Τ Ο Π Ε Π Λ Ο Τ Η Σ Ι Σ Ι Δ Α Σ (24)

ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ

Pierre Hadot

Συνέχεια από Τετάρτη, 25Απριλίου  2018

                                                          VΙ

Η ΟΡΦΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ. ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΜΥΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ, ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

 13. Η ΦΥΣΙΚΗ, ΣΥΓΚΥΡΙΑΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ (επιστήμη της συγκυρίας)

3. Ο συγκυριακός χαρακτήρας τής φυσικής

   

Κατά την Αρχαιότητα λοιπόν η φυσική, με ελάχιστες εξαιρέσεις στις οποίες έχουμε ήδη αναφερθεί, συνιστά λόγο και όχι εμπειρική πρακτική. Έναν λόγο επομένως, αλλά λόγο συγκυριακό. Ο συγκυριακός αυτός χαρακτήρας της φυσικής, στο σύνολό του, ή τουλάχιστον στις λεπτομέρειές του, φαίνεται ότι είχε αναγνωριστεί όχι μόνον από τους πλατωνικούς, αλλά και από όλες τις φιλοσοφικές σχολές της Αρχαιότητας. Σχετικά με τον Αριστοτέλη και τη σχολή του, σχολιάζοντας τα Φυσικά, ο Σιμπλίκιος  (6^ος μ. Χ. αιώνας) παρατηρεί ότι ο Αριστοτέλης, όταν ορίζει τα χαρακτηριστικά μιας ακριβούς απόδειξης και τονίζει ότι πρέπει να βασίζεται σε προφανείς αρχές, υπονοεί έμμεσα ότι η φυσική δεν μπορεί παρά να έχει συγκυριακό χαρακτήρα, αφού δεν ανταποκρίνεται σ’ αυτά τα κριτήρια. Ο Σιμπλίκιος επικαλείται επίσης τον Θεόφραστο, μαθητή του Αριστοτέλη, που έλεγε ότι δεν θα πρέπει γι’ αυτό να περιφρονήσουμε τη φυσική, αλλά αντίθετα να ξεκινήσουμε απ’ αυτήν, διότι ανταποκρίνεται καλύτερα στην ανθρώπινη φύση και τις ικανότητές μας. Θα μπορούσαμε μάλιστα, παρότι δεν είναι απολύτως ασφαλές, να αποδώσουμε στον Θεόφραστο τον χαρακτηρισμό του συγκυριακού χαρακτήρα των φυσικών ερευνών, διότι, όπως υποστηρίζει ο Πρόκλος, ο Θεόφραστος είναι αυτός που επεχείρησε να ερμηνεύσει με αληθοφανή τρόπο την προέλευση των κεραυνών, των ανέμων, της καταιγίδας, της βροχής, του χιονιού και του χαλαζιού. Σε ό,τι αφορά σ’ αυτά τα ζητήματα, όλες οι σχολές παραμέρισαν τη δογματική ερμηνεία και αποδέχθηκαν την πιθανότητα πολλαπλών ερμηνειών.

     Ο Κικέρων στον Λούκουλλο υιοθετεί τον συγκυριακό χαρακτήρα τών ερευνών στα ζητήματα τής φύσης, απαριθμώντας όλες τις περιπτώσεις στις οποίες οι φιλόσοφοι διαφώνησαν σχετικά με τα πράγματα που είναι για μας αόρατα και απρόσιτα: η θέση της Γης στο σύμπαν, οι κάτοικοι και τα βουνά στη Σελήνη, η ύπαρξη ανθρώπινων όντων στους αντίποδες, η περιφορά της Γης γύρω από έναν άξονα, οι διαστάσεις του Ηλίου, η ύπαρξη και η φύση της ψυχής, τα άτομα και το κενό, η πιθανότητα ύπαρξης πολλών κόσμων, η προέλευση των εικόνων στα όνειρα. «Ο σοφός», λέει, «δεν θα ριψοκινδυνεύσει την κρίση του, και θα είναι ικανοποιημένος αν σε όλα αυτά τα ζητήματα ανακαλύψει κάτι το αληθοφανές». Και καταλήγει θεωρώντας φυσικό να υπάρχουν διαφορετικές γνώμες ανάμεσα στις φιλοσοφικές σχολές σχετικά με αυτά τα ζητήματα.

