ΘΕΟΦΙΛΟΣ Α. ΑΜΠΑΤΖΙΔΗΣ - Η θέωση και οι προϋποθέσεις της κατά τον Συμεών τον Νέο Θεολόγο (8)

 Συνέχεια από: Σάββατο, 11 Σεπτεμβρίου 2021

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ  - ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ 

ΘΕΟΦΙΛΟΣ Α. ΑΜΠΑΤΖΙΔΗΣ 

Η θέωση και οι προϋποθέσεις της κατά τον Συμεών το Νέο Θεολόγο.

ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΑ που υποβλήθηκε στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΟΙ ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΤΟΥ ΣΥΜΕΩΝΟΣ. ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΡΡΕΟΥΣΑ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ. 

4. Ο βίος και η πολιτεία του εν αγίοις πατρός ημών Συμεών του Νέου Θεολόγου.

Η ζωή και η δράση του αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου παρουσιάζει, πέρα από την εξαιρετική θεολογική σπουδαιότητα και έναν ιδιαίτερα σημαντικό για τα ανθρώπινα μέτρα δυναμισμό και αφοσίωση σε υψηλούς στόχους, αξιοζήλευτο σε κάθε εποχή. Ο βίος του Νέου Θεολόγου αποκαλύπτει μια από εκείνες τις σημαντικές προσωπικότητες που αναδεικνύει ενίοτε η ιστορία, για τις οποίες, η αφοσίωση σε υψηλούς στόχους και ιδανικά, εμπνέει διαρκώς και εξυψώνει τον άνθρωπο στο ύψος, από το οποίο εύκολα διακρίνεται η ζωή από την επιβίωση.

Από θεολογική και εκκλησιαστική σκοπιά, η ζωή του οσίου Συμεών αποτελεί δωρεά της χάρης του Αγίου Πνεύματος και αποδεικνύει σαφέστατα το μεγαλείο της ανθρώπινης θέλησης και ελευθερίας για την πραγμάτωση της ουσίας του ανθρώπου, την ανάδειξη της εν Χριστώ ολοκλήρωσής του, το συντονισμό του με τον τόπο υπάρξεως του Τριαδικού Πρωτοτύπου324, τη θέωση. 

Οι πηγές, μέσα από τις οποίες αντλούμε πληροφορίες για το βίο και την πολιτεία του αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου, παρουσιάζουν μιαν αξιοσημείωτη διαλεκτική. Πρόκειται για το Βίο325, που γράφηκε από το μαθητή και βιογράφο του Νικήτα τον Στηθάτο326 καθώς και για τα ίδια τα γραπτά του οσίου Συμεών, τα οποία, κατά τη μαρτυρία των ειδικών, παρουσιάζουν έντονο βιογραφικό χαρακτήρα, γεγονός σπάνιο στην πατερική γραμματεία327. Πέρα από τις μαρτυρίες αυτές υπάρχουν ελάχιστες αναφορές στο πρόσωπο του Συμεών, όπως αυτή του Δαυίδ Δυσυπάτου, ο οποίος τον παρουσιάζει ως μυστικό που υπέστη διώξεις, του αγίου Γρηγορίου του Σιναΐτη328, ο οποίος τον συστήνει, για να διαβαστεί μαζί με άλλους συγγραφείς πραγματειών για την ησυχία και την προσευχή όπως: του Ιωάννη της Κλίμακος, Ισαάκ του Σύρου, Μαξίμου του Ομολογητού, του μαθητή και βιογράφου του Νικήτα Στηθάτου κ.α329. Επίσης, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς θα αναφερθεί στον άγιο Συμεών με τα εξής λόγια: «Συμεῶνος γάρ τοῦ νέου θεολόγου τόν βίον οἶσθα θαῦμά τε ὄντα πάντα σχεδόν καί δι᾿ ὑπερφυῶν θαυμάτων ὑπό Θεοῦ δεδοξασμένον, τά τε συγγράμματα αὐτοῦ συγγράμματα ζωῆς εἰπών τις, οὐκ ἄν ἁμάρτοι τοῦ προσήκοντος…»330. 

Μία μελέτη που θα αντιπαρέβαλλε τα γραπτά του Νέου Θεολόγου με τα ιστορικά δεδομένα του Βίου θα απαιτούσε συστηματική και συνθετική διερεύνηση, προκειμένου να ανασυνθέσει, από τις δύο αυτές πηγές, το ρεαλισμό των γεγονότων. Και αυτό γιατί, ενώ τα έργα του οσίου βρίθουν αυτοβιογραφικών στοιχείων (ή στοιχείων, για τα οποία δεν υπάρχει κανείς λόγος να μη χαρακτηριστούν αυτοβιογραφικά), τα στοιχεία αυτά αφορούν στη «μυστική», εσωτερική αυτοβιογράφησή του, αυτή που ο Krivochéine θα χαρακτηρίσει ως μία «αυθεντική μυστική αυτοβιογραφία»331 και θα πρέπει απαραιτήτως να αντιπαραβληθούν με τα ιστορικά δεδομένα του Βίου. [ Πώς είναι δυνατόν ο Αναγεννημένος Αγιος, πού τό σώμα τού είναι Φώς, νά γράφει τήν αυτοβιογραφία του. Πρώτος ο Παύλος βεβαίωσε ότι δέν ζώ εγώ ζεί εν εμοί Χριστός. ποιά είναι η πρόθεση: νά τόν παραλληλίσουμε μέ τίς Εξομολογήσεις τού Αυγουστίνου; Εχεις ιδέα από Θεολογία ή είσαι στημένος;]

