ΠΑΥΛΟΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ - ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ (9)

Συνέχεια από: Δευτέρα 23 Μαΐου 2022

ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ

ΠΑΥΛΟΣ (ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ)

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

Μέρος Πρώτο

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΥΛΕΙΑ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑ

Κεφάλαιο 3

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΥΛΕΙΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑΣ

3.1.2. Η κεντρικότητα του σταυρικού θανάτου του Ιησού στον αρχέγονο Χριστιανισμό

Το γεγονός του σταυρικού θανάτου του Ιησού δεν είναι μόνο ιστορικά αποδεδειγμένο. Κατέχει και την κεντρικότερη θέση στο πρωτοχριστιανικό κήρυγμα[ΤΟΝ ΣΤΑΥΡΩΣΑΜΕ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΙΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΣΤΑΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΕ ΜΕ ΤΗΝ ΨΕΥΔΟΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΛΑΝΗ ΠΟΥ ΕΠΙΝΟΗΣΑΜΕ.ΟΤΙ ΜΕ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΩΘΗ ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ ΠΟΥ ΕΙΧΕ ΜΕΣΑ ΤΟΥ Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΑΘΟΔΗΓΟΥΣΕ ΚΑΙ ΞΕΚΙΝΗΣΕ ΤΗΝ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΕΠΙ ΤΗΣ ΓΗΣ ΕΚΧΥΝΟΜΕΝΟ ΕΙΣ ΠΑΣΑΝ ΣΑΡΚΑΝ.ΑΔΙΚΩΣ ΟΝΟΜΑΣΕ ΤΗΝ ΜΕΤΑΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ Ο ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΤΑΞΕΙΔΙ ΣΤΗΝ MALACANDRA;]23. Αυτό αποδεικνύεται καθαρά από τη διατύπωση των πρωτοχριστιανικών ομολογιών και κυρίως από την αρχαιότερη σωζόμενη στα κείμενα της Κ.Δ. (Α´ Κορ 15,3-5), όπως επίσης και από τα παραδοσιακά τμήματα των λόγων των Πράξεων και κυρίως των λόγων του Πέτρου24. Επιβεβαιώνεται, όμως, πέρα από κάθε αμφισβήτηση, και από την καθιέρωση στους κόλπους της αρχέγονης ορθοδοξίας συγκεκριμένου φιλολογικού είδους εξιστόρησης της επίγειας δραστηριότητας του Ιησού κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο25.

Είναι αρκετά ενδιαφέρον να δούμε τις πιο χαρακτηριστικές φιλολογικές μορφές ή φιλολογικά είδη, που χρησιμοποιήθηκαν κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο, και που χαρακτηρίζουν τις περισσότερο ενδεικτικές θεολογικές τάσεις της Πρώτης Εκκλησίας. Έτσι θα μπορέσουμε να αξιολογήσουμε καλύτερα την κεντρική θέση που κατέχει το κήρυγμα του «ἐσταυρωμένου» Χριστού στην αρχέγονη ορθοδοξία. Τέσσερα είναι τα κύρια φιλολογικά είδη που με βάση την ιστορικοκριτική ανάλυση των βιβλικών κειμένων πιστεύεται ότι αναπτύχτηκαν κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο για την εξιστόρηση της επίγειας δραστηριότητας του Ιησού: οι συλλογές λογίων του Ιησού26, οι συλλογές θαυμάτων του Ιησού27, οι αποκαλύψεις του Ιησού28 και τα ευαγγέλια. Από αυτά, τα τρία πρώτα ήταν γνωστά κατά την εποχή της εμφάνισης του χριστιανισμού και απετέλεσαν ιδεώδες μέσο για τη διάδοση της αντιμαχόμενης την αρχέγονη ορθοδοξία αιρετικής σκέψης, κύρια της γνωστικής.

Αντίθετα το ευαγγέλιο, ως φιλολογικό είδος, αποτελεί αποκλειστικό προϊόν του χριστιανισμού. Μετά την κατάρριψη της «μάρκειας υπόθεσης» (Marcan Hypothesis)29 έγινε ευρύτατα αντιληπτό πως τα ευαγγέλια, και κυρίως το κατά Μάρκον, δεν ήταν «απομνημονεύματα» ή ιστοριογραφίες κατά τα ρωμαϊκά πρότυπα. Τον πυρήνα του ευαγγελίου αποτελούν οι διηγήσεις του πάθους και της ανάστασης, όπως ακριβώς τον πυρήνα του αρχικού κηρύγματος αποτελούν ο σταυρός και η ανάσταση του Κυρίου.

