναι εσφαλμένη.

    Τέλος, για τον Dilthey (1833-1911) η φιλοσοφία δεν μπορεί να οριστεί ούτε ως προς το αντικείμενο ούτε ως προς τη μέθοδο αλλά ως προς τη λειτουργία που επιτελεί στην ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας. Από τη σκοπιά αυτή τα διάφορα φιλοσοφικά συστήματα αποτελούν αντικείμενο έρευνας των επιστημών του πνεύματος (Geisteswissenschaften). Τα κατανοούμε (Verstehen) ανάγοντάς τα στις πραγματικές κινητήριες δυνάμεις που τα παρήγαγαν. Το πρόβλημα της αλήθειας των φιλοσοφικών θεωριών εμφανίζεται έτσι ως δευτερεύον. Καθώς η ιστορία γίνεται έσχατο και αμετάκλητο κριτήριο, αίρεται ουσιαστικά η διάκριση αλήθειας και ψεύδους· οι φιλοσοφίες ιστορικά ιδωμένες είναι ωςκοσμοθεωρίες εξίσου ορθές, αληθείς, και καμιά τους δεν μπορεί να εγείρει την αξίωση της απόλυτης εγκυρότητας. Οι φιλοσοφικές θεωρίες ωστόσο δεν στέκονται αδιάφορες η μία κοντά στην άλλη, αλλά βρίσκονται μεταξύ τους σε κριτική αντιπαράθεση, μέσα από την οποία ζητούν να επιβληθούν.

Από τα παραπάνω έγινε φανερό ότι η πολλότητα των φιλοσοφιών και η κριτική αντιπαράθεσή τους είναι άμεσα συνδεδεμένες με την ιδιαιτερότητα της φιλοσοφίας, ιδιαιτερότητα που θα μπορούσαμε να περιγράψουμε ως εξής: η έννοια της φιλοσοφίας είναι αντικείμενο της φιλοσοφίας. Η πρόταση αυτή συνοψίζει την όλη προβληματική ενός ορισμού της φιλοσοφίας. Ο Πλάτων για παράδειγμα και ο Αριστοτέλης αντιπαραθέτουν τη δική τους φιλοσοφία ως επιστήμη στη Σοφιστική, την οποία θεωρούν ως μη επιστημονική γνώση («δόξα»), ενώ στα νεότερα χρόνια συντελείται μια αντιστροφή που θα χαρακτηρίζαμε ως ειρωνεία της ιστορίας: ο θετικισμός, ανανεωτής της Σοφιστικής, αντιπαραθέτει τη θεωρία του ως επιστημονική φιλοσοφία στις κορυφαίες στιγμές της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης (Πλάτων-Αριστοτέλης). Το ερώτημα συνεπώς τι είναι η φιλοσοφία μένει ανοιχτό, καθώς ανήκει το ίδιο στα επιμέρους φιλοσοφικά ερωτήματα κι έτσι εμπλέκεται στην αιώνια φιλοσοφική συζήτηση, όπως δείχνει η ιστορία της φιλοσοφίας. Υπάρχει γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ένας εσωτερικός δεσμός ανάμεσα στη φιλοσοφία και την ιστορία της, πράγμα που δεν συμβαίνει με τις διάφορες επιστήμες οι οποίες έχουν μιαν εξωτερική σχέση με την ιστορία τους. 