Επιπλέον ο Νικήτας, όντας μαθητής και πνευματικό τέκνο του Συμεών, ενδιαφέρεται περισσότερο για την υποστήριξη της αγιότητός του και λιγότερο για μια εξιστόρηση των γεγονότων. Σύμφωνα προς τις παρατηρήσεις των ειδικών332, αλλά και τις εσωτερικές μαρτυρίες του Βίου333, ο Στηθάτος διαμορφώνει συνειδητά εκ παραλλήλου το Βίο του με εκείνον του αγίου Θεόδωρου του Στουδίτη. Αναφέρει πως δοκίμασε πρωταρχικά «εις γυμνασίαν του λόγου» να συνθέσει κανόνες προς τιμή του Θεοδώρου και έπειτα επιχείρησε τη συγγραφή του Βίου. Δανείζεται φραστικές αναλογίες από την ομιλία του Θεόδωρου Στουδίτη μπροστά στον αυτοκράτορα Λέοντα τον Αρμένιο (814), προκειμένου να τις αποδώσει στον Συμεών, κατά τη διένεξη του τελευταίου με τον Νικομηδείας Στέφανο334. Η στάση αυτή του Στηθάτου οδηγεί σε επιμέρους ασυμβατότητες της εικόνας του Συμεών που παίρνουμε από το Βίο, σε σύγκριση με εκείνη που δίδουν τα ίδια τα γραπτά του αγίου. Ο Νικήτας, ακολουθώντας τη γενικότερη αγιολογική τάση της εποχής, προσπαθεί να εξομοιώσει τον ήρωά του με τους παλαιότερους αγίους, χρησιμοποιώντας την τεχνική του αγιολογικού τόπου (topos). Έτσι, καθώς παρατηρεί και ο Alfeyev335, αναπτύσσει τυποποιημένα θέματα: Ο άγιος από την πρώιμη ηλικία του είναι σοβαρός, ενάρετος, πηγαίνει σε σχολές, μορφώνεται επαρκώς, αλλά θεωρεί τη μόρφωση περίπου μειονέκτημα για την πνευματική προκοπή, αρνείται την οικογενειακή κληρονομιά, την ίδια του την οικογένεια κ.α. Για τον John McGuckin336 η ζωή του Συμεών αντικατοπτρίζει την τάση των μοναστικών ιδρυμάτων του ενδεκάτου αιώνα για μεγαλύτερη αυτονομία από τον αυτοκρατορικό και πατριαρχικό έλεγχο. Ο δε Βίος του Στηθάτου, «μέσα από την αγωνία να αποκαταστήσει στην αγιότητα μια φιγούρα που, ακόμα και το 1054 που έγραφε, θα μπορούσε να ανασύρει αμφισβητούμενες μνήμες»337, υποκρύπτει τις πραγματικές διαστάσεις της δράσης του, που δεν είναι παρά η αντίπραξη προς τις εκκλησιαστικοπολιτικές επιλογές της μακεδονικής δυναστείας, από έναν εκπρόσωπο της ηττημένης μικρασιατικής αριστοκρατίας338! [Είσαι σοβαρός άνθρωπε; ο Αγιος Στηθάτοςαπομακρύνθηκε από τόν Πατέρα Του διότι απέκτησε τό Αγιο Πνεύμα ο ίδιος καί όπως καί τόν Αγιο Συμεών δέν τόν άφησε ο Γέροντάς του νά μείνει μαζί του, τό ίδιο έπραξε καί ο Αγιος Συμεών. Καί υποκρύπτει τήν δράση του; Τί είναι μαρξιστής;]

Και ενώ η βιογραφία του Στηθάτου είναι σημαντικά στυλιζαρισμένη και συμβατική339, τα έργα του ίδιου του Συμεών αποπνέουν έναν αέρα ελευθερίας, απλότητας και ειλικρίνειας, «ασυνήθιστο», θα τον χαρακτηρίσει ο Alfeyev, για την ανατολική παράδοση340. Για παράδειγμα στις Κατηχήσεις, έργο με έντονα αυτοβιογραφικά στοιχεία, εκτός από αυτά που γράφονται σε πρώτο πρόσωπο, υπάρχουν χωρία τα οποία, αν και φαινομενικά αναφέρονται σε άλλα πρόσωπα, αξίζει να θεωρηθούν αυτοβιογραφικά. Στο έργο αυτό ο Συμεών δεν φείδεται αυτοχαρακτηρισμών για την προηγούμενη ζωή του που απάδουν σε όσιο, παρουσιάζει τις μεταπτώσεις στη σχέση του με τον πνευματικό του πατέρα, οικτίρει την επιπολαιότητα της διαγωγής του μετά την πρώτη επίσκεψη της χάρης, προσπαθώντας να διαζωγραφήσει ακριβώς την επώδυνη πνευματική του πορεία και, κατεξοχήν, την πρόνοια του πανάγαθου Θεού γι’ αυτόν. Μπορούμε μήπως να αποδώσουμε σε όλα τα αυτοβιογραφικά αποσπάσματα προσωπικό χαρακτήρα, δεδομένου ότι κάποια είναι γραμμένα σε πρώτο πρόσωπο και κάποια όχι; Το θεμελιώδες αυτό ερώτημα του Krivochéine341 απαντάται καταφατικά, τόσο από τον ίδιο όσο και από το σύνολο των μελετητών. Συνηθίζει ο όσιος, αφού εκθέσει τις μυστικές εμπειρίες σε τρίτο πρόσωπο, να επιστρέφει στο πρώτο, τοποθετώντας τον εαυτό του στην αφηγηματική σκηνή. Κατά συνέπεια, η χρήση του τρίτου προσώπου στην παρουσίαση ορισμένων μυστικών εμπειριών συνιστά, μάλλον, λογοτεχνική μέθοδο, παρά κυριολεκτική αναφορά σε κάποιον τρίτο342. [ Λέγεται πάλη μέ τόν Θεό αμόρφωτε, καί  αόρατος πόλεμος]

