PAUL FRIEDLȀNDER, ΠΛΑΤΩΝ (132)

Συνέχεια από Τρίτη, 17 Μαΐου  2022 

                                            PAUL FRIEDLȀNDER

                                                  ΠΛΑΤΩΝ

                                            ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ

                                   ΤΑ ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ –

                              ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

                         ΤΡΙΤΗ ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΤΟ ΟΨΙΜΟ ΕΡΓΟ

                         ΠΡΩΤΗ ΟΜΑΔΑ ΔΙΑΛΟΓΩΝ : Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

                                    24. ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ  ( 3η συνέχεια )

  Ο Παρμενίδης επιχειρεί τρεις φορές να εξάγη παράδοξα ή «ανόητα» συμπεράσματα απ’ τη θεωρία τού Σωκράτη. Πρώτον (131 Α), πως το Είδος υπάρχει ολόκληρο σε καθένα απ’ τα πολλά πράγματα, και άρα διαχωρισμένο απ’ τον εαυτό του (χωρίς εαυτού). Δεύτερον (131 C), πως το Είδος υπάρχει κατά ένα του μέρος σε καθένα απ’ τα πολλά πράγματα, και άρα κατακερματισμένο. Και τρίτον (132 Α), πως το Είδος χρειάζεται ένα καινούργιο Είδος για να υπάρξη στα πράγματα, κ.ο.κ. στο άπειρο. Οι τρεις αυτές προσπάθειες έχουν εντελώς διαφορετικήν αξία. Η δεύτερη είναι καθαρά εριστική, κι ο ίδιος ο Παρμενίδης δείχνει, με τη συμφωνία τού Σωκράτη, την ανοησία αυτής τής πρότασης. Η τρίτη προσπάθεια είναι ίσως το πολυσυζητημένο στον κύκλο τού Πλάτωνα και κατόπιν στον Αριστοτέλη και ξανά στη σύγχρονη εποχή επιχείρημα του «τρίτου ανθρώπου». Και στις τρεις όμως προσπάθειες το Είδος εννοείται εσφαλμένα ως ένα «διαστημικό», ένα πράγμα τού χώρου και «ευθυγραμμίζεται» (είναι ομοταγές, σύστοιχον) με τα μεμονωμένα πράγματα, όπως λένε οι νεοπλατωνικοί. Ο Παρμενίδης ανάγει ωστόσο στην τρίτη του προσπάθεια την «Ιδέα, θέα, θεωρία, διάγραμμα» κατηγορηματικά στην «όραση, θέαση» (ιδόντι, ίδης  132 Α 3. 7), εξηγώντας την ως μιαν όραση της ψυχής, «σκέψη» που αποδέχεται κατόπιν (και) ο Σωκράτης. 

        Τρεις προσπάθειες κάνει κι ο Σωκράτης να αποδείξη τη θεωρία του. – Λέγοντας κατά πρώτον (131 Β), ότι το Είδος είναι μια αδιαίρετη ενότητα, όπως η ημέρα, που υπάρχει παντού ταυτόχρονα, αλλά και σε (για) κάθε ξεχωριστόν άνθρωπο. Κι όταν ο Παρμενίδης απαντά με το παράδειγμα της αναπεπταμένης σκηνής, που σκεπάζει πολύ πιο «πραγματικά» σε ένα σύνολο τον καθέναν, τότε το αδιαίρετο του Είδους στο σωκρατικό παράδειγμα καθίσταται, σε ανώτερο ταυτόχρονα και «πνευματικό» επίπεδο, πιο παραστατικό, καθώς η «ημέρα» απηχεί, όχι τυχαία, τη μεταφυσική τού φωτός τής Πολιτείας. 

