Η αλήθεια αποκαλύπτεται μέσα στην ηλεκτρονική(2)

 Συνέχεια από: Σάββατο 6 Μαρτίου 2021

Η αλήθεια αποκαλύπτεται μέσα στην ηλεκτρονική

Το παρόν κείμενο είναι κεφάλαιο της ενότητας «Σκέψεις περί της Silicon Valley» και περιλαμβάνεται στον τόμο:

Weltgeist im Silicon Valley

Το πνεύμα τού κόσμου στην Silicon Valley

Ζωή και στοχασμός με αναφορά στο μέλλον

Υπεύθυνοι έκδοσης Rene Scheu και Manuel Müller, NZZ Libro, 2018

Περιέχει κείμενα του Hans Ulrich Gumbrecht και συνεντεύξεις του Rene Scheu

Όποιος μπήκε μια φορά στον κόπο, του πέφτει ιδιαίτερα δύσκολο στο πρόσφατο παρόν, να αποστασιοποιηθεί από τον Heidegger-το ίδιο ισχύει και για εκείνους τους αναγνώστες που τους απωθεί η μπόχα της καλύβας στον Μέλανα Δρυμό, η ιστορία της ζωής του και το άτσαλο βάρος της γλώσσας του. Αυτό ισχύει ιδιαιτέρως για τους διανοούμενους του 21^ου αιώνα, οι οποίοι δε θέλουν να περνούν την καθημερινότητα τους μέσα σε μια προς τα πίσω στραμμένη σφαίρα τέχνης μιας επαρχιώτικης νοσταλγίας. Γιατί ακριβώς ο Heidegger, περισσότερο από κάθε άλλο φιλόσοφο της εποχής του, διατράνωσε με ένταση και επιμονή, πως η τεχνική (σε αντίθεση προς τις φυσικές επιστήμες και την φύση) περιέχει την μια εκείνη ευκαιρία που μας δόθηκε, προς γνώση της αλήθειας.

Από το 1935, από την εποχή των διαλέξεων του με τον τίτλο «Εισαγωγή στη Μεταφυσική», ο τεχνοφοβικός Heidegger (που φωτογραφιζόταν ευχαρίστως μπροστά στην καλύβα του, να αντλεί νερό σε μια πέτρινη στάμνα) αντέδρασε στα ιδιαίτερα ερεθίσματα ενός περιβάλλοντος όπου τα αυτοκίνητα, τα αεροπλάνα και τα ραδιόφωνα ήταν σύμβολα καινοτομίας, με μια διαίσθηση, πως η αποκάλυψη της αλήθειας και η τεχνική συγκλίνουν.

Ο Martin Heidegger πέθανε το 1976, όντας πεπεισμένος πως ο κόσμος της διανόησης της εποχής του, δεν έχει ξεπληρώσει το ιστορικό του χρέος (δεν εκπλήρωσε μια υποχρέωση) που έγκειται στην ανάδειξη της ευκαιρίας προς γνώση της αλήθειας που βρίσκεται μέσα στην τεχνική. Την αποτυχία αυτή εξηγεί με την μονόπλευρη εστίασή μας στις εργαλειακές δυνατότητες της τεχνικής, στην πρακτική χρήση της, που ανακόπτει την δυνατότητά της προς συμβάντα της αλήθειας, προς συμβάντα τής αυτό-αποκάλυψης του Είναι. Ως κάτοικος (μάλλον τεχνοφοβικός) της Silicon Valley, είμαι σε θέση να συναισθανθώ και να κατανοήσω την διάισθηση του Heidegger που διέβλεπε μια σύγκλιση τεχνικής και αυτό-αποκάλυψης του Είναι μέσα σ' ένα ιδιαίτερο περιβάλλον, που στην εποχή του ακόμα δεν υπήρχε. Και είμαι σε θέση προς αυτό, καθώς βιώνω την παραγωγή ηλεκτρονικών στο περιβάλλον μου, που μέσα σέ φιλικά, επίπεδα κτίρια, σχεδόν δεν φαίνεται να λαμβάνει χώρα, ως μια διανοητική έμπνευση και πρόκληση, αν και μου είναι εντελώς ξένη μέσα στην αποτελεσματικότητα τής λειτουργικής της πραγματικότητας. Δεν εννοώ δηλαδή πως πρέπει (ή ότι μπορώ) να αποκτήσω τις γνώσεις κλάδων όπως Computer Science ή Electrical Engineering, αλλά πως έχω ένα θολό αίσθημα, που δεν μπορεί να εκφραστεί με έννοιες ενός διανοητικού κινήματος ή «διάθεσης» (όπως το περιέγραψε μια φορά ο Heidegger), που έχει να κάνει με το γεγονός πως ζω πλησίον μιας ευκαιρίας για την γνώση της αλήθειας. Μέσα σε αυτό το αίσθημα βρίσκεται μια συνάφεια προς την σύλληψη της «ιστορίας του Είναι» και της «αυτό-αποκάλυψης του Είναι» ως «συμβάν της αλήθειας», όπως αναπτύσσεται στην ύστερη φιλοσοφία του Martin Heidegger. Το Είναι, το οποίο αποκαλύπτεται μέσα στο συμβάν της αλήθειας, είναι και ένα υλικό Είναι (όχι αποκλειστικά νοητό ή πνευματικό), και είναι ένα ατομικό (όχι γενικό) Είναι. Και η «πρωτοβουλία» να φανερωθεί, αν μπορούμε να το πούμε έτσι, πηγάζει από το Είναι, και όχι από την περιέργεια ή το ενδιαφέρον του ανθρώπινου Dasein (χωρίς την παρουσία βέβαια του Dasein το Είναι δε θα αποκαλυφθεί, έστω και αν το αποκεκαλυμμένο Είναι δεν μπορεί να κατανοηθεί ως ένα μήνυμα προς το Dasein).