Από τις Θεολογικές και Ηθικές πραγματείες, εξαρχής γραπτές εργασίες σε αντίθεση προς τις Κατηχήσεις, οι οποίες δημιουργήθηκαν στο μεγαλύτερο μέρος τους ως προφορικές ομιλίες προς τους μοναχούς, πληροφορούμαστε για τη φύση και το περιεχόμενο της σύγκρουσης του αγίου με τον σύγκελλο Στέφανο. Ενώ γενικότερα είναι λιγότερο άμεσες και ζωηρές από τις Κατηχήσεις, μας εφοδιάζουν με αξιόλογο υλικό που αφορά στη ζωή του αγίου μας. Όπως έχει δείξει ο Darrouzes343, στο έργο του αυτό ο άγιος Συμεών, βρίσκει την ευκαιρία να αναπτύξει τη θεολογική του επιχειρηματολογία αναφορικά με ζητήματα του αφορούν στη διένεξή του με τον Στέφανο Νικομηδείας. Ανάλογο βιογραφικό υλικό παρέχουν και οι Ύμνοι. Το έργο αυτό, έργο φυσικής και πνευματικής ωριμότητας του αγίου μας, παρέχει πολλές πληροφορίες για την εσωτερική του ζωή και τις αγιοπνευματικές καταστάσεις που εβίωνε. Ο Ύμνος XXI344 συνιστά τη θεολογική απάντηση του Συμεών στη σχολαία και υστερόβουλη ερώτηση του Στεφάνου, για το εάν τα πρόσωπα της Τριάδος διακρίνονται φύσει ή επινοία. Η απάντηση αυτή οριοθετεί το πλαίσιο της μεταξύ τους θεωρητικής διένεξης, χωρίς να συσκοτίζει τις υπόλοιπες, θεσμικές, διοικητικές και προσωπικές πτυχές της. Από τις γνωστές Επιστολές του αγίου, τέσσερεις τον αριθμό, για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα μόνον η πρώτη ήταν γνωστή από την έκδοση και τη θεολογική της διαπραγμάτευση στην εργασία του Holl345. Η πρόσφατη έκδοση στο σύνολό τους από τον Turner346, μας επέτρεψε τη συνολική τους αποτίμηση. Από το έργο αυτό αποκομίζουμε πληροφορίες τόσο για το ρεαλισμό της διένεξης του Συμεών με τον Στέφανο (η πρώτη Επιστολή του απευθύνεται προσωπικά με κάποια δόση ειρωνείας, για να τον ευχαριστήσει για τις διώξεις, τις οποίες ο άγιος αισθάνονταν ως θεία δοκιμασία), όσο και για τις απόψεις του σχετικά με το βάπτισμα, την πνευματική πατρότητα και την εξομολόγηση. 

Συμπερασματικά, παρατηρούμε την αδιαμφισβήτητη αυτοβιογραφική αξία των έργων του Συμεών και την αναντικατάστατη σπουδαιότητά τους για την αποκατάσταση των ιστορικών γεγονότων της ζωής του αγίου. Η συνεξέταση των αυτοβιογραφικών στοιχείων των έργων του Συμεών με το Βίο του Νικήτα –ο οποίος παρέχει το βασικό ιστορικό πλαίσιο της ζωής του αγίου– συνιστά επιτακτική αναγκαιότητα. Η προσήλωση του Νικήτα στην πνευματική του σχέση με τον ήρωά του και η στοίχησή του με τους παραδοσιακούς τρόπους της συγγραφής αγιολογικών κειμένων, επιβάλλει την αντιπαραβολή τους με τα έργα του οσίου. Την ήδη καταξιωμένη από τους ερευνητές αυτή μέθοδο, θα ακολουθήσουμε και στην παρούσα προσπάθεια έκθεσης του βίου και της πολιτείας του οσίου Συμεώνος του Νέου Θεολόγου.[ Μάς εξουθένωσες άνθρωπε μέ τήν επίδειξη τής ικανότητός σου στίς ξένες γλώσσες. Δυστυχώς τίς έμαθες πρίν μιλήσεις τήν δική σου Πατρική γλώσσα. Η Μητρική γλώσσα είναι η γλώσσα τών εθνών. Στήν μαθητεία διδασκόμαστε τήν πατρική γλώσσα, η οποία μιλήθηκε πρώτα από τούς Ελληνες. Πατήρ ο νούς καί γλώσσα του ο λόγος]

Η διαδρομή του Βίου του Νικήτα στο χρόνο ακολουθεί, στα βασικά της σημεία, την τύχη του σύνολου έργου του οσίου Συμεών. Ο ίδιος ο Στηθάτος347 μας πληροφορεί για δύο εκδόσεις του Βίου. Μία εκτενή, η οποία, δυστυχώς, έχει απολεσθεί και μία περιληπτική, την παρούσα. Ο βιογράφος του αγίου μάς παρέχει και τα «πνευματικά» περιστατικά της συγγραφής του Βίου: Πρόκειται για μια ακατάσχετη εσωτερική πληροφορία –υπαγόρευση (dictée) –της χάρης, την οποία ήταν αδύνατο να παρακολουθήσει η πένα του Στηθάτου348.[ΤΟΤΕ;] Παρόλη, όμως την ουσιαστική μέριμνα του Νικήτα για τον δοξασμό του αγίου και την αναγνώριση της αγιότητάς του από τη δημοσίευση του έργου, ο Βίος παραμένει, για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, αδημοσίευτος. Μόνον στον τέλος του 18ου αιώνα ο Διονύσιος Ζαγοραίος, τον εκδίδει μεταφρασμένο υπό τον τίτλο: «Βίος και Πολιτεία του εν Αγίοις Πατρός ημών Συμεών του Νέου Θεολόγου, ο οποίος συνεγράφη από τον οσιώτατον Νικήταν τον Στηθάτον τον μαθητήν του, και μετεφράσθη εις την κοινήν διάλεκτον συντομότερον» μαζί με τα έργα του αγίου, τα οποία περιέλαβε στην έκδοσή του349. Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης χρησιμοποίησε την έκδοση αυτή στον Συναξαριστή του350. Η έκδοση αυτή του Ζαγοραίου πέρασε στον Μεγάλο Συναξαριστή του Δουκάκη351, στις συλλογές των Βίων των Αγίων στη Ρωσία, τη Ρουμανία κ.α.

