ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (123)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τρίτη, 17 Μαΐου  2022

                                                           Jacob Burckhardt
                                           ΤΟΜΟΣ 2ος
                                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙV. Η ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ -14

Είναι αλήθεια ότι οι σύγχρονοι κριτικοί υποπτεύονται, πως αρκετοί χρησμοί θα μπορούσαν να έχουν εφευρεθεί εκ των υστέρων (ex eventu), μαζί με ολόκληρο τον θρύλο στον οποίον αναφέρονται· η αξιοπιστία όμως πολλών απ’ αυτούς παραμένει αναμφισβήτητη, και γνωρίζουμε από ασφαλείς πηγές ότι στη θεότητα ετίθεντο ερωτήματα και για το μέλλον· εξ άλλου και το είδος τών ερωτημάτων που αφορούσαν στην αναγκαιότητα κάποιου εγχειρήματος άπτονται επίσης τού μέλλοντος. Για παράδειγμα, μια μολύβδινη πλακέτα στη Δωδώνη περιλαμβάνει το ερώτημα μιας πόλης, κατά πόσον είναι προς την ασφάλειά της η συμμαχία με τη φυλή τών Μολοσσών. Επιπλέον θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς κατά πόσον αρχαίοι χρησμοί προερχόμενοι από τούς Δελφούς, ή άλλα μαντεία, οι οποίοι απαγγέλθηκαν κατά ένα μέρος σε έμμετρη και κατά ένα άλλο σε πεζή μορφή, αναπαράχθηκαν με την αυθεντική τους μορφή, ή ακολούθησαν την τύχη τής μακροχρόνιας προφορικής παράδοσης· αν δηλαδή ο αστεϊσμός και το μυστήριο δεν πρόσθεσαν και τη δική τους εκδοχή. Οι περισσότεροι χρησμοί εντυπωσιάζουν με την ηθελημένη αινιγματικότητά τους έτσι, ώστε ο Λουκιανός να ισχυρίζεται αστειευόμενος ότι ένας δεύτερος Απόλλων είναι απαραίτητος για την ερμηνεία τους. Σαφές υπόδειγμα αυτού τού είδους συνιστούν οι απαντήσεις τών Δελφών σε τρείς ερωτήσεις τής Σπάρτης που αφορούσαν στην κατάκτηση της Αρκαδίας, ξεκινώντας από την Τεγέα. Η πρώτη περιείχε μιαν απατηλή υπόσχεση που θα την οδηγούσε προς την αντίθετη κατεύθυνση, προκαλώντας την απογοήτευση της Σπάρτης· η δεύτερη περιελάμβανε μιαν εμφανώς απραγματοποίητη προϋπόθεση, την ανακάλυψη των οστών τού Ορέστη· η δε τρίτη υπεδείκνυε μεν την τοποθεσία τών οστών, αλλά με έναν τρόπο που απαιτούσε μια προηγούμενη πληροφόρηση σχετικά με την ύπαρξη αυτών τών γιγαντιαίων οστών, και την εξαιρετικά δυσχερή σύνδεσή τους με την τοποθεσία που υπεδείκνυε ο χρησμός. Όλο αυτό το αφήγημα στόχευε κατά βάθος στο να αποδείξει, ότι οι Δελφοί δεν επιθυμούσαν να κατακτηθεί αυτή η περιοχή από τούς Σπαρτιάτες, και προσπαθούσαν να τους αποτρέψουν. Ή μήπως επρόκειτο στην ουσία για ένα τέχνασμα, με σκοπό την απαγωγή τών λειψάνων κάποιου ήρωα, ενώ η αναφορά στον χρησμό ήταν φανταστική ;