– Λέγοντας κατά δεύτερον (132 Β), ότι το Είδος είναι «στις ψυχές» ένα «πράγμα τής σκέψης» (νόημα). Διαβάζοντας κανείς στην Έβδομη Επιστολή (342 D), ότι «το πνεύμα είναι εκείνο που συγγενεύει και ομοιάζει περισσότερο» στο αντικείμενο της γνώσης, άρα στο Είδος, κι όταν αποδίδεται πνεύμα, ζωή και ψυχή στο τέλειο Όν στον Σοφιστή (249 Α), βλέπει πως η δεύτερη προσπάθεια του Σωκράτη σκοπεύει στο να καταστήση σαφές τον υπερ-πραγματικό και πνευματικό χαρακτήρα, απέναντι σε όλες τις «υλοποιήσεις» και «χωροποιήσεις», του Είδους. Ήδη στον Μένωνα (86 Β) λεγόταν, πως «η πραγματικότητα του Όντος υπάρχει πάντοτε στην ψυχή», κι αυτό που ονομάζουμε διδασκαλία τής Ανάμνησης στον Φαίδωνα βασίζεται στην ίδιαν απολύτως πεποίθηση ή εμπειρία. Θα μπορούσε λοιπόν να προβή κάθε στιγμή σε μια τέτοια διατύπωση ο Πλάτων, με την επιφύλαξη ότι η έκφραση «στην ψυχή» δεν παρανοείται ως «μόνο στην ψυχή», αλλά εννοείται ως «στην κάθε ψυχή». Η συζήτηση συνεχίζεται στον Αριστοτέλη (De anima ΙΙΙ 4, 428 a 27), ο οποίος συμφωνεί με κείνους που καθιστούν σε «τόπο τών μορφών» (τόπον ειδών) την ψυχή, περιορίζοντάς το όμως ως εξής: δεν είναι η σύνολη ψυχή αλλά η λογική ψυχή αυτός ο τόπος, και τα είδη-μορφές παρίστανται εκεί δυνάμει και όχι ενεργεία. Αναγγέλλεται εδώ η καθολική διαμάχη τού Μεσαίωνα, και εντελώς μακρινά η Κριτική τού καθαρού λόγου. Κι έτσι δείχνει η αναίρεση μέσω τού Παρμενίδη στον παρόντα Διάλογο, το πού (ακριβώς) βρίσκεται ο κίνδυνος αυτής τής «θέσης»: το πραγματικό Είναι μπορεί να γίνη ένα «άστατο» πράγμα τής σκέψης. 

– Και λέγοντας κατά τρίτον (132 D), ότι οι μορφές ή είδη υπάρχουν «στη» φύση, (ο Σωκράτης μιλά τώρα στον πληθυντικό), και δεν είναι άρα επινοημένα (όπως θα μπορούσε να παρερμηνεύση κανείς το «στις ψυχές»)· δεν είναι τεχνητώς κατασκευασμένα (καθώς η τέχνη είναι το αντίθετο της φύσης), ανήκουν δε στο πιο περιεκτικό σύστημα τάξης, που είναι ανεξάρτητο τόσο απ’ τη σκέψη όσο κι απ’ την πράξη-ποίησή μας. Υπάρχουν εκεί ως υποδείγματα (παράδειγμα). Η δε μετοχή συνίσταται στην ομοιότητα προς αυτά. Όπως υπάρχει όμως ο κίνδυνος της «αστάθειας» στη δεύτερη μεταφορά, έτσι υπάρχει και ο κίνδυνος της χωροποίησης και υλοποίησης στην τρίτη. Μένει κι εδώ «ανοιχτή» η δυνατότητα να παραβλεφθή η ουσιαστική διαφορά είδους και μεμονωμένου πράγματος, το οποίο και χρησιμοποιεί το – πολυσυζητημένο στην παλαιά και τη νέα εποχή – επιχείρημα του «τρίτου ανθρώπου», η reductio ad infinitum (αναγωγή στο άπειρο). Όπως την πρώτη και τη δεύτερή του προσπάθεια, τόσο ελάχιστα μπορεί βέβαια να αποδείξη και την τρίτη του προσπάθεια ο Σωκράτης. Δεν πρέπει όμως να διαφυλάξουμε εμείς λιγότερο τα συνεχώς ανανεούμενα εγχειρήματά του, να εννοήση με παρομοιώσεις και μεταφορές την ουσία τού Είδους, και να τα συνδυάσουμε (μάλιστα) αναμεταξύ τους, επειδή ο Πλάτων «επιτρέπει» στον Παρμενίδη του να αναδείξη τούς ενυπάρχοντες κινδύνους και να διατηρήση για τον εαυτό του, ως διαλεκτικά πιο εκπαιδευμένος, τη νίκη.  

     Για να έρθη η τελευταία και πιο σοβαρή τελικά απορία…

     ( συνεχίζεται )