Αναφορικά με την τύχη του Βίου στη Δύση ο Hausherr μας πληροφορεί για την περιπέτεια της μη εισαγωγής του στη μεγάλη αναθεωρητική δουλειά των Βολλανδιστών με τον τίτλο: Acta Sanctorum352. Ο προπαγανδιστικός ρόλος του Combefis, υπήρξε γι’ αυτό καταλυτικός. Το έργο αυτό, κατά τον δομινικανό θεολόγο, δεν είχε θέση ανάμεσα στους βίους των αγίων. Η αυστηρή ρωμαιοκαθολική του παράδοση αρνούνταν την ύπαρξη προσωπικοτήτων όπως ο Νέος Θεολόγος ή ο Παλαμάς. Συγκατένευσε σε μια ξεχωριστή έκδοση, η οποία ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε, ούτε αργότερα από τον Holl, ούτε από τον Petit, που είχαν, προς τούτο, δεσμευτεί353. Έτσι, η πρώτη κριτική έκδοση του Βίου στα νεώτερα χρόνια είναι αυτή του Hausherr354, η οποία είδε το φως της δημοσιότητας στα 1928. Η έκδοση αυτή αφενός κατέστησε γνωστή τη ζωή και την προσωπικότητα του αγίου κυρίως στη Δύση, αφετέρου λειτούργησε προπαρασκευαστικά για την έκδοση των απάντων του Συμεών από την σειρά Sources Chrétiennes. Σύμφωνα με τον καθηγητή Χρήστου355, η έκδοση αυτή είναι πρόχειρη και ατελής, με το κυριότερο πρόβλημα να εστιάζεται στο γεγονός ότι ο Hausherr χρησιμοποίησε δύο μόνον χειρόγραφα356. Υποστήριξε μάλιστα πως δεν υπάρχουν άλλα ούτε στη Δύση, ούτε και στην Ανατολή357, ενώ ο Χρήστου, επικαλούμενος τις μαρτυρίες του Λάμπρου, του Σπυρίδωνος Καμπανάου και του Σωφρόνιου Ευστρατιάδη, υποστηρίζει την ύπαρξη δέκα κωδίκων, οι οποίοι περιέχουν τον Βίο358. Παρόλα αυτά την έκδοση του Hausherr ακολουθούν στα βασικά της σημεία, το μεγαλύτερο μέρος των μεταγενέστερων εκδόσεων. Εξαίρεση αποτελούν: η έκδοση του Κούτσα359 για τη συμπερίληψη των χειρογράφων του Αγίου Όρους και η έκδοση του Χρήστου360 για την ιδιαίτερη χρονολόγηση της ζωής και της δράσης του αγίου, από τον Έλληνα καθηγητή.

Οι πηγές, από τις οποίες άντλησε ο Νικήτας τις πληροφορίες του για τη συγγραφή του Βίου, ήταν περισσότερο τα ίδια τα κείμενα του Συμεών και οι αυτόπτες και αυτήκοοι μάρτυρες των περιπετειών της ζωής και των θαυμάτων του, παρά η εκ του σύνεγγυς σχέση του με τον άγιο και η ανταλλαγή επιστολών. Αν και δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα την ημερομηνία της γέννησής του361, με βάση το έτος θανάτου του αγίου Συμεών, μπορούμε να επιτύχουμε έναν κατά προσέγγισιν υπολογισμό. Σε κάθε περίπτωση περίπτωση, ήταν πολύ νεαρός –το 1019, τρία χρόνια πριν το θάνατο του Συμεών –όταν έλαβε επιστολή του362, με την οποία του ανέθετε το έργο της διαδόσεως των συγγραμμάτων του. Η μαρτυρία αυτή μας βεβαιώνει, αφενός για την ύπαρξη τουλάχιστον μίας επιστολής, αφετέρου για την εκτίμηση που έτρεφε ο άγιος Συμεών στο πρόσωπο του νεαρού Νικήτα. Αν και στο Βίο μαρτυρείται η διαδικασία ανταλλαγής επιστολών με στοιχεία για τη ζωή του οσίου, ο Hausherr επιφυλάσσεται έντονα για τη δυνατότητα προσωπικής επαφής των δύο ανδρών 363. Παραδέχεται την ύπαρξη μιας επιστολής, με την οποία ο όσιος παρακινεί το Νικήτα για την αντιγραφή και διάδοση των έργων. Γνωρίζει τη μαρτυρία του κειμένου για μια άλλη επιστολή με αφορμή μια περεξήγηση για ένα κοντάκιο που είχε χαθεί364. Δέχεται τη μαρτυρία του κειμένου που θέλει το Νικήτα να αναφέρει, σε πληθυντικό αριθμό365, πολλές επιστολές. Όμως, για τον Hausherr, η προσωπική τους επαφή ήταν ανέφικτη, εξαιτίας του νεαρού της ηλικίας του Νικήτα και της απόστασης (ο Συμεών το 1009 βρισκόταν στην άλλη άκρη της Προποντίδας) που τους χώριζε. Και ενώ, όντως, ο Στηθάτος δεν είχε με τον άγιο Συμεών τη σχέση συμβίωσης στον ίδιο χώρο, την οποία είχε ο τελευταίος με τον πνευματικό του πατέρα Συμεών τον Ευλαβή, εντούτοις η σχέση τους μπορεί να χαρακτηριστεί στενή. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του Νικήτα στη μονή του Στουδίου, ο Νέος Θεολόγος, αυτοεξόριστος στην Αγία Μαρίνα, ήταν σε θέση να δέχεται τον νεαρό μαθητή του και να οικοδομεί μαζί του την πνευματική τους σχέση, ενώ με τη βοήθεια των υποτακτικών του πραγματοποιούσε την ανταλλαγή επιστολών. Κατά συνέπεια, το σύνολο των παραγόντων αυτών: τα έργα του αγίου, η προσωπική τους σχέση, οι μαρτυρίες των αυτοπτών και η ύπαρξη καθοδηγητικών επιστολών, συνιστούν τις πηγές του Βίου, τις οποίες είχε στη διάθεσή του ο Στηθάτος366. Δεδομένου ότι ο Βίος γνωρίζει την ημερομηνία ανακομιδής των λειψάνων του οσίου (1052), η συγγραφή του θα πρέπει να τοποποθετηθεί μεταγενέστερα, ίσως και μετά το Σχίσμα του 1054.