     Την ίδια στάση υιοθετεί και ο στωικός Σενέκας στα Φυσικά θέματα, όπου πραγματεύεται επίγεια και ουράνια φαινόμενα. Κατά τη γνώμη του δεν υπάρχει συγκεκριμένη στωική θεωρία ως προς τα προβλήματα της φύσης, και επιλέγει την περισσότερο αληθοφανή ερμηνεία. Ο Στράβων, που δέχεται επίσης στωικές επιδράσεις, θα υπογραμμίσει τον κρυφό χαρακτήρα τών αιτίων τών φυσικών φαινομένων (επίκρυψις των αιτίων). Και ο Μάρκος Αυρήλιος θα αναφερθεί σε αυτήν ακριβώς την τάση τής φύσης:

     «Τα πράγματα είναι σκεπασμένα κατά κάποιον τρόπο από ένα τόσο πυκνό πέπλο, ώστε οι φιλόσοφοι, όχι μόνο λίγοι και ούτε οι ελάχιστοι, πίστεψαν ότι δεν μπορούν να τα προσεγγίσουν, και ακόμα και οι ίδιοι οι στωικοί θεώρησαν ότι είναι δύσκολο να τα συλλάβουν».

     Ένα κείμενο που από λάθος αποδόθηκε στον Γαληνό, αλλά ανήκει πιθανότατα στην εποχή του, ορίζει την επιστήμη ως μια γνώση σταθερή, θεμελιωμένη, χωρίς σφάλματα, που βασίζεται στη λογική, και καταλήγει ότι ούτε η φιλοσοφία διαθέτει αυτά τα χαρακτηριστικά όταν ασχολείται με ζητήματα της φύσεως, ούτε η ιατρική διότι είναι τέχνη.

    Οι νεοπλατωνικοί παραμένουν φυσικά πιστοί στην πλατωνική παράδοση, που θεωρεί ότι η Φύση είναι μια οντότητα παράγωγη, υποδεέστερη, αισθητή, και δυσπρόσιτη στη γνώση. Ο Πρόκλος επαναλάμβανε συχνά ότι η φυσιολογία, δηλαδή η μελέτη της φύσης, είναι μια εικοτολογία, δηλαδή ένας λόγος περί αληθοφανούς. Είτε πρόκειται για επίγεια σώματα υποκείμενα στη φθορά, είτε για ουράνια, θα πρέπει να αρκεστούμε στο κατά προσέγγιση, διότι η θέση μας στο σύμπαν βρίσκεται σε πολύ μακρινό και πολύ χαμηλότερο επίπεδο. Ο κατά προσέγγιση χαρακτήρας της γνώσεως της φύσης γίνεται εμφανής στις αστρονομικές υποθέσεις, που ξεκινώντας από διαφορετικές υποθέσεις καταλήγουν σε ταυτόσημα συμπεράσματα. Οι μεν διατείνονται ότι διασώζουν τα φαινόμενα χρησιμοποιώντας τα εκκεντρικά κοσμολογικά μοντέλα, οι δε με το ίδιο ακριβώς επιχείρημα καταφεύγουν στους επίκυκλους, και τέλος άλλοι στις ανάδρομες περιφορές των σφαιρών.