Βασικό, λοιπόν, χαρακτηριστικό αυτού του φιλολογικού είδους ήταν η πίστη στο σταυρό και την ανάσταση του Ιησού, το πάθος δηλαδή και τη δικαίωση του υιού του Θεού, την ενσάρκωση της παντοδυναμίας του Θεού στην αδυναμία του ανθρώπινου γένους. Το επιγραμματικό σύμβολο πίστης αυτού του φιλολογικού είδους ήταν το ακόλουθο: «Ὁ Ιησούς εἶναι ὁ σταυρωθεῖς καί ἀναστάς Χριστός». Όλα τα άλλα στοιχεία της επίγειας δραστηριότητας του Ιησού, που διαδραμάτιζαν πρωταρχικό ρόλο στα υπόλοιπα φιλολογικά είδη, έγιναν δεκτά σ' αυτό το κατεξοχήν χριστιανικό φιλολογικό είδος μόνο μέσα στο πλαίσιο του σταυρού και της ανάστασης. Έτσι π.χ. η Πηγή των Λογίων, που ανήκει στο φιλολογικό είδος της συλλογής λογίων του Ιησού, έγινε αποδεκτή στον ορθόδοξο πρωτοχριστιανικό χώρο μόνο μετά την ενσωμάτωσή της στο φιλολογικό τύπο του μάρκειου Ευαγγελίου. Το ίδιο και η Μικρή Αποκάλυψη (Μαρκ 13 παρ) και οι διηγήσεις των θαυμάτων.

Οι φιλολογικές μορφές που αναφέραμε πιο πάνω δεν διαφέρουν ως προς την ιστορική αξιοπιστία των επιμέρους δραστηριοτήτων, ούτε ως προς το αν η διδακτική, θαυματουργική ή αποκαλυπτική ήταν η κατεξοχήν πτυχή της επίγειας δραστηριότητας του Ιησού, αλλά ως προς την έμφαση. Έμφαση, όμως, που είχε σοβαρές χριστολογικές και γενικότερες κοινωνιολογικές επιπτώσεις. «Η αναμονή του μελλοντικού μεσσία», γράφει πολύ σωστά ο Η. Koester, «δημιούργησε μια εσχατολογική αίρεση γι’ αυτούς που ήταν διατεθειμένοι να προετοιμάσουν την έλευσή του. Η πίστη στον Ιησού ως Σοφία έγινε αφορμή να δημιουργηθούν σχολές σοφών και μυημένων στη θεϊκή σοφία. Η πραγμάτωση της θεϊκής δύναμης στη ζωή του ανθρώπου δημιούργησε θρησκευτικούς υπερανθρώπους, όχι όμως κοινότητα. Μόνο το κήρυγμα που αναφερόταν στην επενέργεια του Θεού μέσα στην ιστορία... συνετέλεσε στη γέννηση της Εκκλησίας»30.

Το εκκλησιολογικό υπόβαθρο του φιλολογικού είδους του ευαγγελίου, που απετέλεσε και τον πυρήνα του συμβόλου Νίκαιας-Κωνσταντινουπόλεως, γίνεται αισθητό στις εκφράσεις «ἐν Χριστῷ» και «σῶμα Χριστοῦ» του Παύλου, που όπως θα δούμε υπήρξε ο κατεξοχήν υπέρμαχος του κηρύγματος του σταυρού και της ανάστασης31.

Η ΜΑΥΡΗ ΔΥΣΤΥΧΙΑ ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ΟΤΙ ΕΡΜΗΝΕΥΟΥΝ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ Κ.Δ. ΜΕ ΤΗΝ ΜΕΘΟΔΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΟΥ ΓΡΑΦΟΝΤΑΙ ΤΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΑ. ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΟΥ ΝΟΥ ΟΠΩΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΘΕΤΕΙ Ο ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ ΣΤΙΣ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ, ΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΣΩΤΗΡΙΩΔΗ ΑΓΙΟΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ. ΜΕ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝ ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ ΚΑΙ ΝΑ ΚΛΕΙΝΟΥΝ ΜΕ ΑΠΡΟΣΠΕΛΑΣΤΑ ΤΕΙΧΗ ΤΗΝ ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ, ΜΕ ΤΗΝ ΨΕΥΔΟ ΓΝΩΣΗ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΟΥΝ.

Σημειώσεις

23. Πρβλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Το πάθος του Χριστού, σελ. 17.