Καθώς αναφέρει ο Κούτσας, ο Νικήτας ως συγγραφέας «ασχολήθηκε με ποικίλα θέματα και χρησιμοποίησε το είδος της πραγματείας και του δοκιμίου»367. Αν και στη διαμόρφωση των θεολογικών του αντιλήψεων επηρεάστηκε αναμφίβολα από το δάσκαλό του άγιο Συμεών, εντούτοις δεν τον παραραπέμπει στα έργα του, ούτε παρατηρούμε φραστικές ομοιότητες με τα συγγράμματα του Νέου Θεολόγου. Αντίθετα, φαίνεται να εξαρτάται πολύ από τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη και τον Ιωάννη Δαμασκηνό. Θεμελιώδες στοιχείο της θεολογικής φυσιογνωμίας του Στηθάτου αποτελεί το γεγονός της ανάμειξής του στη διένεξη με τη λατινική Εκκλησία. Συνέγραψε εναντίον των Λατίνων και των δογμάτων τους και αναμείχθηκε σε δημόσια συζήτηση με Λατίνους θεολόγους ενώπιον του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Μονομάχου, κατά την οποία, σύμφωνα με τις λατινικές πηγές, υπέστη ήττα368. Η ανάμειξή του αυτή στη θεολογική διένεξη ανατολικής και δυτικής Εκκλησίας, τον κατέστησε αναξιόπιστη προσωπικότητα για πολλούς δυτικούς ερευνητές, με πρώτο τον Hausherr369, συμπαρέσυρε δε και την εκτίμησή τους απέναντι στο Βίο.

Μια σύντομη αποτίμηση της αξίας του Βίου του Στηθάτου, θα μας οδηγούσε στις εξής παρατηρήσεις: Καταρχήν, το έργο αυτό παρουσιάζει μιαν αναμφισβήτητη ιστορική σπουδαιότητα, δεδομένου ότι εκφράζει τη μοναχική, εκκλησιαστική και κοινωνικοπολιτική, εν γένει, ζωή, σε μια κατεξοχήν μεταβατική περίοδο, αυτή του τέλους της πρώτης χιλιετίας. Βλέπουμε μέσα από τη διήγηση του Νικήτα τον τρόπο με τον οποίο, οι εξελίξεις στο πολιτικό επίπεδο είναι ικανές να επηρεάσουν την πνευματική και εκκλησιαστική ζωή.

Οι συγκεντρωτικές και αναθεωρητικές τάσεις της μακεδονικής δυναστείας σχετικά με την αναγνώριση και την τιμή των αγίων, το Μηνολόγιο και άλλα λατρευτικά θέματα, αποτέλεσαν καταλυτικό σταθμό στη μετέπειτα εκκλησιαστική ζωή370. Επιπλέον, στη διήγηση του Νικήτα παρελαύνει πληθώρα εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων που διαζωγραφεί την εικόνα της εκκλησιαστικής ζωής, κατά την περίοδο αυτή. Πατριάρχες, επίσκοποι, ο σύγκελλος του πατριάρχη Στέφανος, ηγούμενοι μοναστηριών, πνευματικοί πατέρες (γέροντες) με τον ανατιμημένο, μετά την Εικονομαχία, ρόλο τους στην πνευματική κατεύθυνση μοναχών και λαϊκών, εξέχουσες προσωπικότητες λαϊκών με διείσδυση στην αυτοκρατορική αυλή ή την κεντρική διοίκηση, που ήταν πνευματικά τέκνα των γερόντων ικανά στην παρέμβασή τους για λήψη αποφάσεων371, κ.α. Όλα αυτά τα στοιχεία καθιστούν αναμφισβήτητη την ιστορική σπουδαιότητα του Βίου για την οριοθέτηση της κοινωνικής και εκκλησιαστικής φυσιογνωμίας της εν λόγω μεταβατικής εποχής.

Ο Βίος όμως έχει, αναμφίβολα, και πνευματική σημασία και σπουδαιότητα. Δίδει σημαντικές πληροφορίες για την κατάσταση της μοναχικής ζωής και της, εν γένει, πνευματικότητας, στην αυγή της δεύτερης χιλιετίας. Έχουν ήδη επισημανθεί οι ιδιαιτερότητες της μεταεικονοκλαστικής περιόδου αναφορικά προς την κωδικοποίηση της δογματικής ορολογίας, τη μορφοποίηση της λατρείας και την παγίωση μιας κομφορμιστικής πνευματικότητας. Ο προαναφερθείς «αστικός μοναχισμός» της περιόδου372, σε συνδυασμό με την διάχυτη εκκοσμίκευση τόσο του μοναχισμού όσο και της γενικότερης εκκλησιαστικής ζωής, επιβεβαιώνει του λόγου το αληθές. Η οικοδόμηση μιας τέτοιας συνείδησης «ειδωλοποίησε» το απώτερο χριστιανικό παρελθόν και το κατανόησε ως αποκλειστικό πεδίο της λειτουργίας του Πνεύματος, δημιουργώντας ασυνέχειες και χάσματα τόσο στην πνευματική ζωή, όσο και στην ιστορία της Θείας Οικονομίας. Γι’ αυτό και ο άγιος Συμεών, «ζηλωτής μανικότατος» της χάρης του Πνεύματος και της κατά Χριστόν αλλοίωσης, θεωρεί ως «παναίρεση» την, εκφρασθείσα στα μοναχικά περιβάλλοντα της εποχής του, άποψη, ότι είναι αδύνατο να αναζητηθεί η αγιότητα και η θέωση στο τέλος της πρώτης χιλιετίας. Το σύνολο του έργου του καθώς και η ενοχλητική στους τότε εκκλησιαστικούς παράγοντες τιμή του πνευματικού του πατέρα ως αγίου, αποσκοπούν στην συνειδητοποίηση της ανάγκης για την προσωπική συνάντηση ενός εκάστου των πιστών με τη θεοποιό Ενέργεια του Πνεύματος. Η αλήθεια αυτή συνιστά το περιεχόμενο μιας δεύτερης ανάγνωσης του Βίου του Νικήτα, πέρα από τα ιστορικά δεδομένα και τις εκκλησιαστικοπολιτικές διαμάχες. Και την αλήθεια αυτή, παρά τη συμβατική αγιολογική προσέγγιση και τις ενδεχόμενες ανακρίβειες του Νικήτα, υπηρετεί συνειδητά ο Βίος του.