4. Οι πολλαπλές ερμηνείες του ίδιου φαινομένου

     Ο Επίκουρος, ο οποίος φυσικά στηρίζει τη θεωρία του στις θεμελιώδεις αρχές τής φυσικής: τα άτομα και το κενό, γεγονός που του επιτρέπει να παρακάμψει την υπόθεση της θείας δημιουργίας, παραδέχεται ασμένως ότι η φυσική, κατά ένα μεγάλο μέρος της, επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες τού ίδιου φαινομένου, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση των ηλιοστασίων και των εκλείψεων, πολλαπλές ερμηνείες επομένως οι οποίες θα πρέπει όμως να βρίσκονται σε συμφωνία με τα φαινόμενα. Ο πιστός μαθητής τού Επίκουρου Λουκρήτιος εκθέτει με σαφήνεια αυτή την αρχή:

     «Είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε με ακρίβεια στον κόσμο που ζούμε ποια από αυτές τις ερμηνείες είναι η ορθή. Εκείνο όμως που θέλω να παρουσιάσω είναι αυτό που θα μπορούσε να είναι αληθές και να ισχύει για όλους αυτούς τους κόσμους, παρότι καθένας απ’ αυτούς έχει δημιουργηθεί με διαφορετικό τρόπο. Σε ό,τι αφορά δε στις κινήσεις των άστρων, θα προσπαθήσω να παρουσιάσω, προτείνοντας διάφορες ερμηνείες, τις αιτίες που θα μπορούσαν να είναι κοινές στο σύνολο των υπαρχόντων κόσμων. Ωστόσο είναι απαραίτητο, τόσο στον κόσμο μας όσο και αλλού, να υπάρχει μια και μόνη αιτία που καθοδηγεί την κίνηση των άστρων. Αλλά το να διδάξει όμως αυτή την αιτία δεν είναι δυνατόν για κάποιον που προχωρεί βήμα το βήμα».

     Το ενδιαφέρον σε αυτή τη θεωρία των πολλαπλών ερμηνειών του Λουκρήτιου είναι το ότι παρεμβαίνει η επικούρεια αντίληψη των πολλαπλών κόσμων. Οι προτεινόμενες ερμηνείες αποτελούν υποθέσεις που αντιστοιχούν σε διαφορετικούς τρόπους σχηματισμού των κόσμων. Πρόκειται για μια διαδικασία ανάλογη με αυτήν του Καρτέσιου, όταν υποστηρίζει ότι «αναφέρεται μόνο σ’ αυτό που θα μπορούσε να συμβεί σε έναν καινούργιο [κόσμο]».

     Η θεωρία των πολλαπλών ερμηνειών αντιστοιχεί επίσης και σε μιαν άλλην όψη του τρόπου με τον οποίον αντιλαμβανόταν τη φυσική η αρχαιότητα, στην οποία και θα αναφερθούμε πάλι αργότερα. Η φυσική γίνεται στην πραγματικότητα αντιληπτή ως πνευματική άσκηση, η οποία ιδιαίτερα για τους επικούρειους προορίζεται να εξασφαλίσει στην ψυχή την ειρήνη, παραμερίζοντας τον φόβο των θεών και του θανάτου. Προτείνοντας πολλαπλές ερμηνείες που είναι αληθοφανείς, αφού μπορούν όλες να περιγράψουν τα φαινόμενα που προσφέρονται στην παρατήρηση, δίνουμε στην ψυχή τη δυνατότητα να παραμείνει γαλήνια.

5. «Σώζειν τα φαινόμενα»