24. Βλ. C. Η. Dodd, The Apostolic Preaching and its Developments, London 1936. Ειδικά για τους λόγους των Πράξεων πρβλ. Π. Χρήστου, «Ἡ προέλευσις τῶν ἐν ταῖς Πράξεσιν τῶν Ἀποστόλων λόγων», Θεολογία 24 (1953) 94-116· και κυρίως Γ. Γαλίτη, Εἰσαγωγή εἰς τούς λόγους τοῦ Πέτρου ἐν ταῖς Πράξεσι τῶν Ἀποστόλων (Αθήνα 1962)· και Χριστολογία τῶν λόγων τοῦ Πέτρου ἐν ταῖς Πράξεσι τῶν Ἀποστόλων, Αθήνα 1963.

25. Περισσότερα για το θέμα στη μελέτη μας «Αιρέσεις ή θεολογικές τασεις στον αρχέγονο Χριστιανισμό», ΔΒΜ 5 (1978) 101-18, απ' όπου και η πιο κάτω παρουσίαση.

26. Μαρτυρίες για το φιλολογικό αυτό είδος, που στην Π.Δ. εκπροσωπείται από τη σοφιολογική γραμματεία, έχουμε την Πηγή των Λογίων Q (βλ. τη μελέτη μας Ἡ περί τῆς Πηγής τῶν Λογίων θεωρία. Κριτική θεώρησις τῶν συγχρόνων φιλολογικῶν καί θεολογικῶν προβλημάτων, Αθήνα 1977) και το κατά Θωμᾶν γνωστικό ευαγγέλιο (περισσότερα στο Ι. Καραβιδόπουλου, «Το γνωστικόν κατά Θωμᾶν Εὐαγγέλιον», Θεολογικόν Συμπόσιον. Χαριστήριο στον Π. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1967, 23-67. Και τα δύο κείμενα πρέπει να προέρχονται από κάποια προγενέστερη συλλογή λογίων του Ιησού. Οι βασικές αρχές του φιλολογικού αυτού είδους είναι η πίστη και αφοσίωση στην αιώνια αξία των λόγων του Ιησού, με επιγραμματικό σύμβολο το ακόλουθο: ο Ιησούς είναι Σοφία ή ο απεσταλμένος της Σοφίας του Θεού.

27. Το φιλολογικό αυτό είδος ήταν γνωστό τόσο στον ελληνιστικό, όσο και στον ιουδαϊκό χώρο, με την επωνυμία «αρεταλογίες». Την ύπαρξή του μέσα στο χριστιανικό χώρο μαρτυρούν η πηγή των Σημείων του Δ´ ευαγγελίου, οι συλλογές θαυμάτων στο κατά Μάρκον, οι απόκρυφες Πράξεις και τα απόκρυφα ευαγγέλια της παιδικής ηλικίας του Ιησού. Το σύμβολο πίστης αυτού του φιλολογικού είδους ήταν: ο Ιησούς είναι «θεῖος ἀνήρ».

28. Το φιλολογικό αυτό είδος, πολύ κοινό στη μεσοδιαθηκική περίοδο, μαρτυρείται στην Κ.Δ. πρώτιστα απ' τη Μικρή Αποκάλυψη (Μαρκ 13), ενώ το υπαινίσσονται τα χωρία Α´ Θεσ 4,15 και Α´ Κορ 15,51εξ, όπως και το λεγόμενο Ευαγγέλιο της Διαθήκης του Ιωάννη. Χρησιμοποιείται απ' το τελευταίο κείμενο της Κ.Δ., τον Ποιμένα του Ερμά και τις διάφορες απόκρυφες Αποκαλύψεις. Το επιγραμματικό του σύμβολο πίστης είναι το εξής: Ο Ιησούς είναι ο αποκαλυπτικός προφήτης και ο Κύριος του μέλλοντος. Πίστη σ' ένα τέτοιο «ευαγγέλιο» συνεπάγεται γνώση των κεκρυμμένων μυστηρίων και γενικά του μέλλοντος.

29. Είναι η θεωρία, που αναπτύχτηκε τον περασμένο αιώνα και επέζησε μέχρι την καθιέρωση της μορφοϊστορικής ανάλυσης στη μελέτη των καινοδιαθηκικών κειμένων, σύμφωνα με την οποία το κατά Μάρκον αποτελεί καθαρά «ιστορικό» κείμενο με το οποίο μπορούμε να αναπαραστήσουμε τη ζωή και τη διδασκαλία του ιστορικού Ιησού.

30. Η. Koester, “The Structure and Criteria of Early Christian Beliefs,” J. M. Robinson-H. Koester, Trajectories through Early Christianity, Philadelphia 1971, 205-231, σελ. 229.

31. Βλ. πιο κάτω στο τέταρτο κεφ.