Σημειώσεις

324 Με την έκφραση αυτή δεν υπονοείται η, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, εμπλοκή του ανθρώπου στις κατ’ ουσίαν σχέσεις των Υποστάσεων του Τριαδικού Θεού, που ορίστηκε και εκφράστηκε, κατά την ιστορικοδογματική πορεία της ζωής της Εκκλησίας, ως Αγεννησία, Γέννηση και Εκπόρευση. Επισημαίνεται, μάλλον, ο συντονισμός της ύπαρξης του ανθρώπου με τη χάρη του παναγίου Πνεύματος, η δεξίωση των ακτίστων ενεργειών από τον άνθρωπο και η υπαρξιακή του άμβλυνση για την υποδοχή της χάρης στη βαθεία καρδία. Ως άμεση συνέπεια των ανωτέρω, εκφράζει το γεγονός της θέωσης του ανθρώπου και περιγράφει το υπαρξιακό περιεχόμενο της ζωής του, ως συντονισμό της ανθρώπινης ελευθερίας προς την αγαπητική κλήση υπαρκτικής αλλοίωσης από τον τριαδικό Θεό, δια μέσου των μυστηρίων και της άσκησης. Κατά συνέπεια η ανωτέρω έκφραση είναι νοηματικά ισοδύναμη με τη μετοχή του ανθρώπου στις άκτιστες, ενυπόστατες (όχι ως αυθυπόστατες, αλλά ως ενυποστασιοποιημένες, ενθεωρούμενες στις τριαδικές Υποστάσεις, Βλ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων, 3, 1, 9, επιμ. Π. Χρήστου, τομ. Α΄, σελ. 623) θείες Ενέργειες, και με το περιεχόμενο αυτό θα χρησιμοποιείται στο εξής.

325 Προκειμένου να διακριθεί το σύγγραμμα του Νικήτα από όποια άλλη χρήση της λέξης: βίος και των παραγώγων της, θα το γράφουμε, στο εξής, με κεφαλαίο το αρχικό γράμμα και πλαγιογράμματα.

326 ΝΙΚΗΤΑ ΣΤΗΘΑΤΟΥ, «Βίος και πολιτεία του εν αγίοις πατρός ημών Συμεών του νέου θεολόγου, πρεσβυτέρου και ηγουμένου της μονής του αγίου Μάμαντος της Ξηροκέρνου. Ευλόγησον πάτερ», που πρωτοεκδόθηκε, κριτικά, από τον HAUSHERR I., Un grand mystique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949-1022), par Nikétas Stéthatos. Texte grec inédit publiè avec introduction et notes critiques, Orientalia Christiana 12, Roma 1928, και επανεκδόθηκε από τον Αρχιμ. ΣΥΜΕΩΝ Π. ΚΟΥΤΣΑ (νυν Μητροπολίτη Νέας Σμύρνης), υπό τον τίτλο: Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος. Ο Βίος του αγίου. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, σχόλια, Αθήνα, 1994. Η κριτική έκδοση του Κούτσα συμπεριλαμβάνει περισσότερα των δύο παρισινών χειρογράφων που είχε υπόψη του ο Hausherr. Συμπεριλαμβάνει τα ευάριθμα χειρόγραφα του Αγίου Όρους, γεγονός που την καθιστά σημαντική και αξιομνημόνευτη.

327 Με εξαίρεση, ίσως, τα αυτοβιογραφικά Έπη του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου και τις Εξομολογήσεις του ιερού Αυγουστίνου.

328 Πρβλ. PG, 150, 1354 D.

329 Βλ. HAUSHERR I., Un grand mystique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949-1022), par Nikétas Stéthatos. Texte grec inédit publiè avec introduction et notes critiques, Orientalia Christiana 12, Roma 1928, σσ. XI-XII, και TURNER H.J.M., St. Symeon the New Theologian and spiritual fatherhood, Leiden . New York . Københavh . Köln, 1990, σελ. 9.

330 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων, 1, 2, 12, επιμ. Π. Χρήστου, τομ. Α΄, σελ. 404.

331 «une veritable autobiographie mystique», KRIVOCHÉINE B., Introduction, SC, 96, σελ. 15.

332 Βλ. αντί πολλών, KODER J., «Ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος και οι Ύμνοι του», στον συλλογικό τόμο: Τέσσερα κείμενα για την ποίηση του Συμεών του Νέου Θεολόγου, έκδ. Αθανάσιου Μαρκόπουλου, Αθήνα, 2008, σσ. 4-7.

333 HAUSHERR I., Un grand mystique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949-1022), par Nikétas Stéthatos. Texte grec inédit publiè avec introduction et notes critiques, Orientalia Christiana 12, Roma 1928, 136, 1-19. (Στο εξής, για λόγους συντομίας, οι παραπομπές στο Βίο του Νικήτα θα αναγράφουν το όνομα του κριτικού εκδότη, τη λέξη Vie (Βίος) και τα επιμέρους στοιχεία της παραπομπής).