     Ένα άλλο σημείο στο οποίο οι δύο τρόποι αντιμετώπισης της φύσεως συναντώνται, η μεθοδολογική αρχή των αρχαίων αστρονόμων  «σώζειν τα φαινόμενα», δηλαδή η διατύπωση ερμηνειών που αναλογούν στην αποτύπωση αυτών που μας εμφανίζονται, υιοθετήθηκε από τους πρώτους μηχανιστές φυσικούς, αλλά προσέλαβε μια τελείως διαφορετική ερμηνεία. Ο Σιμπλίκιος αποδίδει αυτή την αρχή στον Πλάτωνα, αλλά όπως απέδειξε ο Jϋrgen Mittelstrass, είναι ορθότερο να την αποδώσουμε στον αστρονόμο Εύδοξο. Για να κατανοήσουμε το νόημά της πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη ότι κατά την Αρχαιότητα τα άστρα ήταν θείες οντότητες και οι κινήσεις τους αποδίδονταν σε θείες δυνάμεις. Θα έπρεπε επομένως να υπόκεινται στην τελειότητα και τη συμμετρικότητα και να είναι κυκλικές. Κατά την παρατήρησή τους όμως οι κινήσεις των άστρων εμφανίζονταν ασύμμετρες και επομένως παράλογες. Αναφερόμενος στις κινήσεις των πλανητών όπως η Αφροδίτη και ο Ερμής, ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος αναγνωρίζει ήδη κάποια «μυστικά της φύσεως». Για να παρακαμφθεί αυτή η ασυμφωνία ανάμεσα στην αισθητή αντίληψη του φαινομένου και την αποδεκτή ως αληθινή αντίληψη περί θείας υποστάσεως των άστρων, θα έπρεπε να εφευρεθεί ένα γεωμετρικό μοντέλο που θα εξηγούσε, γιατί οι κανονικές κυκλικές κινήσεις μπορεί να εμφανίζονται ως ασύμμετρες στον ανθρώπινο παρατηρητή. Με αυτές τις προϋποθέσεις θα μπορούσε να καταστεί δυνατή η συμφιλίωση των θεωρητικών δογμάτων με  αυτό που ήταν προφανές στο αισθητό επίπεδο. Έτσι εφευρέθηκαν διαδοχικά διάφορα εκλεπτυσμένα συστήματα των κυκλικών κινήσεων, τα οποία είτε υπέθεταν μιαν ακίνητη Γη στο κέντρο του σύμπαντος, είτε αντίθετα, όπως του Ηρακλείδη του Ποντικού, μιαν εν κινήσει Γη και έναν ακίνητο Ήλιο. Οι αστρονόμοι αποδέχθηκαν απόλυτα τη δυνατότητα ύπαρξης πολλαπλών υποθέσεων, οι οποίες, κάθε μια με τον τρόπο της, θα «έσωζαν τα φαινόμενα», χωρίς να είναι απαραίτητο να προσδιοριστεί αυτό που πραγματικά συνέβαινε στον ουρανό. Όπως λέει ο Σιμπλίκιος,

     «εάν οι υποθέσεις βρίσκονται σε διάσταση, τούτο δεν αποτελεί μομφή, διότι το ζητούμενο είναι οι υποθέσεις να σώζουν τα φαινόμενα. Επομένως δεν είναι παράξενο αν κάποιοι προσπάθησαν να σώσουν τα φαινόμενα με τη βοήθεια ορισμένων υποθέσεων και κάποιοι άλλοι επικαλούμενοι υποθέσεις διαφορετικές».

     Την ίδιαν αντίληψη επικαλείται τον 16^ον αιώνα ο λουθηρανός θεολόγος Οσίανδρος στον πρόλογο του έργου του Κοπέρνικου De revolutionibus, σχετικά με την ηλιοκεντρική θεωρία του τελευταίου:

     «Οι υποθέσεις δεν είναι απαραίτητο να είναι αληθινές, και ακόμη περισσότερο δεν είναι απαραίτητο να είναι ούτε αληθοφανείς, αρκεί μόνο να μπορούν να προτείνουν μια μέθοδο υπολογισμού  που να συμφωνεί με τις παρατηρήσεις [δηλαδή τα φαινόμενα]. […] Ας μην περιμένουμε από την αστρονομία κάτι το οριστικό σε ό,τι αφορά στις υποθέσεις, διότι δεν είναι σε θέση να μας το προσφέρει».