Για να κατανοήσουμε την τόσο μυστηριώδη σχέση ανάμεσα στο σπαρτιατικό Κράτος και τους Δελφούς, θα πρέπει να επικαλεστούμε μιαν απλή και γενική διαπίστωση. Οι διάφοροι ηγέτες ενός τόσο εξαναγκαστικού στη δομή του και την εξωτερική πολιτική του Κράτους, οι βασιλείς και οι έφοροι, είχαν άραγες εξασφαλίσει κάποια διαφάνεια στις σχέσεις τους με τους Δελφούς, με τρόπο που να μη χρειάζεται να δικαιολογούνται απέναντι στον λαό τους, ή ακόμη και απέναντι στη Γερουσία ; Δεν έχουμε ακριβή πληροφόρηση, κατά πόσο οι χρησμοί γνωστοποιούνταν στους πολίτες· η κυβέρνηση είχε φροντίσει να αντιπαραθέτει το μυστήριο απέναντι σε κάθε ενδεχόμενη αντίθεση, όποιες κι αν ήταν οι απαντήσεις που λάμβανε από το Μαντείο τών Δελφών.

Από τον 5ον αιώνα, και για τη Σπάρτη από την εποχή τού Κλεομένους, ξεκινούν τα περιστατικά στα οποία η Πυθία είτε «εξαναγκάστηκε», είτε ακόμη εξαγοράστηκε για να προσφέρει συγκεκριμένες απαντήσεις· άλλοτε ωθούσαν έναν σημαντικό παράγοντα των Δελφών να ασκήσει πίεση στη «δυστυχή» μάντιδα, και άλλοτε προσπάθησαν να εξαγοράσουν, όπως οι Αλκμεωνίδες, την Πυθία με χρυσάφι. Ακόμη και οι ανώτατες εξουσίες στους κόλπους τών θρησκειών γνώρισαν εποχές μεγάλης παρακμής, όπως η Αγία Έδρα τον 10ο και στα τέλη τού 15ου αιώνα, όταν εξωθρησκευτικοί παράγοντες εισέβαλαν στους ιερούς χώρους, για να υφαρπάξουν την εξουσία που αντιπροσώπευαν. Είναι πάντως φανερό ότι τα περισσότερα από αυτά τα αφηγήματα, και κυρίως όσα αφορούν στις διχόνοιες των σπαρτιατικών δυναστειών που εναποτέθηκαν στην Πυθία, έχουν ανεκδοτολογικό ιστορικό χαρακτήρα, και αποτελούν προϊόν επεξεργασίας τών Αθηναίων και των περιγραφών τού Ηροδότου· για τους Αθηναίους, όταν μεσολαβούσαν χρηματικές συναλλαγές, η καθαρότητά τους ήταν αμφισβητήσιμη, και προτιμούσαν να τις κατατάσσουν στη σφαίρα τής διαπλοκής και της εξαγοράς. Η στάση αυτή έδωσε την ευχέρεια σε ορισμένους να πραγματεύονται τέτοια θέματα με μεγάλη άνεση, και να φτάσουν κάποια στιγμή ακόμα και στο συμπέρασμα, ότι ο Λυκούργος προέβη σε συστηματική εξαγορά τής «προφήτιδας», όταν εξασφάλισε τη συγκατάθεση των Δελφών στους νόμους του. Όμως τουλάχιστον ο Λύσανδρος απέτυχε στην προσπάθεια του να δωροδοκήσει την Πυθία. Τελικά η κατάσταση των Δελφών όπως εμφανίζεται κατά τον Ιερό Πόλεμο και υπό την πίεση του Φιλίππου τής Μακεδονίας, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ομαλή. Και η ίδια αυτή κατάσταση επικρατούσε ουσιαστικά, λίγο ως πολύ, τον τελευταίο αυτόν ενάμιση αιώνα. Ο «χρησμός», που λειτουργούσε άλλοτε ως διαιτητής μεταξύ αντιμαχομένων Κρατών, σύρθηκε μέσα στις διαμάχες τών Ελλήνων, ώσπου κατέληξε να συνταχθεί στο ξεκίνημα του Πελοποννησιακού Πολέμου με το μέρος τών Σπαρτιατών. Την εξουσία ανέλαβαν άνδρες και πολιτικά κόμματα, για τα οποία οι θεοί και οι χρησμοί τους δεν είχαν καμία αξία στο εσωτερικό τού Κράτους, απέκτησαν όμως πολύ μεγαλύτερη στο εξωτερικό, ωθώντας τους στον συναγωνισμό για την εύνοιά τους. Με αποτέλεσμα, ο Απόλλων να δέχεται στον ναό του και στον περίβολο των Δελφών έναν καταιγισμό ευχαριστηρίων προσφορών για τις νίκες Ελλήνων εναντίον Ελλήνων.