334 Πρβλ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΤΟΥΔΙΤΗ, Βίος Α΄, PG 99, 173D-181A∙ Βίος Β΄, PG 99, 280B-284C, και HAUSHERR I., Vie, 88-89. Βλ. και ΑΦΕΝΤΟΥΛΙΔΟΥ ΕΙΡ., «Οι Ύμνοι του Συμεών του Νέου Θεολόγου», Βυζαντινά, 22, (2001), σελ. 139, σημ. 47. Ο TURNER H.J.M., St. Symeon the New Theologian and spiritual fatherhood, Leiden . New York . Københavh . Köln, 1990, σελ. 18, παραλληλίζει το Βίο του Νικήτα με εκείνον του οσίου Νικηφόρου του όρους Λάτμος. Σύμφωνα με τον LEMERLE P., Ο πρώτος βυζαντινός Ουμανισμός. Σημειώσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10ο αιώνα, μετ. Μαρία Νυσταζοπούλου –Πελεκίδου, Αθήνα, 20014, σσ. 218-220, «ο Βίος γράφτηκε λίγο μετά τον θάνατο του αγίου από έναν άνθρωπο μορφωμένο που είχε γνωρίσει τον άγιο καλά και εκθέτει όσα γνώριζε ο ίδιος από προσωπική αντίληψη, ή όσα έμαθε από πρώτο χέρι». Ο Νικηφόρος κατάγονταν και αυτός από εύπορη οικογένεια της Γαλατείας. Οι γονείς του τον προόριζαν για την Εκκλησία και από νεαρή ηλικία τον είχαν κάνει ευνούχο. Από νεαρή ηλικία (οκτώ ετών) ήρθε και αυτός στην Κωνσταντινούπολη για να λάβει ανώτερη μόρφωση. Έγινε και αυτός δεκτός στην οικία ενός ευγενούς: του μαγίστρου Μωσελλού και είχε και αυτός αυστηρή προσήλωση στα ιερά γράμματα και όχι στην κοσμική γνώση. Ειδικά για το τελευταίο αυτό ο Lemerle αναφέρει ξεκάθαρα πως πρόκειται για έναν αγιολογικό τόπο (topos).

335 ALFEYEV H., St. Symeon the New Theologian and orthodox tradition, New York 2000, σελ. 27.

336 MCGUCKIN J., «Symeon the New Theologian (d. 1022) and Byzantine monasticism», στο: Mount Athos and Byzantine Monasticism, ed. by Anthony Bryer and Mary Cunningham, Great Britain, 1996.

337 «His concern was to rehabilitate a figure who he still felt, even in 1054 when he was writing, could raise controversial memories». Βλ. MCGUCKIN J., ο.π., σελ. 17.

338 Μόλις που χρειάζεται να σημειωθεί πως μια τέτοια, μονομερής, κατανόηση των εκκλησιαστικοπολιτικών παραμέτρων του Βίου, μας βρίσκει εξαιρετικά επιφυλακτικούς και θα κριθεί στα επιμέρους σημεία της, στους οικείους τόπους.

339 «Elle est plus “stylisée”, plus conventionnelle» θα πει ο KRIVOCHÉINE B., Introduction, SC, 96, σελ. 16.

340 ALFEYEV H., ο.π. σελ. 28.

341 KRIVOCHÉINE B., ο.π. σελ. 16.

342 Την ίδια άποψη, συμφωνώντας με τον Krivochéine, εκφράζει και ο FRAIGNEAU –JULIEN B., Les sens spirituels et la vision de Dieu selon Syméon le Nouveau Théologien, Paris 1985, σελ. 17.

343 DARROUZES J., Introduction, SC, 122, σελ. 13.

344 Τη συγγραφή του οποίου ο KODER J., Introduction, SC, 156, σσ. 74-76, τοποθετεί περίπου το 1003 μ.Χ.

345 Enthusiasmus und Bussgewalt beim griechischen Mönchtum, Leipzig, 1898, σσ. 30-36∙ 106-109.

346 TURNER H.J.M, The Epistles of St. Symeon the New Theologian, New York, 2009.

347 Για τα περιστατικά συγγραφής του Βίου, βλ. κεφ. 131-138, της έκδοσης του HAUSHERR I., Un grand mystique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949-1022), par Nikétas Stéthatos. Texte grec inédit publiè avec introduction et notes critiques, Orientalia Christiana 12, Roma 1928.

348 HAUSHERR I., ο.π., σελ. V.

349 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΖΑΓΟΡΑΙΟΥ, Του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Συμεών του νέου θεολόγου τα ευρισκόμενα διηρημένα εις δύο, ων το πρώτον περιέχει λόγους του οσίου λίαν ψυχωφελείς, μεταφρασθέντας εις την κοινήν διάλεκτον παρά του πανοσιολογιωτάτου πνευματικού κυρίου Διονυσίου Ζαγοραίου του ενασκήσαντος εν τη ερημονήσω καλουμένη Πιπέρι, τη κειμένη απέναντι του Αγίου Όρους. Το δε δεύτερον περιέχει ετέρους λόγους αυτού δια στίχων πολιτικών πάνυ ωφελίμους. Μετ’ επιμελείας πολλής διορθωθέντα, και νυν πρώτον τύποις εκδοθέντα εις κοινήν των ορθοδόξων ωφέλειαν. Πρώτη έκδοση: Βενετία, 1790.

350 Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού, πάλαι μεν ελληνιστί συγγραφείς υπό Μαυρικίου διακόνου της μεγάλης Εκκλησίας, είτα δε μεταφρασθείς αμέσως εκ του Ελληνικού χειρογράφου Συναξαριστού, και μεθ’ όσης πλείστης επιμελείας ανακαθαρθείς, διορθωθείς, πλατυνθείς, αναπληρωθείς, σαφηνισθείς, υποσημειώσεσι διαφόροις καταγλαϊσθείς, υπό του εν μακαρία τη λήξει Νικοδήμου Αγιορείτου, εκδ. Νικολαϊδης –Φιλαδελφεύς, τομ. ΙΙ, Αθήνα, 18683.

351 Αθήνα, 1891, σσ. 212-250.

352 Βλ. HAUSHERR I., Un grand mystique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949-1022), par Nikétas Stéthatos. Texte grec inédit publiè avec introduction et notes critiques, Orientalia Christiana 12, Roma 1928, σελ. IX.

353 Ο Louis Petit από το 1902 άρχισε την επεξεργασία του υλικού για την έκδοση των απάντων του Νέου Θεολόγου την οποία δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει.

354 Πρόκειται για την επανειλημένως αναφερθείσα έκδοση του HAUSHERR I., Un grand mystique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949-1022), par Nikétas Stéthatos. Texte grec inédit publiè avec introduction et notes critiques, Orientalia Christiana 12, Roma 1928

355 Βλ. ΧΡΗΣΤΟΥ Π. Φιλοκαλία των Νηπτικών και Ασκητικών, Συμεών ο Νέος Θεολόγος, τομ. 19Α, Θεσσαλονίκη 1983, σσ. 9-10.