Όσο μυστήριες και από πολλές απόψεις ενάντια στην διαίσθηση μπορεί να είναι αυτές οι πολλαπλά συγκλίνουσες ενδείξεις, προκαλούν ένα διανοητικό και υπαρξιακό αίσθημα, το υλικό αντίστοιχο του οποίου θα μπορούσε να υπάρχει στο ηλεκτρονικό περιβάλλον τους (των ενδείξεων αυτών). Ο μεγάλος στοχαστής των Μέσων (επικοινωνίας και ενημέρωσης), ο Friedrich Kittler, προσπάθησε για παράδειγμα-με όλο και μεγαλύτερη σαφήνεια τις τελευταίες δυο δεκαετίες-να βρει μια οπτική γωνία, από την οποία, θα μπορούσε να εκπληρωθεί η ευκαιρία της αυτοφανέρωσης του Είναι, η οποία (ευκαιρία) ενυπάρχει μέσα στην ηλεκτρονική. Υπογράμμισε μάλιστα το γεγονός, πως η τελευταία φάση του τεχνολογικού δρόμου προς τους υπολογιστές της εποχής μας, ξεκίνησε στα πλαίσια του β’ Παγκόσμιου Πολέμου, με την μαθηματική αποκρυπτογράφηση του μυστικού κώδικα του γερμανικού στρατού από τον Alan Turing. Ξεκινώντας από αυτό το σημείο, εκπτύχθηκε σύμφωνα με τον Kittler ένα δίκτυο άλλων διαισθήσεων (υποθέσεων), πάνω στις οποίες, ως αρχές, αποκαλύφθηκε το Είναι της ηλεκτρονικής  ως «νύχτα της ουσίας» (αυτός είναι ο τίτλος μιας δημοσιευμένης διάλεξης του): όχι μόνο μέσα από την εξαπολυμένη καταστροφική δύναμη των νέων οπλικών συστημάτων, αλλά κυρίως μέσω της μείωσης τής ανθρώπινης δυνατότητας αυτοδιάθεσης δια της λογικής των μηχανών, και τέλος μέσω της απορρόφησης (και της προς τα μέσα κατάρρευσης: Implosion) όλων των επιπέδων αναπαράστασης και στοχασμού μέσα στην υλικότητα του Hardware. Η μεταφορά «νύχτα της ουσίας» (Nacht der Substanz) κατέστη το κοινό σημείο σύγκλισης των πολλαπλώς εκπτυσσόμενων οραμάτων.