     Η αρχή τού «σώζειν τα φαινόμενα» φαίνεται να παραμένει σε ισχύ. Και οπωσδήποτε είναι γεγονός ότι, όπως και ο καρδινάλιος Bellarmin, στον οποίον έγινε αναφορά σε σχέση με τον Γαλιλαίο, ο Οσίανδρος είναι επίσης κι αυτός ένας θεολόγος που προσπαθεί να υποβαθμίσει τη σημασία των θεωριών του Κοπέρνικου, προκειμένου να αποφύγει τη ρήξη με τη χριστιανική πίστη, που υποστήριζε τον γεωκεντρισμό. Γι’ αυτό ακριβώς παραμένει πιστός στην αρχαία αρχή τού «σώζειν τα φαινόμενα». Η στάση του όμως υπήρξε αιτία σκανδάλου, όχι μόνο για του φίλους του Κοπέρνικου, όπως ο Tiedemann Giese, αλλά και για επιστήμονες όπως ο Κέπλερ και ο Τζιορντάνο Μπρούνο, ο οποίοι πίστευαν στην αλήθεια της θεωρίας του Κοπέρνικου. Και έτσι στις αρχές του 17^ου αιώνα το δόγμα τού «σώζειν τα φαινόμενα» αλλάζει εντελώς περιεχόμενο. Για τον Κέπλερ και τον Γαλιλαίο «φαινόμενα» δεν είναι μόνο τα ουράνια φαινόμενα: είναι τα φαινόμενα της φύσεως. Έτσι η διαφορά ανάμεσα στο καθεστώς των ουράνιων και των επίγειων αντικειμένων καταργείται. Τα άστρα δεν είναι πλέον θείες οντότητες. Αστρονομία και φυσική συμφιλιώνονται. Στο εξής τα φυσικά φαινόμενα, είτε ουράνια είτε γήινα, θα πρέπει να εξηγούνται όχι με τη βοήθεια πιθανών μαθηματικών μοντέλων ισοδύναμης αληθοφάνειας, αλλά με μαθηματικά μοντέλα εμπειρικής εξακρίβωσης που θα επιβεβαιώνονται από την παρατήρηση και το πείραμα. Η επιστήμη επιθυμεί να είναι ακριβής. Και έτσι η λέξη «υπόθεση» κηλιδώνεται στο εξής από την καχυποψία. Ο Κέπλερ επιδιώκει να θεσμοθετήσει μιαν «αστρονομία χωρίς υποθέσεις», και ο Νεύτων γράφει την περίφημη φράση του:

     «Δεν είμαι ακόμη σε θέση να συμπεράνω την αιτία τών ιδιοτήτων τής βαρύτητας από τα φαινόμενα, και hypotheses non fingo, υποθέσεις δεν κατασκευάζω».

     Η λέξη «υπόθεση» σημαίνει για τον Νεύτωνα ανεπαλήθευτη κατασκευή: όπου η εμπειρική απόδειξη δεν είναι ακόμη δυνατή, θα πρέπει να αποφεύγεται η αυθαίρετη θεωρητικολογία. Και επιλέγει τον όρο «θεωρία» για να προσδιορίσει το πρότυπο που η εμπειρική αναζήτηση αναλαμβάνει να επαληθεύσει.

     Το ιδανικό μιας επιστήμης επαληθεύσιμης δια του πειράματος χαρακτηρίζει κατ’ αρχήν τη σύγχρονη επιστήμη, παρότι η γιγαντιαία πρόοδος που σημειώθηκε ανάγκασε τους επιστήμονες να βελτιώσουν αυτό τον υπερβολικά απλουστευτικό ρεαλισμό. Αλλά η εξέλιξη της παρατήρησης και του πειράματος δεν παύουν να θέτουν συνεχώς σε αμφισβήτηση ό,τι έχει θεωρηθεί ως δεδομένο. Σε μια τέτοια προοπτική, αλήθεια είναι κάθε φορά η διόρθωση του λάθους, ή με άλλα λόγια η αλήθεια είναι κόρη του Χρόνου.

(συνεχίζεται)