356 Τον Parisimus 1610 (=F) και τον Coislinus 292 (=L).

357 HAUSHERR I., ο.π., σσ. XII –XIII.

358 Βλ. και: LAURENT V., «Un nouveau monument hagiographique. La Vie de Syméon le Nouveau Théologien», Echos d’ Orient, 28 (1929), 434.

359 Βλ. Αρχιμ. ΣΥΜΕΩΝ Π. ΚΟΥΤΣΑ (νυν Μητροπολίτη Νέας Σμύρνης), υπό τον τίτλο: Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος. Ο Βίος του αγίου. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, σχόλια, Αθήνα, 1994.

360 Βλ. ΧΡΗΣΤΟΥ Π. Φιλοκαλία των Νηπτικών και Ασκητικών, Συμεών ο Νέος Θεολόγος, τομ. 19Α, Θεσσαλονίκη 1983.

361 Στο έτος 1000 με 1005 την τοποθετούν οι HAUSHERR I., ο.π. σσ. XV –XXI και DARROUZES J., Nikétas Stéthatos, Opuscules et Lettres, Introduction, SC, 81, σελ. 8, ενώ ο ΧΡΗΣΤΟΥ Π, Νικήτα Στηθάτου, Μυστικά συγγράμματα (εισαγωγή –κείμενον ανέκδοτον –σχόλια), Θεσσαλονίκη 1957, σσ. 10-12, στο 1015.

362 HAUSHERR I., Vie, 131, 1-14. Πρβλ. και Αρχιμ. ΣΥΜΕΩΝ Π. ΚΟΥΤΣΑ (νυν Μητροπολίτη Νέας Σμύρνης), υπό τον τίτλο: Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος. Ο Βίος του αγίου. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, σχόλια, Αθήνα, 1994, σελ. 16.

363 «La Vie elle-même ne nous parle guère que de relations épistolaires», βλ. HAUSHERR I., Un grand mystique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949-1022), par Nikétas Stéthatos. Texte grec inédit publiè avec introduction et notes critiques, Orientalia Christiana 12, Roma 1928, σελ. LVII. Το επιχείρημα του Hausherr είναι ότι από το 1009 που ο άγιος βρέθηκε, στην αρχή εξόριστος και στη συνέχεια αυτοεξόριστος, στην άλλη πλευρά της Προποντίδας, δεν ήταν δυνατό να διατηρείται η επαφή με το νεαρό Νικήτα.

364 HAUSHERR I., Vie, 131, 14-25. 132, 1-26.

365 «Ταύτα τοιγαρούν προς εμέ γεγραφώς, επεί έτι νέος ων εγώ και ατελής τον λόγον της γνώσεως άρτι το ίουλον επανθούντα επιφερόμενος, την δύναμιν των ρημάτων αυτού γνώναι μη δυνηθείς, γραφή τέως ταύτην τε την επιστολήν και ας επέστειλε διαφόρως πρός με παρέδωκα, άνωθεν οίμαι καλώς κινηθείς επί τούτο». Βλ. HAUSHERR I., Vie, 133, 1-5.

366 Πρβλ. HAUSHERR I., Un grand mystique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949-1022), par Nikétas Stéthatos. Texte grec inédit publiè avec introduction et notes critiques, Orientalia Christiana 12, Roma 1928, σσ. LVI –LVII και Αρχιμ. ΣΥΜΕΩΝ Π. ΚΟΥΤΣΑ (νυν Μητροπολίτη Νέας Σμύρνης), υπό τον τίτλο: Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος. Ο Βίος του αγίου. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, σχόλια, Αθήνα, 1994, σσ.18-19.

367 Αρχιμ. ΣΥΜΕΩΝ Π. ΚΟΥΤΣΑ (νυν Μητροπολίτη Νέας Σμύρνης), υπό τον τίτλο: Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος. Ο Βίος του αγίου. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, σχόλια, Αθήνα, 1994, σσ. 29-21.

368 Πρβλ. DARROUZÈS J., Nikétas Stéthatos, Opuscules et Lettres, Introduction, SC, 81, σελ. 8-9 και Αρχιμ. ΣΥΜΕΩΝ Π. ΚΟΥΤΣΑ, ο.π., σελ. 19.

369 HAUSHERR I., ο.π., σελ. LXVII.

370 Για μια αναλυτική παρουσίαση του ρόλου της κεντρικής εξουσίας και των κοινωνικόπολιτικών εξελίξεων στα ζητήματα αυτά και του τρόπου συνδέονται με τη ζωή και τη δράση του αγίου μας, βλ. την ανωτέρω παράγραφο με τον τίτλο: Περιρρέουσα ατμόσφαιρα, σσ. 46-68.

371 Ανάλογες παρατηρήσεις κάνει και ο HAUSHERR I., Un grand mystique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien (949-1022), par Nikétas Stéthatos. Texte grec inédit publiè avec introduction et notes critiques, Orientalia Christiana 12, Roma 1928, σελ. X, με τη διαφορά ότι το κύριο ενδιαφέρον του εστιάζεται στην περιγραφή της εκκλησιαστικής και κοινωνικοπολιτικής κατάστασης της Ανατολής, η οποία θα του επιτέψει την ανάγνωση των συνθηκών εμφάνισης του Μεγάλου Σχίσματος. Με την πεποίθηση ότι ο «Βίος» γράφηκε αμέσως μετά την περίοδο του Σχίσματος και ότι ο Στηθάτος αποτελεί έναν κατήγορο της δυτικής Εκκλησίας, ο Hausherr, προσπαθεί να θηρεύσει από ικανά σημεία του «Βίου», στοιχεία διαλεκτικής αντιπαράθεσης με τους Λατίνους: «peut-être meme devinerons-nous ses vèritables sentiments à l’ égard des latins…».

372 Βλ. σημ. 204, σελ. 84.