Αν υποθέσουμε ότι ο Πλούταρχος είχε ακριβή πληροφόρηση, οι χρησμοδότες τών αρχαίων χρόνων κατέφυγαν σε δυσνόητες απαντήσεις προκειμένου να αποφύγουν την πίεση των ισχυρών, κάτι που σημαίνει ωστόσο, ότι ήταν αφελείς εκείνοι που πίστεψαν πως θα μπορούσαν να τους εκφοβίσουν. Οι πληρεξούσιοι των χρησμών δεν είχαν κανένα συμφέρον να εξοργίσουν τούς βασιλείς και τους τυράννους, και οι προφήτες και υπηρέτες τού Απόλλωνα δεν προσφέρονταν ως θύματα δολιότητας· ο θεός δεν είχε επομένως κατά κανέναν τρόπο αποκρύψει την αλήθεια, απλώς χρησιμοποιούσε μια «παράκαμψη» της αποκάλυψής της. Είναι πάντως δύσκολο να βρεθεί έστω και μια απάντηση που να αντιστοιχεί σ’ αυτό το είδος τής ερμηνείας, είτε υπό την πίεση των γεγονότων, είτε ως προσπάθεια μιας αληθοφανούς έστω αποκάλυψης. Το Μαντείο μπορούσε επίσης να αρνηθεί κάθε απάντηση, όταν το αποτέλεσμα της θυσίας που προηγείτο δεν πληρούσε κάποιες προϋποθέσεις, ένα φαινόμενο που δεν ήταν, όπως μας πληροφορεί το σχετικό κείμενο, καθόλου σπάνιο· σ’ αυτή την περίπτωση, «η Πυθία δεν εμφανιζόταν καθόλου στο ιερό».

Υπάρχει ένα λεπτομερές ευτυχώς δείγμα αιτημάτων, απάντησης και ερμηνείας, που διαβάζοντάς το μπορεί κανείς να αποκτήσει την αντίληψη που ανταποκρίνεται καλλίτερα στην κλίση του, την εκπαίδευση και το πνευματικό του επίπεδο, σχετικά με το όλο ζήτημα: η ιστορία τής αποστολής τών Αθηναίων πρεσβευτών στους Δελφούς πριν από τη ναυμαχία τής Σαλαμίνας.

Μια εσπευσμένη, προς ίδιον όφελος ερμηνεία ενός χρησμού σχετικά με το μέλλον, αποτελεί ένα χρήσιμο επίσης για εμάς παράδειγμα. Οι Αιτωλοί ίδρυσαν, υπό την ηγεσία τού μεγάλου Διομήδη, το Βρινδήσιο· απωθήθηκαν όμως αργότερα (άγνωστο ακριβώς πότε) από τούς κατοίκους τής Απουλίας, και απευθύνθηκαν σε μαντεία, που τους απάντησαν ότι θα επιστρέψουν σ’ αυτό τον τόπο και θα ζήσουν για πάντα εκεί. Οι απεσταλμένοι τους παρουσιάστηκαν τότε στο Βρινδήσιο και απαίτησαν, απειλώντας με πόλεμο, να τους παραδωθεί η πόλη· αλλά οι Απούλιοι, που γνώριζαν τον χρησμό, τους σκότωσαν και τους έθαψαν μέσα στα τείχη τής πόλης: «Αυτός είναι ο τόπος που θα πρέπει να ζήσουν για πάντα». Η πόλη παρέμεινε στους Απούλιους , και ο Αλέξανδρος της Ηπείρου απέφυγε να τους κηρύξει αργότερα τον πόλεμο, σεβόμενος την αρχαία μοίρα - antiquitatis fata veneratus .

(συνεχίζεται)

H AΡΧΑΙΑ ΓΕΩΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