Οι επιστήμες με τη στενότερη σημασία αναπτύσσονται μέσα στον χρόνο, έχουν συνεπώς την ιστορία τους, πράγμα που σημαίνει ότι οι επιστήμες του παρόντος οικοδομούν παραπέρα πάνω σε επιτεύγματα του παρελθόντος. Mία ιστορία των επιστημών αυτών είναι βέβαια δυνατή, αλλά δεν είναι αναγκαία σε ό,τι αφορά τη στάθμη των γνώσεων που μας παρέχουν στο παρόν. Βεβαίως, η επιστήμη ως ένα ορισμένο σύστημα γνώσεων αποτελεί κάθε φορά την κατάληξη μιας ιστορικής διαδικασίας και συνεπώς είναι προϊόν της ιστορίας. Συνάμα όμως σε ό,τι αφορά το γνωστικό της περιεχόμενο και το στοιχείο εγκυρότητάς της είναι αντικειμενική και υπερχρονική, γι’ αυτό και γίνεται προσιτή σ’ εμάς δίχως αναφορά στην ιστορία της. Η ιστορία μιας επιστήμης δεν είναι κλάδος της επιστήμης αυτής (η ιστορία π.χ. των Mαθηματικών δεν είναι κλάδος των Mαθηματικών). Και είναι βέβαια ενδιαφέρουσα η ιστορία της Φυσικής, της Χημείας ή των Mαθηματικών, αλλά δεν είναι ουσιαστική για την ύπαρξή τους. Η σύγχρονη π.χ. Χημεία είναι προϊόν μιας ιστορικής διαδικασίας, αλλά η ιστορία αυτή δεν αποτελεί η ίδια πρόβλημα, δεν αμφισβητείται κάθε φορά εξυπαρχής. Η φιλοσοφία όμως πρέπει να κάνει συνεχώς την ιστορία της πρόβλημα, αν δεν θέλει να γίνει δογματική, αν δεν θέλει να καταλήξει σε μιαν άκαμπτη ιδεολογία που δεν αποβλέπει στην αλήθεια αλλά στη δική της κυριαρχία. Mε τη διαρκή αυτή κριτική αναφορά στην ιστορία της η φιλοσοφία είναι ανοιχτή πάντα σε νέες θέσεις. Ανήκει στην ουσία της φιλοσοφίας η υπέρβασή της. Έτσι π.χ. μέσα από την κριτική της πλατωνικής φιλοσοφίας κατέληξε ο Αριστοτέλης στις δικές του θέσεις, οι οποίες με τη σειρά τους οδήγησαν σε νέα ερωτήματα. Mε την έννοια αυτή δεν υπάρχουν κλειστά αλλά μόνον ανοιχτά φιλοσοφικά συστήματα στον διάλογο και στην κριτική. Η ιστορία της φιλοσοφίας αποτελεί συνεπώς συστατικό στοιχείο του φιλοσοφείν. Γιατί στη φιλοσοφία τίποτε δεν είναι τόσο ξεπερασμένο, ώστε να μη χρειάζεται πια να το ξανασκεφτούμε. Ενώ ένα εγχειρίδιο π.χ. της Φυσικής θεωρείται ύστερα από πενήντα χρόνια απαρχαιωμένο, τα φιλοσοφικά έργα έχουν μια αιώνια αξία όπως και τα έργα τέχνης. Οι διάφορες φιλοσοφίες ως στάσεις απέναντι στον κόσμο και τη ζωή δεν παλιώνουν ποτέ, αλλά συνεχίζουν να ασκούν επίδραση ανά τους αιώνες. Mε την έννοια αυτή ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Descartes, ο Kant είναι επίκαιροι όσο και ο Σοφοκλής, ο Δάντης ή ο Goethe. Η φιλοσοφική «ιστοριογραφία» είναι γι’ αυτό σημαντικό φιλοσοφικό πρόβλημα κι όχι απλώς ένα πρόβλημα γενικότερα ιστορίας κοντά στη φιλοσοφία. Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι κλάδος της φιλοσοφίας. Αν ωστόσο η ιστορία της φιλοσοφίας παίρνει δικαιωματικά τον τίτλο του φιλοσοφικού κλάδου, αυτό οφείλεται στην έννοια της φιλοσοφίας. Κι αν πάλι η φιλοσοφία μας είναι προσιτή μόνο μέσα από την ιστορία της, αυτό συμβαίνει γιατί η ιστορία της φιλοσοφίας είναι ήδη φιλοσοφία. Εδώ ακριβώς τίθεται το ερώτημα πώς η φιλοσοφία είναι ως ιστορία της φιλοσοφίας δυνατή, ερώτημα που θα μας απασχολήσει παρακάτω.