Κάνοντας ανασκόπηση, το σκοτάδι αυτό μου θυμίζει την ατμόσφαιρα που περιέβαλλε των κόσμο των υπολογιστών στις αρχές της δεκαετίας 1990, για τον οποίο (κόσμο) όλα τα οράματα του κόσμου του Steve Jobs, οι διαστάσεις της Apple-Screen και του Mouse, ήταν γελοία μπερδέματα. Έχουμε όμως λόγο να υποθέσουμε, πως το όραμα-θεώρηση της «νύχτας της ουσίας» είχε γίνει σε κάποιο σημείο ανυπόφορο για τον Kittler—και αυτή πρέπει να ήταν η στιγμή κατά την οποία στράφηκε (σχεδόν απότομα) με όλη του την διανοητική δύναμη στον κόσμο της αρχαίας Ελλάδας, όπου τώρα διέβλεπε την -παρελθούσα ή ακόμα υπάρχουσα;-ευκαιρία αυτό-αποκάλυψης του έρωτα, της μουσικής και της γεωμετρίας. Στα χρόνια πριν από τον θάνατο του είχε συνδυάσει στενά αυτή την ευκαιρία (Chance) με την ηλεκτρονική, επιχειρηματολογώντας μάλλον με μυθογραφική δύναμη παρά «επιστημονικά». Στο τέλος είχε στηθεί μια υβριδική ιδέα, ενός αλλιώς δομημένου υπολογιστή, ο οποίο υλοποιείται μέσα σε ένα ανθρώπινο σώμα.

Η σημασία τέτοιων υποθέσεων δεν εκτιμάται με την αταίριαστη ή για τα σημερινά δεδομένα πρόωρη ερώτηση, αν οι υποθέσεις αυτές ισχύουν. Θεωρώ πως το έργο του Kittler είναι σημαντικό κυρίως λόγω της διανοητικής ενέργειας την οποία μπορεί να απελευθερώσει. Αν η «νύχτα της ουσίας» σηματοδοτεί το καταληκτικό σημείο μιας πρώιμης φιλοσοφικής αντίδρασης στην ηλεκτρονική, οι αφορμές προς στοχασμό που προέκυπταν από την ηλεκτρονική γύρω στο 2000, έδειχναν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ο κόσμος της ηλεκτρονικής υπέρ-επικοινωνίας, λόγω της οποίας οι περισσότερες ώρες της ξυπνητής ζωής μας περνάνε σαν μια σύντηξη Software και συνείδησης, φάνηκε τότε να είναι εκείνος ο κόσμος, μέσα στον οποίο είχε πραγματοποιηθεί η θεώρηση του Descartes περί του ανθρώπου, ο οποίος «υπάρχει, επειδή σκέφτεται». Τίποτα όμως δεν είναι πιο απομακρυσμένο από την «νύχτα της ουσίας», όσο ο εγκλωβισμός των χώρων και των σωμάτων μέσα σε μια μορφή αλληλεπίδρασης (ηλεκτρονικής), για την οποία η γεωγραφική απόσταση και οι ατομικές φωνές δεν παίζουν πια κανένα ρόλο.

Αυτό όμως θα ήταν μόνο το άλλο- καρτεσιανό-άκρο. Εγώ όμως διερωτώμαι, εάν υπάρχει μια κάποια σύγκλιση, την οποία θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε φιλοσοφικά, μεταξύ του ύστερου Kittler και του Steve Jobs (που για τον Kittler ήταν, αυτό μου είναι σαφές, «ο Θεός να βάλει το χέρι του»). Η ιδιοφυία του Jobs βρισκόταν στην επινόηση «ηλεκτρονικών αντικειμένων» που λόγω της μορφής, λειτουργίας και ομορφιάς τους, έχουν καταστεί για δισεκατομμύρια χρήστες (σχεδόν) όργανα του σώματος τους, ή μήπως δεν είναι έτσι; Δεν είναι τα iPods μια πραγματικότητα, σύμφωνα με την ιδέα του Kittler, τού υλοποιούμενου υπολογιστή μέσα σε ένα σώμα ; Μήπως τα iPods δεν είναι εμβλήματα (ή ίσως «το Είναι») τής αδυναμίας πραγματοποίησης εκείνου του οράματος του Διαφωτισμού, να εγκαταλείψουμε υπαρξιακά και υλικά, τα σώματά μας, δηλαδή την ουσία μας και την Γη;

Αυτά μου ήρθαν στη σκέψη τις πρώτες (ευρωπαϊκές) πρωινές ώρες της 18^ης Οκτωβρίου του 2012, ένα χρόνο μετά τον θάνατο του Friedrich Kittler, κάτω από τον φθινοπωρινό απογευματινό ήλιο της Silicon Valley. Την τεχνολογική μου αφέλεια σε αυτή την προσπάθεια, δε θα την έπαιρνε στραβά.

Συνεχίζεται με επόμενο κεφάλαιο